• Йеңилиқлар
• 27 Ақпан, 2012

Исимлирини әбәдийләштүрүшкә мунасип намайәндиләр

Йеқинда язғучи Дүрнәм Мәшүрованиң қәлимигә мәнсүп «Ана мираси» спектаклиниң премьериси Қ.Ғоҗамияров намидики җумһурийәтлик дөләт Уйғур музыкилиқ комедия театриниң сәһнисидә намайиш қилинди. Уни көрүшкә муәллипниң жути Яркәнттинму бир топ кишиләр кәпту. У күни миллий мәдәнийитимизниң җан көйәри, җамаәтчилик ишлириниң активисти Абдусалам Йүсүпов «бийил жутдишимиз, алимә Айшәм Шәмиеваниң туғулғиниға 100 жил толидиғанлиғи тоғрилиқ сөз ечип қалди. Иккимиз бу һәққидә хелә узақ параңлаштуқ. Аччиқ болсиму етирап қилишимиз керәкки, кейинки вақитларда биздә, болупму зиялилиримиз билән җәмийәтлик тәшкилатлар арисида, бепәрвалиқниң бесимлиғи сезиливатиду. Хәлқимизниң арисидин йетилип чиққан көрнәклик шәхсләрниң исимлирини әбәдийләштүрүш мәсилилирини қолға елип, җиддий шуғуллиниватқан һеч кимни көрмәйсиз. Ақивәттә айрим көрнәклик шаир-язғучи, журналист, алим, сәнъәткар, әмгәк қәһриманлириниң әмгәк паалийити диққәт-нәзәримиздин чәттә қеливатиду. Миллий маарипимиз пешивалириниң бири болған Айшәм Шәмиева тоғрилиқ шундақ дейишимиз мүмкин. Пәқәт алимәниң туғулғининиң 90 жиллиғи мунасивити билән гезитимиз сәһиписидә ишдаш-кәсипдашлириниң, шагиртлириниң хатирилири бесилди. Уларниң бәзилиридә Айшәм Шәмиеваниң исмини әбәдийләштүрүш лазимлиғи һәққидә пикир-тәклипләр оттуриға қоюлсиму, уни әмәлгә ашурушниң һәрикитини қилған, чарисини көргән һеч ким, йә бир җәмийәтлик тәшкилат болмиди, ейтилған гәп ейтилған йеридә қалди. Буниңға, әлвәттә, өзимиз әйиплик. Бепәрвалиғимиз түпәйли, нурғунлиған нәрсиләрдин қуруқ қеливатимиз. Хәйрият, яхши ишниң кәч-әтиси йоқ. Айшәм Шәмиеваниң туғулғининиң 100 жиллиғиға даир униң исмини әбәдийләштүрүш мәсилисини қолға елип, бар имканийәтләрни сәпәрвәрликкә кәлтүрсәк, бу мәсилиниң иҗабий һәл болидиғанлиғиға үмүт артимиз. Миллий мәктәплиримиздә һәптиликләрни уюштуруп, униңда оқуғучилиримизни атақлиқ мәрипәтчиниң иҗадий паалийити билән әтраплиқ тонуштуруш артуқ болмайду. Чүнки бүгүнки әвлат, Айшәм Шәмиеваниң йетүк алимә вә миллий маарипимизниң һәқиқий пешиваси екәнлигини билмәйду. Мана, Айшәм һәдиниң дуниядин өткинигиму 34 жил болупту. Шәхсән мениң пикир-тәкливим, хәлқимизниң мунәввәр қизи Айшәм Шәмиеваниң исмини әбәдийләштүрүш үчүн Панфилов наһийәсидики бирәр мәктәпкә яки Яркәнт шәһиридики бирәр кочиға униң исми берилсә, мәрһумниң роһи алдида чоң соваплиқ иш қилған болар едуқ. Буни көпчилик йәкдиллиқ билән қоллап-қувәтләйду, дәп ойлаймән. Буниңдин ташқири Алмута шәһиридики өзи яшиған өйгә хатирә тахта орнитилса, нур үстигә нур болар еди. Айшәм Шәмиева 1912-жили 21-февраль күни Яркәнт шәһиридә туғулған. Қари Босақов намидики мәктәпни тамамлап, Алмутидики аз санлиқ милләтләр үчүн ечилған маарип институтиға чүшиду. 1932 — 1934-жиллири Москвадики РСФСР хәлиқлири педагогикилиқ институтиниң тәйярлиқ курсида оқуйду. Андин униң аспирантурисида тәһсил көриду. Шуниңдин кейин Алмутиға қайтип, кәлгән у 1938 — 1944-жиллири Абай намидики Қазақ педагогика институтида ишләйду. 1944-жили уйғурлар арисида биринчи болуп тил-әдәбият саһасида намзатлиқ диссертациясини һимайә қилиду. 1945-жили йеңидин ечилған Қизлар педагогика институтиға илмий ишлар бойичә проректор болуп тайинлиниду. 1949-жили Қазақстан Пәнләр академияси йенида ечилған Уйғур-туңган мәдәнийәт секторини башқуриду. Андин һаятиниң ахириғичә алимә И.Алтынсарин намидики Педагогика пәнлири илмий-тәтқиқат институтида уйғур тили вә әдәбияти секториға рәһбәрлик қилиду. А.Шәмиева оттуз жилдин ошуқ вақит уйғур мәктәплиридә пайдилинилған «Елипбәниң», шундақла «Чоңлар үчүн оқуш китави», «Уйғур тили грамматикиси» дәрисликлириниң муәллипи. Мәшһур уйғуршунас алим С.Маловниң шагирти. Бир қатар пән докторлири, профессорлар униң исмини устази сүпитидә һөрмәт билән тилға алиду. Алимәниң узун жиллар мабайнида хәлқимизниң тәғдиригә мунасивәтлик һәл қилинишқа тегишлик мәсилиләргә беваситә арилашқанлиғини алаһидә атап өткән орунлуқ. Айшәм Шәмиева өзиниң пүткүл қабилийитини, күч-ғәйритини салаһийәтлик миллий кадрларни тәйярлашқа сәрип қилған. Алий оқуш орунлиридиму, илмий тәтқиқат дәргаһлиридиму вә башқа җайлардиму җавапкәр вәзипиләр билән шуғулланғанда, у әң алди билән әйнә шуни ойлиған. Шу түпәйли алимә көпчиликниң сәмимий һөрмәт-ишәнчисигә еришти. У һәр қачан мәктәпләрниң, оқуғучи, муәллимләрниң немиләргә муһтаҗ екәнлигини ениқлап, шуларни һәл қилиш йолида аянмай әмгәк қилди. Айшәм Шәмиеваниң илим-пән вә маарип саһасидики көп жиллиқ үнүмлүк әмгиги мунасип баһалинип, у Әмгәк Қизил Туғи ордени, бир қанчә медальлар вә көплигән Пәхрий ярлиқлар билән мукапатланди. СССР вә Қазақстан маарипиниң әлачиси аталди, «Қазақстан ССРниң хизмәт көрсәткән пән әрбаби» дегән шәрәплик намни елишқа муйәссәр болди. Әң муһими, алимә илим-пән саһасида бай мирас қалдурди. Бу ишларда униңға йолдиши, көрнәклик әдәбиятчи Қадир Һасановниңму көп ярдәм қилғанлиғини тилға алмай мүмкин әмәс. Ейтмақчи, Қадир Һасановниңму туғулғиниға бийил 100 жил толиду. Қадир Һасановму көрнәклик шаир, драматург вә мәдәнийәт әрбаби сүпитидә кәң тонулған әдиплиримизниң бири. Биз өткән әсирниң оттурилиридин миллий әдәбиятимиз, мәтбуатимиз, мәдәнийитимиз тәрәққиятини униң иҗадий әмгигисиз тәсәввур қилалмаймиз. Қадир Һасанов шу жиллири бир қанчә шеирий топламлирини нәшир қилип, оқуғучиларға тәғдим қилди, бир нәччә сәһнә әсәрлирини йезип, тамашибинларни хошаллиққа бөлиди. Шундақла дәрисликләрни түзүш ишлириғиму паал арилашти. Уйғур хәлиқ еғиз әдәбиятини, классик язма әдәбиятимиз намайәндилири иҗадийитини тәтқиқ қилишқа көңүл бөлди. Қадир Һасановниң башқа милләт намайәндилириниң әсәрлирини уйғур тилиға тәрҗимә қилиш, яш иҗаткарларға ғәмхорлуқ көрситиш мәсилилиридиму сиңәргән әмгиги аз әмәс. Җәмләп ейтқанда, һәртәрәплимә истедат егиси Қадир Һасанов мәдәнийитимиз тарихида өзигә хас орни бар, исмини әбәдийләштүрүшкә мунасип әдип. Демәк, җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи мошу жилни Айшәм Шәмиева вә Қадир Һасанов жили дәп елан қилса, көрнәклик намайәндилиримизни яш әвлатқа тонуштурушқа кәң йол ачқан болар еди.

Абдукерим ТУДИЯРОВ,

Қазақстанниң Пәхрий

журналисти.