• Асасий мақалилар
• 07 Қыркүйек, 2023

«Адаләтлик Қазақстанниң ихтисадий йөнилиши»

Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаевниң қазақстанлиқларға йоллиған новәттики Мәктүби

Һәммимизгә мәлумки, өткән җүмә күни Қазақстан Җумһурийити Парламентиниң бирләшкән мәҗлисидә Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаев қазақстанлиқларға «Адаләтлик Қазақстанниң ихтисадий йөнилиши» намлиқ Мәктүбини йоллиди. Униңға Мәҗлис һәм Сенат депутатлири билән биллә мәркизий дөләт органлириниң рәһбәрлири, Миллий қурултайниң, Инсан һоқуқлири бойичә комиссияниң, Аяллар мәсилилири вә аиләвий-демографиялик сәясәт бойичә миллий комиссия әзалири, җәмийәт вә әмгәк коллективлириниң вәкиллири қатнашти.

Ершат ӘСМӘТОВ,
«Uiğur avazi» 

 Дөләт рәһбири әң алди билән өткән жилдин бу ян жүргүзүлүватқан ислаһатларға тохтилип, елимиздә «Күчлүк Президент – тәсирлик Парламент – һесават беридиған Һөкүмәт» концепциясиниң йолға қоюлғанлиғини, инсан һоқуқини қоғдаш бойичә бирқәдәр муһим қәдәмләр ташлинип, адаләтлик һәм қанун үстүнлүгини орнитиш үчүн кәңдаирилик ишларниң әмәлгә ашурулғанлиғини атап өтти. Мошу йәрдә биз ахирқи үч жилда муәллимләр билән дохтурларниң маашиниң сезиләрлик дәриҗидә өскәнлиги, аһалиға пенсия фондидики пулиниң мәлум қисмини пайдилиниш һоқуқиниң берилгәнлиги, шу арқилиқ миллионға йеқин адәмниң турушлуқ өй мәсилисиниң һәл болғанлиғи һәққидиму унтумаслиғимиз лазим. Шундақла бош ятқан яки қанунсиз егиләнгән 8 миллион гектар йәрниң дөләт қаримиғиға қайтурулушиму алаһидә диққәткә сазавәрдур. Шуниң билән биллә Президент әтияздики сайламдин кейин Парламенттики сәясий партияләр сепиниң өскәнлигини, депутатлар тәркивиниң бирқәдәр өзгәргәнлигини, сәясий партияләр фракцияләр билән бир мандатлиқ округлардин сайланған хәлиқ вәкиллириниң көплигән қанун лайиһилирини муһакимә қилишта паалийәтчанлиқ көрситип, муһим мәсилиләрни дадил көтәргәнлигини ейтқач, уларға сәмимий миннәтдарлиғини билдүрди.
Қасым-Жомарт Кемелоғли бу қетимқи Мәктүбидә асасән мәһсулатни қайта ишләш һәм тағ-кан ишләпчиқириши, мудапиә-ишләпчиқириш комплекси, йеза егилиги, энергетика, транспорт-логистика, малийә, ІТ һәм рәқәмләштүрүш, су ресурслири, креативлиқ индустрияни тәрәққий әткүзүш, кичик вә оттура бизнес субъектилирини қоллап-қувәтләш охшаш мәсилиләр бойичә Һөкүмәткә ениқ вәзипиләрни жүклиди. Униңдин ташқири дөләтниң ихтисатқа тәсирини азайтишқа, ихтисатни монополиядин қутулдурушқа, макроихтисадий сәясәтни қайтидин қарап чиқишқа, селиқ, бюджет сәяситини вә мәмурий башқуруш системисини ислаһат қилишқа мунасивәтлик бирқатар муһим тәшаббусларни көтәрди.
 Бүгүнки күндә дуниядики геосәясий әһвалниң мурәккәплигигә қаримай, мәмликитимиз ихтисадиниң асасий йөнилишлири бойичә көрсәткүчләр өсти. Башқисини ейтмиғанниң өзидә, Қазақстанға рекордлуқ миқдарда, йәни 28 миллиард доллар уттур инвестицияниң тартилиши, ташқи содиниң илгири-кейин болмиған дәриҗигә – 136 миллиард долларға йетиши (униң 84 миллиарди – экспорт), ташқи фондимизниң 100 миллиард долларға йеқинлишиши сөзүмизгә испат болалайду. Мошуниң өзи, әң алди билән, елимиздики сәясий һәм ихтисадий турақлиқниң нәқәдәр мустәһкәмлигидин далаләт бәрсә керәк. Һә, мошундақ пәйттә мәмликитимизниң зор ихтисадий муваппәқийәт қазинишиға толуқ имканийәт бар. Бу йәрдә пәйдин-пәй йеңи ихтисадий үлгигә өтүшимиз, ишни дадил жүргүзүшимиз, риқабәткә қабил болушимиз, муһими, қәғәз йүзидә әмәс, һәқиқий мәнасида хәлиқниң турмуш сапасини яхшилишимиз муһим әһмийәткә егә. Умумән, бүгүнки шараитта ушбу көрсәткүчләрни қолға кәлтүрүш үчүн вақиттин утулуп қалмиғинимиз әвзәл. Шуңлашқиму Президент тәкитлигинидәк, мәзкүр Мәктүптә алға қойған вәзипиләрниң һәммиси үч жил ичидә орунлиниши керәк.
Қасым-Жомарт Кемелоғли жуқурида қәйт қилинған муһим тапшурмилардин ташқири, ихтисат структурисиға мунасивәтлик ислаһатниң асасий мәсилиләргә – елимизниң мустәһкәм ишләпчиқириш һулини шәкилләндүрүш вә ихтисадимизниң өзимизни толуқ тәминләләйдиған һаләткә йетиши, көпвекторлуқ ихтисатни техиму тәрәққий әткүзүш мәсилилиригә алаһидә тохталди. Бу җәһәттин металлни қайта ишләш, нефть-газ һәм көмүр химияси, еғир машина ясаш, уранни конверсияләш һәм бейитиш, автомобильниң запас қисимлирини һәм оғутларни ишләпчиқириш охшаш йөнилишләргә алаһидә әһмийәт берип, сүпәтлик мәһсулат чиқиридиған кластер қуруш лазимлиғини қошумчә қилди.
 Президент өз сөзидә биздә туризмниң дегәндәк тәрәққий әтмәйватқанлиғини йошурмиди. Бәхиткә қарши, бу йөнилиштә қолумизда бар мүмкинчиликләрдин үнүмлүк пайдилансақ, хелила чоң утуқларни қолға кәлтүрүшимиз мүмкин еди. Ечинарлиғи бепаян елимизниң көплигән хасийәтлик, тарихий вә мәнзирилик җайлири, сервислиқ хизмәт түриниң йетишмәслигидин, чәтәллик меһманлиримизни өзигә җәлип қилалмай келиватиду. Ақивәттә бюджетимиз мүмкин болған әҗайип киримдин мәһрум болмақта.
 Дөләт рәһбири ейтқинидәк, биз өз мәнпийитимизни һимайә қилидиған лайиһиләрни әмәлгә ашуруш үчүн чәтәллик инвесторлар билән елимизниң бизнесменлирини тартишимиз, өзимизниң хам әшия, мәһсулат һәм кадрлиридин, умумән, барлиқ ички имканийәтлиримиздин пайдилинишимиз лазим. Дөләт чоң карханилар билән һәмкарлиқта ишләпчиқиришни толуғи билән өз қаримиғиға елиши шәрт. Униң үчүн ишләпчиқириш саһасини рәтләйдиған һәм рәғбәтләндүридиған усуллардин маһиранә пайдиланғини әвзәл. Шуниң билән биллә рәтлинидиған сетивелиш пәйтидики өз мәһсулатлиримизниң үлүшини ашуруш вә офтейк системисини толуқ ишқа қошуш мәсилисигә алаһидә диққәт ағдурғинимиз тоғра. Йәни вәтәнлик мәһсулат ишләп чиқарғучиларни дөләт һимайисигә елиш арқилиқ әмәлгә ашуралаймиз. Бу, әлвәттә, өзгиләр үчүн ихтисадимизниң ишиги йепиқ дегәнлик әмәс.
Президент өз сөзидә елимиздә хаңчилиқниң яхши тәрәққий әткәнлигини, униң миллий ихтисадимизниң көтирилишидики ишәшлик тапавәт мәнбәсигә айланғанлиғини алға сүрүп, бу йөнилиштики адәм амилиға мунасивәтлик айрим камчилиқларғиму тохталди. Мәсилән, чоң-чоң ишләпчиқириш орунлириға йеқин орунлашқан аһалиниң әтрап муһитниң бузулуп, саламәтликкә зиян кәлтүрүватқанлиғи тоғрилиқ шикайәтлири көпәймәктә. Шундақла техника бехәтәрлигиниң тәләпләр дәриҗисидә болмаслиғи сәвәвидин, ишчиларниң қаза болуш фактлири һәққидә көп аңлайдиған болдуқ. Шуңлашқиму Дөләт рәһбири Һөкүмәткә карханиларниң технологиялик әһвалини, саламәтликни сақлаш системисини яхшилаш йолида җиддий һәрикәт қилиш вәзиписини тапшурди. Йәнә бир ечинарлиқ әһвал, биз тәбиий ресурсларға қанчә бай болсақму, геология саһасида еғиз толтуруп ейтқидәк чоң бир йеңилиқ йүз бәргини йоқ. Елимизниң хамәшия базисини толуқтуруш үчүн 2018-жили тағ-хаң саһасини башқуруш тоғрилиқ бир түркүм қанунлар қобул қилинған болсиму, улар әмәлиятта өз әксини тапалмиди. Шуңлашқиму әнди биздин инвесторларни җәлип қилиш, уларниң ичидә өз мәблиғи һесавиға геологиялик тәтқиқат жүргүзгәнлириниң йәрни пайдилиниш вақтидики һоқуқлирини тәминләш, лайиһиләрни әмәлгә ашурушқа һаҗәтлик рәсмийәтләр билән униң қәрәлини комплекслиқ рәвиштә тәһлил қилиш вә толуқ рәқәмләштүрүш усулини җарий қилиш охшаш мәсилиләргә җиддий көңүл бөлүш тәләп қилиниду. 
 Бүгүнкидәк әнсиз вәзийәттә һәрқандақ дөләт үчүн миллий бехәтәрликниң муһим әһмийәткә екәнлиги һәммимизгә мәлум. Шуңлашқиму ушбу Мәктүптә елимизниң мудапиә-ишләпчиқириш проблемисиму Президент нәзәридин сирт қалмиди. Йәни бу җәһәттин бизгә импортқа беқиндилиғимизни азайтишқа мүмкинчилик яритидиған, йәрлик мәһсулат үлүши жуқури ишләпчиқириш комплексини қуруш, армиямизни алий технологиялик қурал-ярақ һәм һәрбий техника билән тәминләш, шундақла чапсан техникилиқ ярдәм көрситиш орунлирини бәрпа қилиш һаҗәт. Шүкри, буниң үчүн биздә һаҗәтлик маддий-техникилиқ база, салаһийәтлик һәм тәҗрибилик мутәхәссисләр бар.
 «Қолда барниң қәдри йоқ» демәкчи, бепаян елимиздики йеза егилигиниң иқтидаридин толуқ пайдилиналмай келиватимиз. Әгәр биз Қазақстанни Евразия қитъәсидики асасий аграрлиқ мәркәзләрниң биригә айландурушни нийәт қилсақ, әң алди билән мәһсулатни алий дәриҗидә қайта ишлишимиз керәк. Бу мәсилидә хәлиқни рәғбәтләндүрүшниң әһмийити зор. Униң үчүн селиқ сәяситини қайтидин қарап чиқиш тәләп қилиниду. Гәп болуватқан мәсилә бойичә Қасым-Жомарт Кемелоғли экспортни ашуруш билән биллә ички нәрқни тутуп қелиш, униң үчүн турақлиқ рәвиштә сүпәтлик мәһсулат билән тәминләләйдиған мәһкимиләрни қуруш, вәтәнлик агрофирмиларни чоң компанияләр тәркивигә киргүзүш, шундақла бу ишқа мәнпийәтдар хәлиқара корпорацияләрни җәлип қилиш охшаш баһалиқ тәклипләрни бәрди.
 Умумән, йеза егилигини риваҗландуруш үчүн гөш, сүт вә ашлиқ мәһсулатлирини қайта ишләш, теплица егилигини тоғра йолға қоюш қатарлиқ йөнилишләргә әвзәллик бәргинимиз тоғра. Бу җәһәттин чарвичилиримиз билән деханлиримизниң тәҗрибиси йетәрлик, йәм-чөп мәсилисидиму проблема йоқ. Раст, дуниявий риқабәтчилик һөкүм сүрүватқан бүгүнки дәвирдә мәһсулат өткүзүш мәсилисидә қийинчилиқлар бар. Уларға тақабил туруш үчүн мәһсулатимиз сүпити хәлиқара стандартқа җавап бериши керәк. Шундақла жиллар давамида шәкилләнгән ички һәм ташқи нәрқтики орнимизни сақлап қелишимиз, сиртқа чиқирилидиған мәһсулат миқдарини көпәйтиш, қазақстанлиқ мәһсулатларни чәт әлләргә тонуштуруш һәм чиқириш бойичә тегишлик чариләрни қоллиниш, әң муһими, йеза егилигиниң заманивий илим-пәнгә, инновациялик усулларға яндишиши, шундақла чәт әлләрниң илғар агроилмий мәркәзлири билән қоюқ мунасивәт орнитиши лазим. Мана мошу вәзипиләрниң һәммисини Президент Һөкүмәткә тапшурди.
 Дөләт рәһбири бу қетимқи Мәктүбидә су, газ вә электр энергияси мәсилилиригиму әтраплиқ тохталди. Уларниң қәдрини билип, күндилик турмушта үнүмлүк пайдилиниш, «йешил» ихтисатни һәм атом энергетикисини риваҗландуруш вә башқа йөнилишләр шулар җүмлисидиндур. Ейтмақчи, Президент елимиздә атом электр станциясини селиштәк муһим мәсилисидә чоқум хәлиқ билән мәслиһәтлишидиғанлиғини, ениғирағи, уни умуммиллий референдум арқилиқ һәл қилиш нийитидә екәнлигини билдүрди. 
 Президент шундақла Евразия қитъәсидики айрим дәриялар билән каналларниң бирқатар мәмликәтләргә ортақ тәбиәт байлиғи екәнлигини, шуңлашқиму бу җәһәттин хошна һәм достанә әлләр билән өзара чүшәнчә һәм разимәнлик туйғусида болуш керәклигини алаһидә тәкитлиди. Һәқиқәтәнму бу хилдики хәлиқара дәриҗидики мәсилиләргә наһайити еһтиятчанлиқ һәм һошиярлиқ билән яндишишимиз лазим. Болупму, журналистлар билән блогерларниң ушбу мавзуға бола, ейтқан яки язған натоғра пикри, салаһийәтсиз тәһлили, асассиз тәнқити мәмликәтләрара мунасивәтләргә сәлбий тәсирини йәткүзүп қоюши, өзара зиддийәт туғдуруши еһтималдин жирақ әмәс. 
 Дөләт рәһбири өз нутқида деңиз инфрақурулуми, транспорт-логистика, төмүрйол вә автомобиль йоллири мәсилилиригиму әтраплиқ тохталди. Қурықни Ақтав порти охшаш бирпүтүн логистикилиқ кластерға айландуруш, «Солтүстік – Оңтүстік» хәлиқара дәлизи арқилиқ Парс қолтуғиға чиқиш, «Болашақ – Челябинск» төмүрйол тармиғиниң Қазақстан территориясидики қисмини йеңилаш, Астана, Алмута, Чимкәнт вә Ақтөбә аэропортлирини мультимодаль мәркәзгә айландуруш, умумән, Қазақстанниң Европа қитъәсидики баш транзит хаби сүпитидики ролини ашуруш, шу арқилиқ уни келәчәктә транспорт-логистика саһаси бойичә зор дөләткә айландуруш реҗилири шулар җүмлисидиндур. 
 Қасым-Жомарт Кемелоғли муһим стратегиялик вәзипә – Қазақстанни ІТ-мәмликәткә айландуруш нийитиниму билдүрди. Президент тәкитлигәндәк, Рәқәмләштүрүш йөнилишидә тилға аларлиқ утуқлиримиз бар. Йәни электронлуқ Һөкүмәтни вә финтехни тәрәққий әткүзүш индекси бойичә дунияда карванбеши әлләр қатарида туримиз. Бултуниң өзидила ІТ саһасидики экспортимиз бәш һәссигә өсти. Жил ахириғичә бу көрсәткүч 500 миллион долларға йетиши мүмкин. Президент Һөкүмәтниң алдиға 2026-жилға қәдәр ІТ хизмәтлириниң экспортини бир миллиард долларға йәткүзүш вәзиписини қойди. Бу мәсилидә чәт әлләрниң илғар компаниялири билән бирләшкән карханиларни ечишниң муһим роль ойнайдиғанлиғи талашсиз.
«Сүнъий интеллект имканийәтлиридин толуқ пайдилансақ, билим ихтисадиниң йүксилишигә йол ачимиз. Илғар хәлиқара компанияләр билән һәмкарлиқ орнитишимиз керәк. Салаһийәтлик мутәхәссисләрни тәйярлишимиз һаҗәт. Кам дегәндә үч илғар алий оқуш орни сүнъий интеллект саһаси бойичә кадр тәйярлаш һәм тәтқиқат ишлири билән шуғуллиниши керәк» дәп пикир билдүрди Президент.
 Дөләт рәһбири аримизда тәбиий қабилийити түпәйли пүткүл дуния етирап қилған билимлик, өткүр, йәни креатив инсанларниң барлиғи, уларниң иқтидарини толуқ ечишқа мүмкинчилик яритилиши лазимлиғи, бизнесни, болупму бүгүнки күндә мурәккәп вәзийәтни баштин кәчүрүватқан оттура тиҗарәтни тәрәққий әткүзүш, дөләтниң ихтисатқа болған тәсирини азайтиш, макроэкономикилиқ турақлиқлиқни қолға кәлтүрүш мәсилилири бойичә бирқатар тәшәббусларни көтирип, бу проблемиларни һәл қилиш вәзиписини Һөкүмәткә тапшурди.
 Ениқ секторға берилидиған несийә йетишмәйватқанда банкларниң истимал несийәсини беришкә қизғин киришип кетиватқанлиғиниң малийә системисиға ховуп туғдуруватқанлиғи һәм гражданларни һәдди-һесапсиз қәризгә патуруватқанлиғи бүгүнки күндә һечким үчүн сир әмәс. Президент бу мәсилини иҗабий һәл қилинишида Amanat партиясиниң «Қарызсыз қоғам» лайиһисиниң нәтиҗидарлиғини тилға алди. Болупму мәзкүр лайиһиниң гражданларниң малийәвий саватини ечишта алаһидә әһмийәткә егә екәнлигини тәкитлиди.
 «Узақ муддәткә берилидиған мәбләғниң ениқ секторға имканқәдәр қолйетимлиқ болуши үчүн несийә беришниң бирләшкән һәм синдикатланған усулидин үнүмлүк пайдилиниш керәк. Шундақла ишләпчиқириш вәкиллири билән тиҗарәтчиләр несийәниң һәммисини жутувәтмәслиги һаҗәт. Улар ихтисадимизни һәртәрәплимә тәрәққий әткүзүшни тәминләш бойичә сүпәтлик тәклипләрни тәвсийә қилиши лазим. Коммерциялик банкларниң ишини җанландуруш үчүн, улар стратегиялик лайиһиләргә мәбләғ бәргән пәйттә, тәрәққият институтлириниң кепиллигини бериш имканийитини қараштурғини тоғра.
 Банк саһасидики йәнә бир муһим мәсилә – һәммиси бирнәччә банкниң тәркивигә җәмләнгән. Һазир Қазақстанда 21 банк бар. Бирақ корпоратив секторға несийә бериш билән, йәни ихтисадий лайиһиләрни мәбләғ билән тәминләш билән бирнәччә банкла шуғуллиниду. Шуңлашқиму бу саһадики риқабәтчиликни күчәйтиш үчүн елимизгә чәт әлдин ишәшлик үч банкни тартқинимиз әвзәл» деди Дөләт рәһбири банк мәсилисигә аит пикир билдүрүп.
 Президент бюджет сәясити бойичиму бирқатар пикирләрни оттуриға салди. Йәрлик бюджет кириминиң структурисидики җумһурийәтлик бюджеттин бөлүнидиған трансферт үлүшини 25 пайизға төвәнлитиш, җай-җайлардики мәсилиләрни тез һәл қилиш үчүн наһийә һакимлириға йәрлик бюджетни башқуруш һоқуқини бериш, йәрлик бюджетқа мунасивәтлик жиғилидиған селиққа мунасивәтлик имтиязларни ениқлаш һоқуқини регионларниң өзигә бериш шулар җүмлисидиндур. Шундақла елимиздики демографиялик әһвал, яш әвлатниң зорлуқ-зомбилиқтин хали, бехәтәр һәм хатирҗәм һаят кәчүрүши, психикилиқ җәһәттин сағламлиғи, муәллимләрниң салаһийитини ашуруш, оқуғучиларниң билим сапасини яхшилаш, униң үчүн тегишлик шараитларни яритиш, гражданларниң әмгәк һоқуқлирини қоғдаш кәби муһим мәсилиләр Дөләт рәһбириниң диққәт-нәзәридин сирт қалмиди.
Қасым-Жомарт Кемелоғли жуқурида қәйт қилинған ислаһатлар бойичә мәсъулийәтликкә алаһидә тохталди. Шундақ қилип, ениқ саһалар бойичә қарарларни тәйярлаш һәм орунлаш вәзиписи – министрлар билән һакимларға, ихтисадий сәясәтниң әмәлгә ешиши – Һөкүмәткә, дөләтниң иҗтимаий-ихтисадий тәрәққиятиниң стратегиялик йөнилишлиригә, ички һәм ташқи сәясәт, мудапиә вә бехәтәрлик, һоқуқ вә кадр сәясити мәсилилири бойичә җавапкәрлик Президент Мәмурийитигә жүкләнди.
Дөләт рәһбири өз нутқида һәммигә бирдәк имканийәт яритидиған тәрәққийпәрвәр мәмликәт – Адаләтлик Қазақстанни қуруш үчүн қанун билән тәртипниң, өзара һөрмәт билән җавапкәрликниң һәммидин жуқури туридиғанлиғини, әң муһими, җәмийәтлик сәвийә билән гражданларниң нийитини өзгәртиши, болупму яшларниң алий хисләтләрни бойиға сиңдүрүши керәклигини ейтти. У шундақла һәрбиримизниң вәтәнпәрвәр, әмгәксөйгүч, интизамлиқ, адаләтлик, адил болушимиз лазимлиғини алаһидә тәкитлиди. 
«Қазақстан – бизниң йеганә Вәтинимиз. Әҗдатлиримиздин мирас болуп қалған бепаян йеримизни қоғдаш, уни гүлләндүрүш – бизниң пәрзәнтлик пәрзимиз. Мән елимизниң һәрбир граждинини ушбу муқәддәс пәризгә садиқ болушқа чақиримән. Бәрикәтлик бирлигимизни сақлап, әстаидил әмгәк әтсәк, Вәтинимизни гүллитип, әвлатлиримизға риваҗланған дөләт сүпитидә тапшурсақ, әҗдатлиримиз аманитигә садақәт дегән – мошу!» дәп сөзини йәкүнлиди Дөләт рәһбири.
 Көрүп турғинимиздәк, елимиз Президенти Қасым-Жомарт Тоқаевниң қазақстанлиқларға йоллиған бу қетимқи Мәктүби бизгә Адаләтлик Қазақстанни қуруш бойичә ениқ йол-йоруқ көрситипла қоймай, һәрбиримизгә ениқ вәзипиләрни жүкләйду. Һә, униң һөддисидин чиқиш һәрбиримизниң сәвийәмиз билән вижданимизға бағлиқ.