• Әхбаратлар еқими
• 19 Ақпан, 2025

Йәр – әлниң есил ғәзниси

Қазақстан йәр көләми бойичә аләмдә дәсләпки онлуққа кирип, Россия, Канада, Хитай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Һиндстан вә Аргентинидин кейинки тоққузинчи орунда туриду. 

Сабирәм ӘНВӘРОВА, 
«Uiğur avazi»

Елимизниң территориясигә Европиниң 12 дөлитини патқузушқа болиду. Башқичә ейтқанда, Қазақстанға 5 Франция, 3 Түркия яки 7 Япония сиғип кетиду. Йәни биз Франциядин — бәш, Италиядин — тоққуз, Англиядин он бир һәссә йоған дөләттә яшаватимиз. Бирақ «бирақ» дегүзидиған бир мәсилә бар. Мошундақ кәң әлдә яшаветипму, биздә йәр мәсилиси күн тәртивидин чүшәр әмәс. Җүмлидин Қазақстан яйлақ көләми бойичә аләмдә бәшинчи орунда туриду. Тәхминән 184 миллион гектарға йетидиған йеримиз бар. Шуниңға қаримастин, елимизниң 15 вилайитидә 5,5 миллион гектар мал яйлайдиған йәр йетишмәйду. Бу мәсилини пайдилинилмайватқан яки қанунни бузуп берилгән йәрләрни дөләткә қайтуруш арқилиқла һәл қилишқа болиду. 
Президентимиз Қасым-Жомарт Тоқаев ейтқандәк, йәр – йеза егилиги саһасиға инвестиция җәлип қилишниң асасий капалити. Дөләт рәһбири «Адаләтлик Қазақстан: қанун вә тәртип, ихтисадий йүксилиш, җәмийәтлик оптимизм» намлиқ Қазақстан хәлқигә йоллиған Мәктүбидә қанунсиз елинип, пайдили­нилмайдиған йәрләрниң йеникләштүрүлгән рәсмийәт бойичә дөләткә қайтурулуши һаҗәтлигини тәкитләп: «Нурғунлиған мүлүк егилири өзлири пайдисини көрүватқан йәрдин миңлиған чақирим жирақта туриду, йенидики йеза турғунлириға ғәмхорлуқ қилиш ойиғиму кирип чиқмайду. Бизгә мундақ йәр егилириниң кериги йоқ» дегән еди. Шундақла Һөкүмәт билән Баш прокуратуриға уларға мунасивәтлик мәсилини қолға елишни тапшурди. Мәлумки, елимиздә йеза егилиги мәхситидә пайдилинилмайватқан йәрләрни дөләт мүлкигә қайтуруш ишлири 2022-жилдин башлап әмәлгә ашурулуп келиватиду. Атқурулған ишларниң нәтиҗиси яман әмәс десәк болғидәк. Чүнки мошу жилниң қәһританидики әхбаратқа асаслансақ, үч жилниң ичидә он икки миллион гектар йәр дөләткә қайтурулупту. Бу – умумий көрсәткүч. Әнди мавзуға мувапиқ наһийәдики әһвални билиш үчүн Уйғур наһийәлик йәр мунасивәтлири бөлүмигә йолуқтуқ. 
– 2024-жили наһийә бойичә өз мәхситигә лайиқ өзләштүрүлмәйватқан 77 йәр пайдиланғучиға (буниңдин кейин ЙП) тегишлик 8303,6 гектар йәр мәйдани ениқланди. Униң ичидә 8 ЙПға шәхсий пайдилинишқа берилгән 430,85 гектар йәрниң селиқ һесавини 20 һәссигә көтириш үчүн һөҗҗәтлири Алмута вилайитиниң йәр ресурслирини башқуруш департаментиға йолланди. 19 ЙП 2356,2 гектар йәр мәйданини қайта пайдилинишқа киришти. Йәнә 16 ЙПға тегишлик 755,3 гектар йәрни ениқлаш ишлири жүргүзүлүватиду. Бир ЙПниң 215 гектар йери Алмута вилайитиниң мутәхәссисләштүрүлгән наһийәара ихтисадий сотида қариливатиду. Наһийәдә җәми 33 ЙПға берилгән 4546,25 гектар йәр дөләткә қайтурулди, – дәп авал өткән жилниң йәкүнигә тохталди мәзкүр бөлүмниң инспектори Әлия Әбен. 
Йәни өткән жили Уйғур наһийәси бойичә 4546,25 гектар йәр дөләткә қайтурулди. Униң 149,4 гектари – суғирилидиған, 32,29 гектари – чепинлиқ, 4217,9 гектари – яйлақ (146,61 гектари башқиму йәрләр) йәрләр екән. Көрсәткүчләргә тәпсилий тохталсақ, Түгмән йеза округидин (ЙО) – 1365, Кичик Дехан ЙОдин – 1317,36, Ғалҗат ЙОдин – 615, Дардамту ЙОдин – 423,15, Таштиқарису ЙОдин – 245, Чоң Ақсу ЙОдин – 160, Чонҗа ЙОдин – 110,9, Ақтам ЙОдин – 102, Кәтмән ЙОдин – 100, Қирғизсай ЙОдин – 20, Сүмбә ЙОдин – 8,84, Ават ЙОдин – 8, Чарин ЙОдин – 5 гектар йәрниң дөләткә қайтурулуп берилгәнлиги мәлум болди. Шундақла булту йәрни пайдилиниш (иҗаригә елиш) һоқуқини бериш бойичә 4 қетим конкурс өткүзүлүп, нәтиҗидә 788,1 гектар йәр мәйдани узақ муддәтлик йәр пайдилиниш һоқуқи билән 96 ЙПға 10 жилға бөлүнүп берилди. 
Бийилқи жилға кәлсәк, өз мәхситигә мувапиқ пайдилинилмайватқан 1456 гектар йәр (31 ЙПға тәәллуқ) ениқлинип, 3 йәр пайдиланғучиға берилгән (Кәтмән, Сүмбә, Чоң Ақсу йеза округлиридин) 237,4 гектар йәр мәйдани дөләткә қайтурулди. Жил бешидин икки қетим комиссия мәҗлисини өткүзүп, барлиғи болуп он бәш һөҗҗәт үстидин паалийәт жүргүзгән мәзкүр бөлүм хадимлири бийилму йәңни түрүп, ишқа киришкән екән. 

ИЛАВӘ: Уйғур наһийәсидә йеза егилиги йәрлириниң көләми 199 802 гектарни тәшкил қилиду (наһийәниң умумий йәр көләми 875 752 гектар). Йеза хәлқиниң асасий тавапити йәрдин десәк, һәр гектар йәрниң һесавини елиш муһим мәсилә. Әгәр йегидәк тамақ болмиса, алтун ялатқан тәхсиниңму бизгә һеч кериги болмай қалиду. Уни пайдиға яритиш үчүн бизгә авал тамақ тәйярлашни үгиниш керәк. Шуниңға охшаш, йәрниңму қәдир-қиммити – әмгәккә бағлиқтур. Тәр төкүлмигән, һосул бәрмигән, йәни пайдиға яримиған йәрдин дөләткә қилчә мәнпәәт йоқ. Шуңа йеримиз «бар» дәп әмәс, «бай» дәп махтинидиған дәриҗигә йетиш үчүн, биринчи новәттә, пайдилинилмайватқан йәрләрни пайдиға яритишимиз керәк. Мана, шундила биз йәр көләми бойичила әмәс, тәрәққияти бойичиму дәсләпки онлуққа киридиған дөләткә айлинимиз. Йәр – әлниң есил ғәзниси десәк, шу ғәзниниң зәргари Сиз вә биз!
 
Алмута вилайити, 
Уйғур наһийәси