• Муһим сөһбәт
• 30 Қазан, 2024

Қазақстан хәлиқ артисти Мурат ӘХМӘДИЕВ: «Бизниң баш һамийимиз — мухлислиримиз»

Қазақ достлиримға рәхмәт!
— Мурат Абдримоғли, гезитимиз һозуриға хуш кәпсиз. Өзиңиз һулини қурған «Яшлиқ» ансамблиниң 50 жиллиқ тәвәллуди мубарәк болсун!
— Рәхмәт. Әву күни сиз учришиш тоғрилиқ телефон қилғандин кейин мону бир вақиә ядимға чүшти. 1974-жили мән кәлгүси «Яшлиқниң» командисини жиғип, Уйғур театридики бәдиий кеңәш бизниң бу лайиһимизгә өзлириниң жуқури баһасини бәргәндин кейин, уттур илгәрки «Коммунизм туғи», һазирқи «Уйғур авази» гезитиниң редакциясигә барған едим. Шу вақитта мениңдин гезит мухбири Әхмәтҗан Һашири сөһбәт алған. Мана, арилиқтин йерим әсир өтүпту. 
— Мурат ака, қарши болмисиңиз, әйнә шу йерим әсирниң бәзибир дәқиқилирини әсләп өтсәк...
— Мәрһәмәт. «Яшлиқ» уйғур эстрада ансамблини тәшкил қилиш, биз Қурманғазы намидики консерватория студентлири тәрипидин қурулған «Арман» намлиқ ансамбльдин башланған арман еди. Мән у вақитта консерваторияниң тәйярлиқ курсида оқувататтим. 60-жилларниң ахири Әхмәдиевлар аилисигә Өзбәкстанға көчүшкә тоғра кәлди. Дадам Абдрим Әхмәдиевни шу яққа ишқа тәклип қилишти. Мән Қазақстанда қалдим. Чүнки бу яқта сәнъәттики дәсләпки қәдимимни башлавәткән едим. Нахшилирим арқилиқ «қазақстанлиқ Робертино» атилип кәткән пәйтим. Робертино Лоретти өсмүр пәйтидә нахша ейтип, өзиниң авази билән дунияға тонулған италиялиқ артист едиғу. Шундақла атақлиқ кинорежиссер Шәкен Аймановниң бирнәччә киносиғиму чүшүп үлгәрдим. Қазақ достлирим мени «Аймановниң иккинчи балиси» дәтти. Қисқиси, иссиқ орнумдин қозғалғум кәлмиди. Шундақ қилип, ата-анам мени ятақханиға орунлаштуруветип, Алмутидики өйүмизни Ташкәнткә алмаштуруп көчүп кәтти. Ятақханида һәқиқиий студентлиқ һаят башланди. Йеңи достларни таптим. Уларниң дәсләпкиси – Туңғышбай Жаманқулов. Һазир у – сәнъәттә елимизгә тонулған атақлиқ шәхсләрниң бири. Қазақстан хәлиқ артисти. Талғат Теменовниму тонумайдиған қазақ билән уйғур йоқ. Өзиму уйғурларға бәк йеқин, көңлидә кир йоқ, аддий инсан. Көплигән киноларниң режиссери. Дайим иҗадий издиништә жүриду. Мошу кәмгичә мениң билән «адаш, қандақ әһвалиң» дәп уйғурчә саламлишиду. Төлеубек Әлпиев билән бир бөлмидә турдум. Астана-опера театриниң асасини салғучиларниң бири. Һазир шу йәрдә җавапкәр хизмәтләрниң бирини атқуриду. Елимиз сәнъитидә уму өчмәс из қалдурди. Булар билән мошу кәмгичә қоюқ мунасивәт қилимән. Башқа факультетниң балилири биләнму йеқиндин арилаштим. Улар – Төлепберген Әбдирәшев, Өмирбек Боранбаев, Базархан Қосбасаров («Арман» ансамблиниң рәһбири), Мэлс Бейсембаев, Тажибай Сарбеков. 

Бу жигитләр билән 1968-жили «Арман» намлиқ студентлар эстрада ансамблини тәшкил қилдуқ. У вақитта консерваторияниң ректори Еркеғали Рахмадиев болидиған. Билим дәргаһидики мәрасимларға қатнишип жүрүп, бираз көзгә чүштуқ. Бара-бара тойларғиму берип, бәш-он тәңгә тапидиған болдуқ. Репуртуаримизда қазақ, рус нахшилири болди. Мән бир күни уларға апам дайим өйдә ғиңшип ейтип жүридиған «Аппақ-аппақ тошқанлар» нахшисини эстрада жанриға селиш тәкливини бәрдим. Раст, биз шу пәйтләрдә Гүлвира Разиеваниң орунлишида, йәни опера оркестриниң җор болушида эстрада нахшилирини тиңшап жүрдуқ. Амма таза эстрада жанрида техи уйғурчә нахшилар йоқ еди. Әйнә шу қазақ достлиримниң әмгиги түпәйли, уйғур сәнъитидә биринчи уйғурчә эстрада нахшиси пәйда болди. Пурсәттин пайдилинип, уларға миннәтдарлиғимни изһар қилмақчимән. Бу нахшини уйғур-қазақниң һәммиси яхши қобул қилди. Бир күни гастрольға бериш тәкливини бәрдим. Чүнки у заманларда йезиға эстрада ансамбльлири нәдин барсун! Дәсләпки гастролимиз Уйғур наһийәсиниң мәркизи Чонҗа йезисида болди. Тамашибин бизни гүлдүрлигән чаваклар билән қобул қилди. Болупму, уларниң илтимасиға бенаән, «Аппақ-аппақ тошқанларни» бирнәччә қетим орунлиғинимиз ядимда. 

 ...Яркәнтликләрниң тәкливи

—    Гастроль бир йезидила аяқлаштиму?
— Яқ, тәтил пәйтиғу. Кейин Панфилов наһийәсигә атландуқ. Яркәнттики Мәдәнийәт өйидә болған концерттин кейин мени ятаққа Еләм Розиев исимлиқ тәвәдики инавәтлик яшларниң бири издәп кәпту. Иккимиз йеқиндин тонуштуқ. У яқ маңа: «Мурат, бу студентлиқ эстрада ансамблиңлар яхши екән. Тамашибинғиму яқти. Амма әтә-өгүн һәммиңлар оқушиңларни тамамлап, һәр яққа кетисиләр. У сөзсиз. Сиз өзиңиз уйғур яшлирини жиғип, худди мошундақ ансамбль қурсиңиз болмамду?» дәп маңа ой ташлиди. «Ойлинип көрәй», дедим униңға. Әтиси Көкталдики концерттин кейин, бир топ уйғур яшлири келип, йәнә мошу гәпни қилишти. Ахири мән уларға вәдә берип хошлаштим. Алмутиға келип, бу мәсилә әтрапида хелә баш қатурғиним раст. Биринчидин, ансамбль әзалирини жиғиш керәк. Андин аппаратура, саз әсваплар, мәшиқлинидиған зал... Буларни бизгә ким бериду? Мән дәсләп консерваторияниң вокал факультетида оқуватқан Қурултай Мәңсүровқа йолуқуп, униң билән мәслиһәтләштим. У сазәндә, нахшичи тепиш бойичә өз ойи билән бөлүшти. Дәсләп Алмута кочилиридики тохталмиларниң биридә Азат исимлиқ жигит билән учришип, тонушуп қалдим. У атақлиқ сәнъәткар Султанмурат Рәзәмовниң балиси екән. У мени қоллиди. Көп ойланмайла, Уйғур театрида актер болуп ишләйдиған Махмут Дәраевни сирттин тонуштурди. Махмут миллий саз әсваплирида ойнайдекән. Театрниң аваз режиссери Абшүкүр Һасановниңму ансамблимизға намзити көрситилди. Бир күни театрға шуларни издәп кәлсәм, дәлиздә бир киши мени күтүп турупту. У мени қучақлап, «жаным» дәп бойнумға есилипла чүшти. Бу йеши мениңдин сәл чоң көрүнидиған Қәһриман Иминов екән. Көп өтмәй, консерваторияниң дәлизидә атақлиқ сәнъәткар Әхмәт Шәмиевниң оғли Ялқунҗан билән учришип қалдим. Иккимиз бир-биримизни сирттин тонуймизкән. У күни иккимиз узақ гәплишәлмидуқ. Амма мәхситимни ейтиведим, қоллиғандәк қилди. Өзи бас гитарида ойнайдекән. Жуқуридики жигитләрдин Шерипҗан вә Мирхелил Халмәтовлар тоғрилиқ аңлап, Қурултай иккимиз уларниму издәп таптуқ. Халмәтовлар аилиси бизни яхши қарши алди. Ака-укилар һәқиқәтәнму талантлиқ жигитләр екән. Амма уйғурчә билмәйдекән. Һәр иккилиси қарши болмиди. Һәтта репитиция қилидиғанға шәһәрдики 10-мәктәпниң бир залини сөзлишидиған болди. Қисқиси, бираз саз әсваплирида ойнайдиған жигитләрни жиғивалдуқ. Әнди бу эстрада ансамбли болғанлиқтин, бизгә, әң муһими, клавишида ойнайдиған адәм керәк еди. 

Дәсләпки рәһбиримиз тоқаев еди

— Ейтмақчи, сиз ансамбльниң дәсләпки рәһбири болдиңизму?
— Йеңиқи клавишида ойнайдиған жигитму алдимиздин чиқти. У һәм гитара чалидиған, кәспий музыкант Алимҗан Тоқаев дегән жигит екән. Аримизда кимду-бири Азат йезисидики Мәдәнийәт өйиниң мудири Ярмәһәмәт дегән кишидин вақитлиқ саз әсваплири билән аппаратура елишқа болидиғанлиғини ейтти. У мәсилиму йешилди. Амма үч күндә бир саз әсваплири билән шәһәрдин Азат йезисиға қатнайдиған болдуқ. Чүнки улардиму мәрасимлар өтүп туратти. Қисқиси, һәммә нәрсимиз тәл-төкүз болғандин кейин 10-мәктәптә баш қошуп, паалийитимизни башлавәттуқ. 
Шу күнила һәммимиз Алимҗан Тоқаевни ансамбльниң рәһбири қилип сайлидуқ. У вақитларда биримиз ишләймиз, биримиз оқуймиз дегәндәк. Кечиси мәктәпкә жиғилип мәшиқлинимиз, әтиси һәрким өзиниң тирикчилиги билән бәнт болиду. Бир күни Алимҗан Тоқаев өзиниң үлгирәлмәй кетип барғанлиғини ейтип, биздин кәтти. Амма ярдәм беришкә һәрқачан тәйярлиғини ейтти. Униң орниға клавишида ойнайдиған Сейдолла Бәйтереков исимлиқ ағинәмни тәклип қилдим. У шу пәйтләрдә атақлиқ музыкант һәм композитор еди. Ансамбль рәһбәрлигини өзәм қолға алдим. Биринчи программимизни Уйғур театриниң мудири Икрам Мәсимовқа көрсәттуқ. Икрам акиниң мону гепи ядимда: “Жигитләр, әҗайип яхши ансамбль қурупсиләр, силәр тарихта қалисиләр” деди. У күни бизгә Уйғур театридин йәнә артистлар қошулди. Улар Марат Мәмәтбақиев, әҗайип бом авазға егә, талантлиқ сәнъәткар. Рус, қазақ, уйғур тиллирида нахша ейтиду. Гүлнарә Сайитова, талантлиқ уссулчи. Маһигүл Тохтахунова, актриса һәм нахшичи. Қатаримиз көпийип, бизгә жуқури җавапкәрлик жүкләнди. 
Театр рәһбәрлиги бизгә өзлириниң жуқури баһасини бәргән күнила “Коммунизм туғи” гезитиниң мухбири Әхмәтҗан ака Һашириға көләмлик сөһбәт бәрдим. Шу вақитта гезиттин оқуп, хәлқимиз арисида биз тоғрилиқ иҗабий җәмийәтлик пикир һасил болди. Ойлап көрүң, хәлиқ техи концертимизни көрмиди...

  “Силәргә тил тегипту”

—    Дәсләпки концерт қачан болди?
— Бу һәммимиз үчүн тарихий күн. 1974-жил, 9-апрель. Концерт әҗайип яхши өтти. У күни билет алалмиғанлар қанчә десиңизчу? Кәлгән тамашибинлар хелә вақитқичә театрдин кәтмәй олтиришти. Чүнки бу биздики дәсләпки эстрадилиқ ансамбль еди. У пәйтни унтуш әсла мүмкин әмәс. Хаталашмисам, шу күни театрға биринчи уйғур эстрада ансамблини көрүш үчүн Алмутидики барлиқ уйғурлар жиғилипту. Қисқиси, театрниң ишиклири сунуп, деризилири чеқилди. Әлвәттә, бизгиму биринчи қетим сәһнигә чиқиш оңайға чүшкини йоқ. Һәммимиз һодуқуп туримиз. Мән «Аппақ-аппақ тошқанларни» башлавәткәндин кейин ансамбль әзалириға, «җан кирди». Тамашибинлар һәрбир нахшимизни гүлдүрлигән чаваклар билән қарши алди. У вақитларда янфон, Интернет дегән нәрсиләр йоқ, шуниңға қаримай, «Алмутида «Яшлиқ» ансамбли қурулупту» дегән параң уйғурлар яшайдиған барлиқ йезиларға пур кәтти. 
Шундақ қилип, әтисила Уйғур театриниң мудири бизни, йәни 12 адәмни, ишқа алди. Яшлардин тәркип тапқан бизниң ансамбль – «Яшлиқ», миллий саз әсваплар ансамбли «Нава» дәп аталди. Кейин театр мудириниң тапшурмиси билән гастрольға атландуқ. Бизниң биринчи гастролимиз Уйғур наһийәсиниң Ғалҗат йезисидин башланди. Әң қизиғи, қараң, биз бир айда театрға униң биржиллиқ тапавитини елип кәлдуқ. Бу һәқиқәт.
Йезидикиләр бизни шундақ тәшналиқ билән күттики, қайсила мәлигә бармайла, биз йетип барғичә тамашибинлар клубларға жиғилип болатти. Йеза хәлқиниң бизни қоюп бәргүси кәлмәтти. Бир қизиқ йери, Уйғур наһийәсидики йезиларни арилаветип, һәммимиз новәт билән ағрип чиқтуқ. Шу вақитта, қайси йезида екәнлиги ядимда йоқ, бизни бир-икки момай бир өйгә жиғивелип, шивақ билән раса учуғдиған еди. «Бу немә дора?» дәп сорисақ, «силәргә тил тегипту» дейишти анилиримиз. Яшлиғимизда ағриқ-силаққа бой бәрмигинимиз раст. Амма әйнә шундақ гастрольларниң биридә мән Чоң Чиғандики хаманда концерт қоюватқан йәрдила һошумдин кетип, жиқилип чүштүм. Мундақ вақиәләрму болуп туратти. 
 
«Биринчи муһәббәт» — муһәббәт гимни

— Мурат Абдримоғли, сиз – көплигән нахша аһаңлириниң муәллипи. Әң яхши көридиған нахшиңиз қайси?
— (күлүп) Биз башта апам ейтип жүргән хәлиқ нахшилирини эстрада жанриға селип жүрдуқ. Шу нахшилар арқилиқ тамашибинларниң қәлбигә йол таптуқ. Бир топ жигитләрни анам Туранқизниң йениға елип бардим. У балилар билән йеқиндин тонушуп, ойлирини тиңшап көрди. Һәқиқәтәнму, анимиз көплигән хәлиқ нахшилирини биләтти. У бизгә дәсләп «Аппақ-аппақ тошқанларни» ейтип бәрдидә, «мошу нахшини әнди силәр эстрада жанрида иҗра қилип көрүңлар» деди. Бу биринчи нахшимиз аз вақитниң ичидила хитқа айлинип кәтти. Униңдин кейинки «Жумлақ», «Ой ойлайсән», «Ачил» нахшилирини анимизниң мәслиһити билән қайта ишлидуқ. Кейин-кейин өзимиз нахша иҗат қилишқа башлидуқ. Мениң әң дәсләпки нахшам «Бизниң бағда» дәп атилиду. Сөзини Шайим Шаваев язған. 1976-жили илһамим келип, «Биринчи муһәббәт» нахшисиниң аһаңини йезип чиқтим. Уни кассетиға чүширип, Шайим Шаваевқа бәрдим. Уму илһамлинип, шу кечисила сөзини йезип, әтиси сәһәрлиги театрниң күзәтчисигә әкелип берипту. Шу күни нахшини студиядә йезивәттуқ. Униң тарихи әйнә шундақ. Амма у мениңла әмәс, тамашибинларниңму сөйүмлүк нахшиси екән. Өткәндә Уйғур театрини Түркиягә гастрольға елип бардим. Концертлиқ программиниң ахирида тамашибинларға рәхмитимни ейтқили чиқиведим, залдикиләр чуқиришип, «Биринчи муһәббәтни» ейтип беришимни сориди. Мән бу нахшини һәқиқәтәнму биринчи муһәббитимгә беғишлап язған, амма Түркиядә шуни чүшәндимки, бу мениң муһәббитимниңла әмәс, умумән, муһәббәтниң гимниға айлинипту. Чүнки пүткүл зал бу нахшини мениң билән тәңла иҗра қилишти. 
«Яшлиққа» яшлиғимизни бәрдуқ

— Мурат ака, әллик жилда «Яшлиқниң» тәркиви талай өзгәрдиғу дәймән...
— Әлвәттә, бири келиду, бири кетиду. Йәккә нахшичи болғанларму йетәрлик. Бәзиләр өз алдиға топ қурди. Муһими, ансамбльниң аммибап болушида уларниң һәрбириниң из-тамғиси бар. Жуқурида исми аталған жигитләрдин башқа һәрхил жилларда бизниң тәркивимиз йеңилинип турди. Пәйзуллам Иминов, Адилҗан Сайитов, Қутлуқ Ғенәков, Дилмурат Рәзәмов, Владимир Дробышев, Евгений Пожидаев, Роза Ибрагимова, Гүлбостан Сәдвақасова, Хәйриниса Мусаева, Адилҗан Җанбақиев, Руслан Тохтахунов, Марат Норузов, Райим Һәмраев, Юра Пономарев, Илгиз Батыршин, Валидин Әкбәров, Гүлбаһар Әхмәдиева, Ризвангүл Һашимова, Роза Бәхтибаева, Асийәм Муһидинова қатарлиқ талантлиқ нахшичи, уссулчи вә сазәндиләр билән биллә ишлидим. Һаяттин өткән Һакимҗан Тохтахунов, Әзиз Мәсимов, Раһиләм Әлиева, Абләһәт Исламов, Шерипҗан Халмәтов, Махмут Дәраев, Азат Рәзәмов охшаш талант егилириму “Яшлиққа” өзлириниң яшлиғини бәрди. 
— Мурат Абдримоғли, алдимизда өтидиған «Яшлиқниң» 50 жиллиқ тәвәллудиға беғишланған концерт һәққидә немә ейтқан болар едиңиз яки у тамашибинлар үчүн күтүлмигән соғиму?
— Әслидә, 50 жиллиқни атап өтүш оюмизда йоқ еди. Чүнки бу биринчидин, көп хираҗәтни тәләп қилиду. Биз һәммимиз пенсиядики адәмләр. Пенсиягә чиқип, хизмәттин кәткәндин кейин һечким билән һечкимниң кариму болмайдиғу. Бизгә мошу кәмгичә бирәр тәшкилат яки меценатлар келип, «тәвәллудиңларни атап өтәйли» дегини йоқ. Һечкимгә рәнҗишимни билдүрмәймән. Амма әтиязда сәнъәткар Артур Илахунов өзиниң «Яңра, нахшам» намлиқ концерт программисиға бизгә һөрмәт көрситип тәклип қилди. Униңға көп рәхмәт. У күни тамашибинларниң бизни бәк сеғинғанлиғиға көзүмиз йәтти. Зал бизни орнидин туруп қарши алди. Демәк, мухлислиримиз бизни унтумапту. Хәлиқ үчүн өлмәс нахшиларни яритиптимиз. Бу бизгә илһам беғишлап, балилар билән мәслиһәтлишип, икки күнлүк концертқа қизғин тәйярлиқ қиливатимиз. Бизниң һамийлиримиз — у бизни сөйүп тиңшайдиған мухлислиримиз. Бу қетим кона нахшилиримиз йеңичә яңрайду. Нахшиларни қайта ишләш, режиссерлиқ ишларниң һәммисини Қазақстанға тонулған композитор вә продюсер Адилҗан Җанбақиев өз қолиға алди. Һәқиқәтәнму тамашибинлар үчүн күтүлмигән соғилар көп. Нахшилардин башқа миниатюриларму болиду. Икки күн Җумһурийәт сарийиниң лиқ толидиғанлиғиға көзүмиз йетиду.
— Ахирқи соал. Әгәр концерт программиси утуқлуқ чиқса, яшлиқни әсләп, гастрольға чиқиш оюңлар барму?
— Бар. Мүмкин болса, үч наһийәни арилап чиқиш керәк. Бизму тамашибинлиримизни бәк сеғиндуқ. Һазир ансамбль йенида фонд қуруп, башқиму ишларни әмәлгә ашурушни қолға еливатимиз. Уни, әлвәттә, вақит көрситиду.
—    Мәзмунлуқ сөһбитиңизгә көп рәхмәт!
—    Силәргиму рәхмәт.

Сөһбәтләшкән 
Бәхтишат СОПИЕВ,
 «Uiğur avazi»