• Әхбаратлар еқими
• 11 Шілде, 2024

Мән яққан от

(Көрнәклик қазақ шаири Бауыржан Жақыпниң «Пилтә шамниң йоруғи» (Білте шамның жарығы» китави һәққидә)

 Шаирлиқ әсли сөз сехирини издәп тепиш бәхти болса, сөз – адәмни өзигә мәптун қиливалидиған сехирлиқ һаятниң сирлиқ ишиклириниң ачқучидур. Әйнә шундақ һәрбир мисра шеири һекмәтлик сөз билән жуғирилған, шаиранә қәлб туйғулириға нам қоюлған, лирикисини оқуп бәһримән болидиған шаирларни хәлиқ өзи тонувалиду. Өзиниң дәсләпки шеирлири биләнла әлниң тилиға елинип, бүгүнки күндә қазақ лирикисиниң көрнәклик вәкили дәриҗисигә йәткән Бауыржан Жақыпниң «Пилтә шамниң йоруғи» («Білте шамның жарығы») китавидики һәрбир шеирни оқуғанда, мисралардики йүксәк бәдиий сәвийигә қайил болуп, қәлб тарлириңиз тәврәп, гоя шу гөзәл туйғулар сизниң жүригиңизгә көчүп қалғандәк, «пилтә шамниң йоруғи» дилиңизни нурландурувәткәндәк туюлиду. Шу пәйт көзүңиз алдида Абай, Мухтар, Мағжан кәби улуқ сималарниң қияпәтлири намайән болуп, бу бүйүкләр иҗадийитиниң учқунидин өз қәлбигә от йеқип лавлатқан Бауыржанниң «Мән яққан от» шеири қулақта җараңлайду: 
Мән яққан от Абайдин учқун алған,
Әвезов боп әң дәсләп қучти ялған.
Мағжан болуп әқилгә нурлар чечип,
Техиму зор лавлиған, күчлүк янған.

Мән яққан от Әтрапқа төккән шәпәқ, 
Уни Абай туташтуруп кәткини һәқ. 
Қазиғимниң һеч өчмәс юлтузи боп,
Көтирилип бариду көкләргә нәқ.
 Әлвәттә, һәрбир шаир үчүн өзи туғулуп өскән қутлуқ маканидин муқәддәс җай йоқ. Чүнки шаир дәсләп ана жуттики мөлдүр булақлар сүйиниң шилдирлишидин, ялаң аяқ жүгрәп ойниған яп-йешил бәрқут йепинған яйлақ-идирлардин, қәддини мәғрур тутқан тағдики орманлардин илһамлинип, меһриван аниниң иссиқ алиқининиң тәптидәк иллиқ шамилидин ойлирини қанатландуруп, пәрвазларға интилиду. Бауыржан Жақып үчүнму киндик қени тамған Қайнар авули бәк әзиз болуп, Шәмәй тәвәсидә қазақ хәлқиниң Абай, Шәкәрим, Мухтардәк бүйүк шаир-язғучилириниң дунияға кәлгәнлиги жутиниң қәдир-қиммитини техиму ашуриду. 
Қайнарим, сәнғу маңа илһам бәргән,
Ямғуриң сөйди йүзни көктин төккән.
Мән бүгүн издәп кәлдим излирини 
Ат минип ата-бовам бесип өткән. 
Алланиң нури яққан, улуқ намайәндиләр қанат қаққан бу хасийәтлик тәвәдин әҗдатлириниң изини бесип Бауыржандәк истедатлиқ шаирниң йетилип чиқиши тәбиий болса керәк. Бауыржанниң мәзкүр топлимидин орун алған қутлуқ макани – ана жути һәққидики «Ғурурумниң алтун бөшүги», «Бизниң авул», «Туғулған йәр», «Абайниң Қасқабулиғи», «Қайнарим», «Кинәш», «Ишинимән» кәби шеирлирини оқуғанда, шаирниң чоңқур пәлсәпәвий ойға толған қәлби өзи туғулған йәрниң сехирлиқ тәбиити билән зич бағлиништа күйләнгәнлигини бирдин байқайсиз. Шаир Абайниң марҗандәк тизилған шеирлирини Қасқабулақниң тап-таза сүзүк сүйигә қияслап, уни «Абайниң Қасқабулиғи» дәп атайду.
Абайниң Қасқабулиғи –
Әң дәсләп илһам қуйған су,
Әвезов үнин туйған су.
Йүзидә күлгән нур билән
Муқаңниң сөзин жуйған су. 

Абайниң Қасқабулиғи,
Хәлқимниң аққан җир-күйи,
Көрмидим, сәндәк нәдә бар. 
Муқәддәс сениң боюңда
Көз ачар пәқәт улуқлар.
Шаирниң ана жутиға болған сәмимий муһәббити бара-бара җенидин әзиз көридиған чоң Вәтини – Қазақ елигә дегән чоңқур сөйгүгә улишип кәткәнлиги «Қазақ ели», «Байтағым», «Улуқ дала җири», «Мустәқил Қазақстаним!» шеирлирида өз ипадисини тапиду. Һәр мисрасидин миллий колорит төкүлүп турған «Мән – қазақмән» шеирини оқуғанда, қазақ хәлқиниң әсирләр давамида зорлуқ-зомбилиқта өткән дәрт-һәсрәтлик өтмүши, бепаян қазақ даласиниң әркинлиги үчүн җенини қурван қилған көплигән бий-батурларниң җасарити көз алдиңиздин өтиду, қилич-нәйзә «вал-вул қилип пақирайду». Шаир бу шеири арқилиқ келәчәк әвлатларға өтмүш тарихтин учур берипла қоймай, уларни вәтәнпәрвәрликкә тәрбийиләйду. 
 «Вәтән аилидин башланғинидәк», топламдики шеирлар китапханни пәйдин-пәй Бауыржанниң авулда өткән, дайим сеғинип әсләйдиған ғәмсиз балилиқ чағлириға башлайду. Бауыржан шеирийәт алимидә қанчә утуқларға қол йәткүзмисун, өзиниң яхши адәм болуп йетилип, жуқури пәллиләрдин көрүнүшидә муһим орун егиләйдиған момисиға, ата-анисиға, уруқ-туққан, қериндашлириға болған чәксиз миннәтдарлиғини, шу әзизлириниң қәдригә йәткәндә, уларни тапалмай, һәрқачан әсләйдиғанлиғини, сеғинидиғанлиғини «Ата-бова», «Дадамниң бөки», «Қара тон», «Өлмәпту дадам», «Анамға хәт» кәби шеирий мисралириға қачилайду. Шаирниң «Қара тон» шеирини оқуветип, оюмға бирдинла уйғурниң бүйүк язғучиси Турған Тохтәмовниң «Дадамниң җугиси» һекайисидики дадисиниң кона җугисини тәвәрүк көрүп сақлиған кичик бала обризи кәлди. Атидин әтигән айрилған Бауыржан үчүнму бу қара тон шунчә әтивалиқ, уни кийсә, һиҗран дәрди бираз йеникләп, сеғиниши сәл бесилип, житимлиқтин музлиған кәлби иссип қалиду. 

Әйтәвир, қара тонда бир қудрәт бар,
Тоңлатмайду яғсиму миң қетим қар.
Сақланғанғу ичидә есил сима,
Көз алдимдин кәтмәстин мәңгү турар.

 ...Өзгәрсиму өмүрниң марафони,
Миғилдиған шәһәрдә адәм сели.
Изин бесип атамниң мән келимән,
Үстүмдә қара чалниң қара тони.
Бауыржан үчүн кичигидә әркилитип баққан, адәмгәрчилик тәрбийә мәктивидин өткүзүп, жумран қәлбигә яхшилиқниң уруғини сәпкән момисиниң орни алаһидә болуп, шаир көплигән шеирлирини шу меһриван инсанға беғишлайду. «Үч тал үкә», «Момамниң урчуғи», «Қолтамға» шеирлирида шаирниң көйүмчан момиси билән өткән балилиқ чағлири мәңгүлүк сеғинишқа айлинип кетиду. Шаирниң чоңқур ой ятқан «Қолтамға» шеирини оқуғанда, хиялға бирдин йезида өткән бәхитлик балилиқ келип, көзүң алдида шаирниң ақ момиси қетиқ қайнитип, сүзмә сүзүп, қурут етиватқан көрүнүш намайән болиду. Момиси шу чағларда келәчәк шаирға өзи әткән қурутнила бәрмәй, алий инсаний хисләтләрдин савақ бәргәнлигини, яхши адәм болушқа тәрбийилигәнлигини мәмнунийәт билән тилға елип, момисиниң меһриванлиғини қуяштин төкүлгән нур билән селиштуруп ипадиләйду. 
Исситқан яш, жумран тенимиз,
Қош нурниң тәптини сәздуқ биз.
Көктин күн нурини сәпсә гәр,
Һә, йәрдин нур төкүп момимиз.
Балилиқта йегән қуруттики момисиниң иссиқ алиқининиң излири шаир үчүн мәңгү изгүлүкниң, көйүмниң рәмзи болуп қалиду. Шаир момиси билән биллә әркә балилиғини кинәйду, сөзниң сехри, шеирийәтниң қудрити түпәйли оқурмәнниң көз алдиға шу бир гөзәл пәйтләрни тизип қойғандәк болиду. Бу сеғиниш Бауыржанниңла әмәс, бәлки момисиниң тәрбийисини көргән миңлиған оқурмәнниң қәлб тәвриниши, муңлуқ сеғиниши екәнлиги талашсиз. Мана бу – һәқиқий шаирниң китапхан қәлбигә йол тапқанлиғи. 
Келәчәк күткәчкә қирғақта,
Балилиқ қалди һәм жирақта.
У чағда билмидим қурутта,
Қолтамғаң қалғинин бирақта.

Сән әткән қурутни сеғинип,
Қолтамғаң издәймән мән йенип.
Тепилса әнди шу алиқан,
Қәдирләп сөйәттим мән қенип.
Шаирниң момисидин алған, томури жирақта ятқан миллий тәрбийисиниң әһмийити миллий роһ билән суғирилған «Момамниң урчуғи» шеирида оқуғучи ойини гоя урчуққа ориливатқан жиптәк техиму чоңқур пәлсәпәвий ойларға орап, шерин һиссиятқа бөләйду. Бир қаримаққа шеирда аддий урчуқ һәққидә гәп болиду, тегигә чоңқур чөксәк, вақит гоя өй төридики егисиз қалған шу муқәддәс урчуқтәк жип орниға өмүрни оравелип балилиқтин жираққа елип бармақта. Һәқиқий шаирниң тапқурлуғи әйнә шундақ аддий нәрсидин китапханни ойландуридиған хуласә чиқиришни билишидә.
 Шеирийәт дуниясида тәбиәт лирикисиға қәләм тәврәтмигән шаир йоқ болса керәк. Бауыржан Жақыпму сөз билән рәсим селишниң маһири. Шаирниң «Авулниң қишин сеғиндим», «Күз», «Орманлар», «Түн рәсими», «Таң», «Ақмечит ахшими», «Баһар кәлди» шеирлирида тәбиәт гөзәллиги билән шаир қәлбиниң гөзәллиги биртуташлиқта ипадилиниду. Шаир туғулған йәрниң тилсим тәбиитини, униңға болған ашналиғини қоюқ бәдиий бояқлар билән бояйду. 
Йәрмәңкиси йепилип қушларниң һәм, 
Һаваму нәм, йәрму нәм, һәммиси нәм.
Дәрәқләрму мончиға чүшүп тәрләп,
Сиртидики кийимин йешипту тәң. 
Хуласиләп ейтқанда, қазақ лирикисиниң пәрваниси Бауыржан Жақып бүгүнки күндә шеирийәт чоққилирини беқиндуруп, қәлбидә янған шеирийәт чириғиниң отида мухлислириниң қәлбини нурландурмақта. Буниңға шаирниң «Пилтә шамниң йоруғи» («Білте шамның жарығы») топлимидики шеирлар толуқ мисал болалайду вә бу топлам Абай намидики Дөләт мукапитиға һәртәрәплимә лайиқ екәнлиги шүбһисиз. 
Мән яққан от Әтрапқа төккән шәпәқ, 
Уни Абай туташтуруп кәткини һәқ. 
Қазиғимниң һеч өчмәс юлтузи боп,
Көтирилип бариду көкләргә нәқ.

Патигүл МӘХСӘТОВА, 
шаирә, хәлиқара «Алаш» 
мукапитиниң саһиби