• Әхбаратлар еқими
• 11 Қыркүйек, 2025

«Сүнъий әқил дәвридики Қазақстан: актуал вәзипиләр вә уларни рәқәмлик трансформация арқилиқ һәл қилиш»

Һөрмәтлик депутатлар!

Өткән һәптидә Парламентниң йеңи сессияси ечилди.

Паалийитиңларға утуқ тиләймән! Өткән сессия нәтиҗилик болди дәп шүбһисиз ейтишқа болиду. Мәмликәткә һаҗәт нурғунлиған қанунлар қобул қилинди.

Хәлиқниң көңлидики муһим мәсилиләр көтирилди, һәртәрәплимә муһакимә қилинди. Депутатлар язлиқ тәтил пәйтидә регионларға берип, гражданлар билән учрашти. Әнди аһали ейтқан мәсилиләрни тәһлил қилип, Һөкүмәт билән келишип, мошу сессия җәриянида инавәткә елиш лазим.

Умумән, Парламент депутатлири елимиздә асаслиқ ислаһатларни әмәлгә ашурушта муһим роль ойнаватиду. Силәргә чәксиз миннәтдарлиғимни изһар қилимән.

Қиммәтлик вәтәндашлар!

Һөрмәтлик Парламент депутатлири вә Һөкүмәт әзалири!

Һазир дуния йеңи тарихий дәвиргә қәдәм ташлиди. Бу дәвирниң барлиқ инсанийәт үчүн оңай болмайдиғанлиғи ениқ. Чоң дөләтләр билән хәлиқара иттипақлар арисидики қариму-қаршилиқларниң даириси кәңийиватиду. Хәлиқара мунасивәттики зиддийәтләр билән зораванлиқ ақивитидин тоқунушлар вә урушлар көпийиватиду. Бәзибир мәмликәтләрниң ички вә ташқи сәяситидә һәддидин ташқири милләтчилик күчәйди.

Дуния ихтисадида баравәрсизлик вә зиддийәтләр овҗ алмақта. Бәзи дөләтләр ихтисадий тәрәққияттин кейин қелип, айрим әлләр сүнъий әқил саһасида тәңдиши йоқ утуққа йәтмәктә. Хәлиқара һоқуқ өз маһийитини йоқитишқа башлиди.

Бирләшкән Милләтләр Тәшкилати һазир асасий мәсилиләрни өзиниң роли вә мәртивисигә мувапиқ һәл қилишқа аҗиз болуп қалди.

Экологиялик вә техногенлиқ апәтләр ақивитидин һәрхил әлләрниң ихтисади чоң чиқимларға дуч келиватиду.

Ғәриптә этносларара-динларара уйғунлуқ билән мәдәний һәрхиллиқ концепцияси боһранға учриди. Дуниявий деструктив күчләр миллий мәдәнийәтләр билән әнъәниләрниң һулини чайқимақта.

Қачақлар сани көпийип, миграция боһрини пәйда болди. Адәм содиси, қурал-ярақ вә наркотик содиси овҗ еливатиду.

Илгири-кейин болмиған тамамән йеңи ховуп-хәтәрләр барчә инсанийәтниң бехәтәрлигигә нуқсан кәлтүрмәктә. Һәтта, сүнъий әқилни пайдилинип, наһайити хәтәрлик қурал ясайдиғанлар пәйда болди. Геосәясий әһвалниң түп-асасидин өзгириватқанлиғини көрситидиған башқиму факторлар аз әмәс. Қорутуп ейтсақ, дунияда йеңи геосәясий тәртип орнашқа башлиди.

Қазақстан – дуния җамаәтчилигиниң аҗралмас қисми. Мәмликитимиз Евразия қитъәсиниң нәқ мәркизигә орунлашқан.

Һазирқи заманниң келәчиги гуманлиқ турақсиз болсиму, биз һәммимиз аммивий рәқәмләштүрүш вә сүнъий әқил дәвригә қәдәм ташлидуқ.

Мениң асасий мәхситим – мошундақ һәрхил хейим-хәтири мол  басқучта елимизниң турақлиқ иҗтимаий-ихтисадий тәрәққиятини вә бехәтәрлигини тәминләш.

Яш әвлат бәхитлик, паравән һаят кәчүрүши лазим. Шуниң үчүн һәммимиз бир милләт болуп, пидакаранә әмгәк қилишимиз керәк. Бу – һәммимизгә ортақ наһайити муһим иш, җавапкәрлиги жуқури гражданлиқ вә миллий вәзипә.

Ишимиз қанчилик дәриҗидә җиддий болсиму, биз җәзмән утуққа йетишимиз керәк. Башқа йол йоқ. Сәвәви, бу – елимизниң келәчиги, хәлқимизниң тәғдири. Шуңлашқа барлиқ ислаһатни әқил таразимизға селип, еһтиятчанлиқ билән, һәртәрәплимә ойлаштурған һалда сүпәтлик әмәлгә ашурушимиз керәк.

Һәммиңларға мәлумки, кейинки жилларда Қазақстанда кәңдаирилик өзгиришләр йүз бәрди.

Елимизниң сәясий системиси имканқәдәр илғар вә очуқ болушқа башлиди. Гражданлиримизниң аң-сәвийәси, турмуши өзгириватиду. Шу түпәйли хәлқимизниң дөләт институтлириға, қанунға вә адаләтлик билән тәртипкә болған ишәнчиси күчәймәктә.

Бирақ кәңдаирилик ишлар техи алдимизда. Җәмийәтни риваҗландуруш үчүн техиму нурғун ишларни әмәлгә ашурушимиз керәк.

Һазир мәмликәт ихтисадида ислаһатлар әмәлгә ашурулуватиду. Инфрақурулум вә йеңи ишләпчиқириш орунлирини ечишқа мол инвестиция селинмақта. Буниң һәммиси хәлиқ турмушиниң паравәнлигини вә мәмликитимизниң истиқбалини ашуруш үчүн қилиниватқанлиғи ениқ.

Сүнъий әқилниң сүръәтлик тәрәққий етиши һазирниң өзидила хәлиқниң, болупму яшларниң мүҗәз-хулқиға вә дуниятонушиға тәсир қилмақта.

Башқичә болуши мүмкин әмәс. Чүнки бу җәриян пүткүл дунияда шәкилләнгән тәртипни вә адәмләрниң һаят тәризини түп-асасидин өзгәртиватиду. Биз буниңға тәйяр болуп, дадил һәрикәт қилишимиз лазим. Әкси әһвалда кейин қелишниң ақивити наһайити еғир болиду.

Шуңлашқа мән алдимизға интайин муһим стратегиялик мәхсәтни қойдум. Қазақстан үч жил ичидә җәзмән аммивий рәвиштә рәқәмлик мәмликәт болуши керәк.

Биз аммивий рәқәмләштүрүш вә сүнъий әқил технологиясини имканқәдәр кәң көләмдә җарий қилиш арқилиқ ихтисатни модернизациялишимиз шәрт.

Буни әмәлгә ашуруш үчүн әң алди билән Рәқәмләштүрүш кодексини чапсанирақ қобул қилиш лазим.

Бу қанунда рәқәмләштүрүш җәрияниниң асасий йөнилишлири, җүмлидин сүнъий әқил, платформилиқ ихтисат, чоң мәнбәләрдин пайдилиниш вә башқиму муһим мәсилиләр ениқ ипадисини тепиши керәк.

Йеңи технологиялик җәриянниң аҗралмас қисмиға айлиниш үчүн пүткүл дөләт башқуруш системисини қайта қуруп, униң гражданлар мәнпәәтигә мувапиқ болушини тәминләш вә униң очуқлуғи билән нәтиҗидарлиғини техиму ашуруш лазим.

Шуңлашқа һазирқи вакаләтлик министрлик асасида Сүнъий әқил вә рәқәмлик тәрәққият министрлигини қуруш һаҗәт дәп һесаплаймән. Бу йеңи министрлик Премьер-министрниң орунбасари дәриҗисидики мутәхәссис тәрипидин башқурулиши керәк.

Һөкүмәт ихтисатниң барлиқ саһасини модернизацияләш үчүн аммивий рәвиштә сүнъий әқилни җарий қилиши лазим. Әгәр Қазақстанни риқабәткә қабил дөләт сүпитидә тәрәққий әткүзимиз десәк, ишимизни йеңи услубта елип беришимиз керәк.

Әнди алдимизда турған төвәндики муһим вәзипиләргә тохтилип өтмәкчимән.

 

Биринчи. Елимизгә мол инвестиция җәлип қилиш керәк.

 Һазир дунияда инвестицияләр үчүн талаш күчийиватиду. Йеңи инвестициялик дәвирни башлишимиз керәк. Һазирқи инвестиция җәлип қилиш сәяситини йетәрлик дәриҗидә дәп ейталмаймән. Мәбләғниң көп қисми хам әшия саһалириға селиниватиду. Умумән, бу яман әмәс, мундақ инвестициялар бизгә керәк.

Лекин һазир бизниң алдимизда турған вәзипә – башқичә. Бу – қайта ишләш саһасиға көпирәк мәбләғ җәлип қилиш. Шуңлашқа Һөкүмәт инвестиция сәяситигә башқичә көзқарашта болуши керәк. Һаҗәт болса, алий технологияләргә селинидиған инвестицияләргә имтиязлар беришкә болиду. Шундақла дөләт инвестициялири билән шәхсий тиҗарәтниң чоң тәшәббуслириға бирдәк көңүл бөлүш шәрт.

Чоң инвесторлар билән биллә, оттура вә кичик инвесторлар биләнму қоюқ мунасивәттә иш елип бериш лазим. Мәбләғниң қәйәргә, қандақ мәхсәттә вә қанчилик көләмдә керәклигини ениқлавелиш муһим. «Инвестициягә буйрутма» ишләпчиқириш еһтияҗиға мувапиқ берилиши керәк.

Елимиздики инвесторлар билән мунасивәт бағлаш системиси мурәккәп вә чечилаңғу. Қәғәзвазлиқ көп, һәрхил органларниң вакалити тәкрарлиниду. Һазирқи мурәккәп шараитта инвестиция җәлип қилиш – кечиктүрүшкә болмайдиған мәсилә, бизгә йеңичә яндишиш услублири керәк. Қандақла болмисун, инвестиция җәлип қилиш бойичә барлиқ уйғунлаштуруш ишлири Премьер-министрниң зиммисигә чүшиду. Йеңи министрлик қурушниң һаҗити йоқ.

Бирақ, нәзәргә дарһал илинидиған нәрсә – дөлитимиздә бирдә-бир мәһкиминиң намида «инвестиция» дегән сөз йоқ. Инвестиция һәтта, житим балиға охшаш үч-төрт мәһкимигә ортақ мәсилә болуп, өз йолини тапалмайватиду. Шуңлашқа Премьер-министр он күн ичидә ениқ тәклип бериши шәрт.

Униңдин ташқири, Һөкүмәткә инвестиция җәлип қилиш системисини пүтүнләй модернизацияләш тоғрисида ениқ чарә-тәдбирләр планини мүмкинқәдәр қисқа муддәт ичидә тәйярлашни тапшуримән.

Мениңчә, Баш прокуратуриниң «Қанунсиз активларни қайтуруш комитети» дегән намни «Инвесторларниң һоқуқини һимайә қилиш комитети» дәп өзгәртиш вақти кәлди.

 Мошу йәрдә Баш прокуратуриниң қанунсиз актив егилири билән үнүмлүк иш елип барғанлиғини тәкитләш керәк. Шуниң нәтиҗисидә дөләт ғәзнисигә 850 миллиард тәңгигә йеқин мәбләғ қайтурулди. Бу мәбләғ он мәктәп, төрт спорт бенасини селишқа, 235 саламәтликни сақлаш саһасидики объект билән 177 су инфрақурулуми объектиниң қурулушиға вә ремонт ишлириға бөлүнди.

Жумһурийәтлик бюджетқа йәнә қошумчә мәбләғ чүшүши күтүлмәктә.

Униңдин ташқири, инвесторларға берилидиған селиқ имтиязлирини чоңқур ойлаштуруп, еһтиятчанлиқ билән қоллиниш керәк, дөләт ихтисади үчүн әһмийити вә пайдиси бар лайиһиләргә әвзәллик берилиши лазим.

Умумән инвестициялик шәртнамә түзүш услуби нәтиҗидарлиғини көрсәтти. Биз Миллий фондниң турақлиқ тәрәққият васитиси сүпитидики ролини қайтидин қарап чиқишимиз керәк. Фондни қошумчә инвестиция мәнбәси сүпитидә пайдилиниш үчүн мәмликәттики келәчиги бар вә базардики иқтидари жуқури лайиһиләргә мәбләғ бөлүшкә болиду. Әң муһими, мәбләғни чоңқур ойлаштуруп ишлитиш керәк. Бу ишқа, һаҗәт болса, сүпәтлик экспертиза қилалайдиған хәлиқара дәриҗидики рәһбәрләр билән инвесторларни җәлип қилишқа болиду.

Ихтисадимизниң алий технология саһалириға бир миллиард долларғичә инвестиция җәлип қилиш бойичә программа тәйярлаш керәк. Буни Һөкүмәт Миллий Банк билән бирликтә ишләп чиқиши лазим.

Йеңи инвестиция дәврини мувәппәқийәтлик башлаш муһим. Иккинчи дәриҗилик банклар ениқ секторға актив мәбләғ селиши керәк. Бу мәсилә җәмийәттә узундин бери қизғин музакирә қилиниватиду. Буни кечиктүрмәй, дәрһал әмәлгә ашуруш лазим.

Қазақстандики банкларниң активлири вә мәбләғлири, тәрәққий әткән әлләргә қариғанда, оттура һесап билән, бирнәччә һәссә көп пайда елип  кәлмәктә.

Сәвәви, бизниң банклар ихтисатқа несийә бәргәндин көрә, малийәвий тавакәлчилиги төвән саһаларға мәбләғ селишни әвзәл көриду. Бу мәсилә депутатлар вә мутәхәссисләр тәрипидин давамлиқ көтириливатиду.

Миллий банк билән Һөкүмәт банкларниң мәблиғини ихтисатқа кәң көләмдә җәлип қилишниң үнүмлүк йоллирини тепиши лазим. Бу ишни йәнила кечиктүрүшкә болмайду, дәрһал һәл қилиш керәк.

«Банклар тоғрилиқ» қанун қобул қилиш – бу йөнилиштики муһим қәдәм болмақ. Бу қанун ихтисатниң еһтияҗини вә технологиялик өзгиришләрни инавәткә елиши керәк.

Һөҗҗәттә риқабәтни күчәйтиш, базарға йеңи қатнашқучиларни җәлип қилиш, малийә системисидики технологияләрни алға сүрүш вә рәқәмлик активлар айлинимини либерелизацияләш мәсилилири өз ипадисини тепиши  шәрт.

Һөкүмәт малийә базарини рәтләш агентлиғи билән бирликтә қанун лайиһисини һәртәрәплимә пишшиқдиши керәк. Депутатлардин бу қанунни жил ахириғичә қобул қилишни сораймән.

Рәқәмлик активларниң толуқ экосистемисини чапсанирақ шәкилләндүрүш лазим. Рәқәмлик тәңгиниң киргүзүлүши бу ишқа иҗабий тәсир қиливатиду. Һазир лайиһиләрни Миллий фонд һесавидин мәбләғ билән тәминләштә рәқәмлик тәңгә пайдилиниливатиду. Әнди униң қоллиниш даирисини техиму кеңәйтиш керәк. Рәқәмлик тәңгини җумһурийәтлик вә йәрлик бюджетләр билән бирликтә дөләт холдинглириниң бюджетида пайдилинишқа болиду.

Һазирқи заман тәливигә мувапиқ, криптоактивларға алаһидә көңүл бөлүш лазим.

Миллий банктин инвестициялик корпорацияси асасида Рәқәмлик активларниң дөләт фондини қуруш керәк. Мәзкүр фондта йеңи рәқәмлик малийә системисида келәчиги зор активлардин ибарәт стратегиялик крипторезерв топлиниду.

Аммивий рәқәмләштүрүшниң, җүмлидин банк саһасини рәқәмләштүрүшниң пайдиси көп екәнлиги сөзсиз. Лекин униң ховуп-хәтириму аз әмәс. Ахирқи жилларда онлайн-мәккарлар дөләт вә гражданларниң малийә бехәтәрлигигә чоң зиян кәлтүрүватиду. Шуңлашқа киберҗинайәткә қарши күрәш үчүн антифрод мәркизи қурулди. Биометриялик ениқлаш системиси киргүзүлди. Банкларниң, микромалийә тәшкилатлириниң вә алақә операторлириниң җавапкәрлиги күчәйтилди. Бирақ бу мәсилә дайим диққәт мәркизидә болуши керәк. Вакаләтлик органларниң ишини дайим йүксәлдүрүп туруш лазим.

Киберҗинайәтләрниң алдини елишқа имканийәт беридиған имканқәдәр әқлий системини қуруш керәк. Һаҗәт болса, мувапиқ қанунға вә һоқуқ қоғдаш органлириниң ишиға өзгиришләр киргүзүш лазим.

Сүръәтлик тәрәққий етиватқан көплигән дөләтләрдә тәрәққиятниң карванбеши болған шәһәрләр инвестициялар билән технологияләрни өзигә җәлип қилидиған мәркәзгә айланди.

Алатау шәһири мәмликитимизниң йеңи тиҗарәт вә инновация мәркизи болуши керәк.

Умуммиллий әһмийәткә егә бу лайиһини әмәлгә ашуруш үчүн мәхсус йәр бөлүнди, дәсләпки планлаш ишлири аяқлашти, инфрақурулумниң асасий системилири ишқа қошулди.

Йеқинда Хитайға болған сәпиримдә дунияниң йетәкчи ширкәтлири билән баһаси миллиардлиған долларға йетидиған шәртнамиләр түзүлди. Шэньчжень дуниявий технополисини селишқа төһпә қошқан шундақ  ширкәтләрниң бири – Alatau City лайиһисини әмәлгә ашурушқа беваситә қатнишиду.

Новәттики қәдәм – Alatau Cityниң мустәһкәм институционал асаслирини шәкилләндүрүш.

Шәһәрни дөләт Һөкүмитигә беваситә беқинидиған қилип, униңға алаһидә статус бериш тоғрилиқ Пәрманни он күн ичидә тәйярлаш керәк.

Шуниңдин кейин, йерим жилға йәткүзмәй, мәхсус қанун қобул қилиш лазим. Бу һөҗҗәттә шәһәрни башқуруш тәртиви, униң малийә модели вә башқиму муһим мәсилиләр көрситилиши шәрт.

Мәхсус һоқуқ мәртивисини шәһәргә берилидиған әвзәллик әмәс, бәлки лайиһиниң кәғәз йүзидила қалмай, ениқ әмәлгә ешишиға йол ачидиған чарә-тәдбир яки васитә сүпитидә қобул қилғинимиз тоғра.

Alatau City региондики толуқ рәқәмләштүрүлгән дәсләпки шәһәргә айлиниши керәк. Бу йәрдә Smart City технологиялирини қоллиништин башлап, товар вә хизмәт һәққини криптовалюта билән төләшкичә болған барлиқ йеңи услублар ишқа қошулиши керәк.

Бу шәһәр Қазақстанниң кәлгүси қияпитини тонутидиған болиду. Бу йәрдә технологиялик тәрәққият вә һаят кәчүрүш үчүн қолайлиқ шараит уйғунлуғи болуши шәрт.

Йәнә бир мәсилә. Регионларға инвестиция җәлип қилишта мәхсус ихтисадий зонилар алаһидә роль ойнайду.

Бирақ уларниң көпчилигиниң иши қанаәтлинәрлик дәриҗидә  әмәс. Бу мәсилә тоғрилиқ нурғун қетим ейтилди.

Һөкүмәт мәхсус ихтисадий зониларниң үнүмдарлиғини ашуруш үчүн чоңқур тәһлил қилип, түп-асаслиқ чарә-тәдбирләрни қобул қилишқа тәйяр болуши керәк. Зониларни башқурушқа шәхсий, һаҗәт болса, чәтәллик ширкәтләрни җәлип қилишқа болиду.

Иҗтимаий-тиҗарәтчилик корпорацияләр регионларниң ихтисадий өсүминиң һәрикәтләндүргүчи күчигә айлиниши лазим. Лекин көпчилиги коммунал мүлүкни башқуруш вә әһмийити төвән лайиһиләрни әмәлгә ашуруш биләнла чәклинип қалмақта. Уларниң регион ихтисадиға тәсири чағлиқ. Һөкүмәт мундақ корпорацияләрни тәрәққият институтлириға айландуруши шәрт.

Инвестиция җәлип қилиш – пәқәт мәркизий иҗраий органларниң вәзиписи әмәс. Бу муһим ишқа йәрлик һакимийәтму паал қатнишип, һәммисиниң биллә ишлиши муһим. Һакимларниң өз регионлиридики инвестициялик муһитқа беваситә җавапкәрлигини бәлгүләш керәк.

Стратегиялик планлаш вә ислаһатлар агентлиғи регионларниң инвестициялик җәлипкарлиқ индексини киргүзүши шәрт. Мүмкин болса,бу ишқа мустәқил экспертларни җәлип қилиш лазим.

Инвестиция үчүн қолайлиқ шараит шәкилләндүрүшкә тәсир қилидиған әң муһим амил – макроихтисадий турақлиқ.

Амма, һазирқи асасий мәсилә: инфляцияниң өсүши ихтисадий көрсәткүчләр билән хәлиқниң киримини «жүтүватмақта».

Униң тәйяр турған қарари йоқ, бу – нурғунлиған дөләтләр дуч келиватқан вәһимилик мәсилә. Мәсилә һәммигә ортақ болғини билән, у бизниң шараитта алаһидә сезиливатиду.

Биз бу макроихтисадий қоршавдин  чиқишимиз шәрт.

Қийинчилиқлар – йеқин арида пәйда болған мәсилә әмәс. Уни һәл қилиш үчүн дуниядики илғар тәҗрибиләрни инавәткә елип, хәлиққә яқивәрмәйдиған, бирақ һаҗәт чариләрни қобул қилишқа вә җавапкәрликни өз зиммимизгә елишқа тәйяр болушимиз керәк.

Һөкүмәт билән Миллий банк һазирқи қелиплашқан әһвалниң җиддийлиғини нәзәрдә тутуп, алда турған дөләт даирисидики вәзипини бир команда сүпитидә атқуруши лазим. Һазир һәрким йотқанни өзигә тартидиған вақит әмәс.

Иккинчи. Қайта ишләш санаитиниң тәрәққиятиға йеңи сүръәт бериш вақти кәлди.

Бу йөнилиштә өткән бәш жилда бир қатар утуққа қол йәткүзгинимизни тәкитләп өтүшкә болиду. Қайта ишләш санаитиниң умумий қошумчә баһаси икки һәссигә өсүп, 17 триллион тәңгигә йеқинлашти. Униң ички умумий мәһсулаттики үлүши 12,4 пайизға йәтти. Өткән жилниң өзидила 163 йеңи санаәт карханиси ишқа қошулди. Нәтиҗидә 12,5 миң турақлиқ иш орни пәйда болди. Мәсилән, Алмута, Қостанай, Қариғанда вә Атырав вилайәтлиридә машина ясаш вә металлургия саһалирида чоң карханилар ечилди. Бийил Алмутида һәрхил автомобильларни ишләпчиқиридиған Қазақстандики әң чоң санаәт карханиси ишқа қошулди. Лекин бу, әлвәттә, йетәрлик әмәс.

Ихтисатни диверсифакацияләшни йеңи сүръәттә давамлаштуруш керәк. Ички вә ташқи базарда риқабәткә қабил, чоңқур қайта ишләнгән мәһсулатларни ишләпчиқиришқа әһмийәт берилиши лазим. Һазир бу ишлар системисиз жүргүзүлмәктә. Қоллап-қувәтләш чарилирини һәрхил мәвқәдики вә тәләплири һәрхил институтлар әмәлгә ашурмақта. Бу әһвал тиҗарәтчиләрни қалаймиқанчилиққа салмақта. Шуңлашқа бу саһани рәтләп, уйғунлаштуруш ишини толуқ қолға елиш керәк.

Тағ-кан металлургияси Қазақстанниң йеңи индустриал қелипиниң ишәшлик һули болуп кәлмәктә . Бу саһаниң ихтисаттики үлүши – 8 пайиз.

Лекин бу саһаниң тәрәққият иқтидари зор. Болупму, чоңқур қайта ишлинидиған мәһсулатларни ишләпчиқириш мүмкин­чилиги зор.

Дуниядики җәриянларға мувапиқ, кам учрайдиған металларниң вә алаһидә муһим материалларниң әһмийити барғансири ашмақта.

Бу саһадики дуния бойичә йеңидин шәкиллиниватқан санаәт вә сода системилирида Қазақстанниң өз орнини тепишиға толуқ имканийәт бар.

Алдимиздики үч жил ичидә тағ-кан саһасида жуқури технологиялик мәһсулат ишләпчиқиридиған кам дегәндә үч карханини ишқа қошушимиз керәк.

Һөкүмәт углеводород хам әшиялирини чоңқур қайта ишләйдиған бир қатар илғар лайиһиләрни әмәлгә ашуруши лазим.

Атыравда чоң газ-химия комплексиниң қурулуши башланди. Павлодарда суюқлитилған газни чоңқур қайта ишләш лайиһиси қолға елинди. Бу карханиларниң өз вақтида ишқа қошулушини тәминләш зөрүр.

Қошумчә газ вә суюқлитилған нефть гази мәсилисини түп-асасидин қайта қарап чиқиш лазим. Бу ресурсларни ихтисадий ресурсқа  айландуруш керәк. Инвесторлар лайиһиләрни әмәлгә ашурғанда газ хамәшиялириниң тапчиллиғиға дуч келиватиду. Шуңлашқа бу мәсилиниму һәл қилиш йоллирини, инвесторларни узақ муддәтлик газ билән тәминләшкә капаләтлик берәләйдиған йеңи модельни ойлап тепишимиз керәк.

Барлиқ лайиһиләрни өз вақтида әмәлгә ашуруш вә ихтисатни рәқәмлик җәһәттин йеңилаш үчүн йетәрлик миқдарда электр энергияси болуши шәрт. Һазир биз энергия мәнбәлирини һәртәрәплимә йеңилаватимиз. Чәтәллик инвесторлар қатнишиватқан кәңдаирилик лайиһиләр әмәлгә ашмақта. Мәсилән, алдимиздики бәш жил ичидә қувити 6,3 гигаваттлиқ «йешил» энергия объектлирини ишқа қошуш планланған. Бу қәдәм мәмликитимиздики йешил энергия үлүшини һәртәрәплимә ашуриду.

Лекин Қазақстанниң асасий мәхсити – энергия мәнбәлирини өзгәртиш әмәс. Бу – әң алди билән энергетика системисиниң ениқ имканийәтлиригә вә дөләтниң узақ муддәтлик мәнпәәтлиригә асасланған турақлиқ тәрәққият йоли.

Бу йәрдә ядро энергетикисини тәрәққий әткүзүшкә киришкинимизниң әһмийити бөләк.

Бир ай илгири Алмута вилайитидә Қазақстандики дәсләпки атом электр станцияси лайиһисини «Росатом» билән бирликтә әмәлгә ашуруш башланди.

Бирақ ихтисатни турақлиқ тәрәққий әткүзүш үчүн бу йетәрлик әмәс. Иккинчидин, һәтта үчинчи атом электр станциясини қурушни һазирдин башлап планлишимиз керәк.

Йеқинда ХХҖ рәиси Си Цзиньпин билән болған учришишта дөләтлиримиз арисидики ядро энергетикиси саһасида стратегиялик һәмкарлиқ бойичә шәртнамә имзаланди.

Қазақстан дуниядики һәрқандақ чоң ширкәтләр билән өзара пайдилиқ һәмкарлиқ орнитишқа тәйяр. Бу мәвқәмиз мәмликитимизниң энергетика мустәқиллигини тәминләш бойичә мәхситигә уйғун келиду.

Қазақстанда сүпити жуқури көмүр фонди интайин мол. Шуңлашқа тәбиәткә зиян кәлтүрмәйдиған илғар технологияләр арқилиқ көмүр энергетикисини тәрәққий әткүзүшкә алаһидә диққәт бөлүш керәк. Өзимизниң тәбиий әвзәлликлиримизни хәлқимизниң пайдисиға тоғра пайдилинишни билишимиз лазим.

Йәнә бир муһим вәзипә – геологиялик разведка ишлирини күчәйтиш. Мәмликитимиздә кәңдаирилик аэро-геофизикилиқ тәтқиқатлар конирап кәткән.

Рәқәмлик васитиләрни пайдилиниш арқилиқ йәрасти байлиқлириниң заманивий хәритисини түзүш вақти кәлди. Мәзкүр қәдәм кан орунлириниң истиқбалини йеңи сүпәтлик турғудин баһалашқа имканийәт бериду. Бу ишқа хәлиқара мутәхәссисләрни җәлип қилишқа болиду. Әлвәттә, илмий асас болмиса, разведка ишлирини көңүлдикидәк әмәлгә ашуруш мүмкин әмәс.

Келәр жилниң оттурисиғичә илғар хәлиқара стандартларға мувапиқ сертификати бар лаборатория қуруш керәк. Уни Миллий геология хизмити базисида тәшкил қилғинимиз тоғра.

Йәрасти байлиқлириға мунасивәтлик барлиқ мәлуматларни, әң алди билән, сүнъий әқилни җарий қилиш арқилиқ системиға кәлтүрүп, рәқәмләштүрүш лазим.

Геологиялик разведка вә йәрасти байлиқлирини өзләштүрүш саһасидики ислаһатларниң қанун даирисидики вә әмәлдики рәсмийәтлирини мошу жилниң ахириғичә тамамлаш керәк.

Үчинчи. Йеза егилигини йеңи дәриҗигә көтириш һаҗәт.

Бу саһаға йеңичә сүръәт бериш үчүн дөләт ахирқи жилларда ислаһат жүргүзүватиду. Көп мәбләғ аҗритилмақта, бийил деханларни қоллап-қувәтләшкә бир триллион тәңгә бөлүнди. Һаҗәт несийәләр өз вақтида берилди. Нәқ мошундақ кәңдаирилик қоллаш илгири-кейин болмиған.

Бирақ агросанаәтниң зор иқтидарини толуқ ечиш үчүн булар һазирчә йетәрлик әмәс. Мәсилә мәбләғниң көләмидә әмәс, әң муһими, уни үнүмлүк  пайдилиништа. Илғар агроихтисатқа көчүш үчүн Һөкүмәтниң ениқ плани болуши лазим. Һазир йеза егилиги мәһсулатлирини қайта ишләйдиған бирқатар чоң лайиһәләр әмәлгә ашурулуватиду. Уларға дөләтлик вә чәтәллик инвесторлар қатнишиватиду. Инвестицияниң умумий көләми 2 миллиард доллардин ашиду. Үч миңдин ошуқ иш орни ечилиду. Мәһсулатлар дунияниң көплигән әллиригә экспорт қилиниду. Мошундақ лайиһиләрниң көләмини кәңәйтиш керәк. Һәрбир регионда, өз алаһидиликлиригә қарап, тәйяр мәһсулатни карханидин дукан тәкчилиригә йәткүзидиған бирпүтүн системини шәкилләндүрүши лазим.

Нурғунлиған регионларда санаәтниң барлиқ басқучлирини өз ичигә алидиған илғар агрокарханилар бар. Уларни херидарлар яхши билиду. Бу карханилар рәқәмлик услубларни аммивий рәвиштә киргүзүш арқилиқ санаәтниң нәтиҗидарлиғини ашуруватиду.

Илғар агрокарханилар йеза егилиги мәһсулатини чиқириштин башлап, уни чоңқур қайта ишләшкә қәдәр бирпүтүн санәтни йолға қоюп, зор утуқларға йәтмәктә. Шуңлашқа мошундақ агрохолдингларниң тәҗрибисини тарқитиш үчүн һәртәрәплимә имканийәт яритиш керәк. Бу – вакаләтлик министрлик билән җәмийәтлик тәшкилатларниң вәзиписи. Мошундақ қәдәм инновацияларни вә илмий йеңилиқларни йеза егилигидә кәң пайдилинишқа имканийәт бериду.

Һазирқи таңда муһим вәзипиләрниң бири – агрохаблар билән логистика мәркәзлирини тәрәққий әткүзүш. Җүмлидин, чәт әл инвесторлири билән һәмкарлиқни күчәйтиш керәк. Бирақ бу йәрдә бир нәрсини нәзәрдә тутушни унтимаслиғимиз лазим: елимиз тиҗарәтчилири һазирқи заман тәләплирини тоғра чүшәнмисә, йәни, сүнъий әқилни қандақ пайдилинишни билмисә, нәтиҗидар тиҗарәт һәмкарлиғини қуралмайдиғанлиғи ениқ.

Министрлик мал чарвичилиғи саһасидики агробизнесни қоллап-қувәтләш планини тәйярлап, ениқ мәбләғ билән тәминләш чарилирини башлиши лазим. Әң асасий мәхсәт – ички базарни гөш билән толуқ тәминләш. Шуниң билән биллә бу саһаниң экспортлиқ иқтидарини күчәйтиш лазим.

Елимиздики озуқ-түлүк базариниң импортқа беқиндилиғини мүмкин қәдәр азайтиш – Һөкүмәтниң стратегиялик вәзиписи. Әлвәттә, өзимизни йүз пайиз тәминләшкә болмас, бәлким, униң һаҗитиму йоқтур. Лекин һазирқи базардики әһвални ейтишму уят. Униңдин ташқири, әнъәнивий мәһсулатлиримизни ташқи базарда паал тонуштуруш керәк.

Шуңлашқа, аграрлиқ экспортниң ениқ планини тәйярлаш лазим. У йәрдә логистика, ветеринарлиқ вә фитосанитарлиқ стандартлар вә нәтиҗидар маркетинг стратегиялири нәзәрдә тутулуши лазим.

Бу – йеза егилиги министрлигиниңла әмәс, бир қатар дөләт органлириниң ортақ вәзиписидур. Шуңлашқа барлиқ паалийәтләрни Һөкүмәт рәһбәрлиги дәриҗисидә уйғунлаштуруш лазим.

Һөкүмәт Евразия территориясидики сода-сетиқниң адил әмәлгә ашурулушини дәлил билән тәләп қилиши керәк. Депутатлар болса, қанун тәшәббуслири арқилиқ вәтәнлик мәһсулат ишләпчиқарғучиларниң һоқуқлирини қоғдиши лазим.

Евразиялик ихтисадий иттипақиға әза дөләтләрниң карханилири билән селиштурғанда, бизниң тиҗарәтчилиримиз дөләт тәрипидин қоллашқа егә болмайватқанлиғи мәлум болди. Шуңлашқа улар нәтиҗиси йоқ шараитларға дуч келип, ички базарда риқабәтчилиригә йол берип қоймақта. Бу йәрдә сүт мәһсулатлирини ишләпчиқарғучилар һәққидә сөз болуватиду.

Йәр – стратегиялик ресурс. Уни толуқ пайдилиниш, хәлқимизниң турмушини яхшилашқа беғишлиниши лазим.

Өзләштүрүлмигән бош ятқан вә қанунсиз елинған йеза егилиги йәрлирини қайтуруп, қайта бөлүшни тапшуримән. Йәр егисиз болмаслиғи керәк, йәрни пәқәт униң қәдрини билгән гражданларғила бериш керәк.

2022-жилдин буян умумий территорияси 13,5 миллион гектардин ошуқ йәр қайтурулди. Амма һакимлар униң пәқәт 6 миллион гектаринила йеңи йәр пайдиланғучиларға бөлүп бәргән. Егисини тапқан йәр ишләпчиқиришниң мәнбәсигә, инвестиция мәнбәлириниң биригә, җошқун әмгәк мәйданиға айлиниши керәк. Бу – ениқ нәрсә.

Шуңлашқа һакимлар қайтурулған йәрниң һәммисини келәр жилниң оттуриғичә турақлиқ айлинимға киргүзүши лазим. Бу тәдбир арқилиқ яйлақлар тапчиллиғи мәсилисиму һәл қилиниши керәк.

Умумән, йәр мунасивәтлиригә аит қанунсизлиқ билән қәғәзвазлиқни йоқитиш лазим. Шуниң үчүн деханчилиққа беғишланған йәрләрни бериш услублирини түп-асасидин өзгәртиш керәк. Шу мунасивәт билән йәрни бөлүшкә мунасивәтлик қарарлар рәқәмлик шәкилдә, электронлуқ конкурслар арқилиқ қобул қилиниши керәк. Һөкүмәт жил ахириғичә қанунға һаҗәт өзгәртишләрни тәвсийә қилиши лазим.

Бу саһада рәқәмлик технологияларни кәң көләмдә пайдилиниш алаһидә әһмийәткә егә. Һазирниң өзидила космомониторинг вә геотәһлил системиси пайдилинилмайватқан йәрләрни ениқлап, уларниң һәммисини қайтурушқа ярдәм қилмақта. Бу ишни давамлаштуруш керәк.

Сүнъий әқилни пайдилинип, йеза егилиги йәрлиригә спутник арқилиқ мониторинг жүргүзүшниң нәтиҗидарлиғини ашуруш керәк. Шуниң асасида йәрниң сүпити, һосулниң нәтиҗиси, данлиқ зираәтләрниң әһвали вә қандақ йәрдә қандақ өсүмлүк терилгәнлиги бойичә тәтқиқат елип берилиши лазим.

Бу – орман егилигигиму мунасивәтлик мәсилә. Йеқинда Шималий Қазақстан вилайитидә 9 миң гектар орманниң егисиз ятқанлиғи ениқланди.

Униңдин ташқири, йәр ресурслириниң бирдәк рәқәмлик хәритисини тәйярлаш керәк. Хәритигә кадастрлиқ мәлуматлар, инфрақурулумлар вә йәрасти байлиқлиридин пайдилинишқа мунасивәтлик мәлуматлар киргүзүлүши керәк.

Әмәлий йеза егилиги илим-пәни риваҗланмай туруп, агросаноәт комплекси узақ муддәтлик сүръәтлик тәрәққиятқа еришәлмәйду.

Бюджеттин мол мәбләғ аҗритиливатқан болсиму, аграрлиқ илмий тәтқиқатларниң нәтиҗиси һазирғичә төвән дәриҗидә қеливатиду.

Илмий лайиһиләрни коммерцияләштүрүш дәриҗиси 17 пайиздин ашмайду. Саһалиқ алий оқуш орунлирини тамамлиғанларниң пәқәт 40 пайизила бу саһада ишләшкә бариду. Агроилим билән «йәрдики һаят» арисида пәриқ бар.

Мән илгири Миллий аграрлиқ илмий-билим бериш мәркизини агротехнология хабиға айландуруп, қайта қуруш бойичә тапшурма бәргән едим.

Агросанаәт илим-пәнини тәрәққий әткүзүшниң ениқ плани керәк. Бу һөҗҗәт рәқәмлик технологияларни пайдилиниш вә бу саһаниң мәһсулдарлиғини әмәлий йосунда ашурушни көзләйдиған план болуши шәрт.

Ветеринария билән фитопатология саһасиниң асқап қелиши агросанаәт комплексиниң риқабәткә қабиллиғини җиддий чәкләп қоймақта. Бу мәсилигә алаһидә диққәт бөлүш лазим.

Төртинчи.Транспорт-логистика саһасини техиму тәрәққий әткүзүшимиз керәк.

Елимизниң Европа билән Азия қитъәлирини қошуватқан муһим көрүк һесаплинидиғанлиғи яхши мәлум. Өткән жили бизниң территориямиз арқилиқ жүк тошуш көләми 1 миллиард тоннидин ашти.

Шуниң билән биллә, елимизниң транзитлиқ иқтидарини ашурушта йәнила зор имканийәтләр бар. «Шимал – Җәнуп» транспорт дәлизи Парс қолтуғи билән Җәнубий Азия дөләтлириниң базириға беваситә йол ечип бериду. Әнди «Шәриқ – Ғәрип» дәлизи вә Хитайниң «Бир бәлбағ, бир йол» тәшәббуси Қазақстанниң Евразиядики асасий қуруқлуқ йоли сүпитидә ролини күчәйтиду.

Шундақла, биз үчүн Транскаспий транспорт йөнилишини тәрәққий әткүзүшниң әһмийити техиму ашмақта. Бу йоллар бирпүтүн система сүпитидә ишләп, мәмликитимизгә хелила нурғун пайда елип келиши лазим. Шуниң билән биллә, инфрақурулумларни яхшилаш үчүн йеңи инвестиция җәлип қилиш керәк, шундақла сүпәтлик иш орунлириниң ечилишиға тәсир қилиши тегиш. Бу җәһәттин, рәқәмлик услубларни кәңдаиридә қоллиниш муһим. Униңсиз һечқандақ нәтиҗигә еришәлмәймиз.

Регионлар арисидики транспорт алақилири мәсилиси үстидә җиддий иш елип беришимиз керәк. Бу тоғрилиқ һазир нурғун гәп болмақта, җүмлидин хәлиқара форумларда муһакимә қилинмақта.

Чоң транзитлик регион һесаплинидиған Қазақстан үчүн бу саһа алаһидә әһмийәткә егә.

Йеқинда биз Вьетнамға Хитайниң Ляньюнган порти арқилиқ буғдайниң дәсләпки партиясини әвәттуқ. Авғанстанда Пакистан базириға йол ечип беридиған «Турғунди – Герат» төмүр йолини селиш планимиз бар.

Бирақ йеңи транспорт йоллири вә йеңи базарларға йол ачидиған имканийәтләр буниң биләнла чәкләнмәйду. Алдимизда атқуридиған ишлар көп.

Умумән, дунияда транзит саһасида риқабәт күчийиватиду. Башқиму әрзән вә альтернатив йоллар тәклип қилинмақта.

Транзитлиқ жүк тошушниң көләмини ашуримиз десәк, биз алдин-ала һәрикәт қилип, дайим бир қәдәм илгири болушимиз керәк.

Йәнила тәкитләймәнки, инфрақурулумни заманға лайиқ йеңилашни давамлаштуруп, бу саһада илғар әл болуш үчүн рәқәмләштүрүш билән  сүнъий әқилни кәң даиридә пайдилиниш лазим.

Бийил узунлуғи 836 чақирим болған «Достық – Мойынты» төмүр йолиниң иккинчи тармиғи ишқа қошулиду. Бу лайиһәни өз күчимиз билән наһайити қисқа вақит ичидә әмәлгә ашурдуқ. Бу йолниң әһмийити алаһидә, чүнки у «Шәриқ – Ғәрип» йөнилиши бойичә жүк өткүзүш иқтидарини ашуриду. Бирақ буниң билән тохтап қелишқа болмайду. Һөкүмәт «Бақты – Аягөз», «Қизилжар – Мойынты» лайиһилирини өз вақтида әмәлгә ашуруши шәрт. Чүнки бу лайиһиләр мәмликитимизниң төмүр йол системисиниң умумий тармақлирини қелиплаштуриду.

Шундақла, асасий дәлизләр даирисидә автотранспорт йоллирини тәрәққий әткүзүшкә алаһидә әһмийәт бериш керәк. Һазир мәмликитимиздә 13 миң чақирим автойол селинип, йеңилиниватиду. Йол салғанда транзит дәлизләрниң ролини нәзәрдә тутуш лазим. «Сексеуіл – Бейнеу» йоли қурулушини чапсанлитиш керәк. Бу йол түпәйли Қазақстан территорияси арқилиқ Хитайдин Европиға жүк тошуш вақти үчтин биргә қисқарди.

Шундақла, транспорт системисини башқурушниң йеңи үлгисини бәрпа қилиш керәк. Чүнки дөләт инвестициясиниң ихтисадий җәһәттин пайдиси ениқ болуши лазим. Контейнер билән жүк тошушқа йеңи сүръәт бериш лазим.

Дунияда қуруқлуқ арқилиқ жүк тошушниң 16 пайизидин көпи контейнер арқилиқ әмәлгә ашурулиду. Бирақ мәмликитимиздә бу көрсәткүч техи төвән – пәқәт 7 пайиз әтрапида.

Һөкүмәт контейнер билән жүк тошушни риваҗландурушқа беғишланған мәхсус программа қобул қилиши керәк. Шу программида мультимодал йөнилишләрни тәрәққий әткүзүш үчүн чариләр ениқ көрситилиши лазим.

Ички жүк тошуш көләмини вә риқабәткә қабиллиғини ашуруш үчүн транспорт саһасидики тариф сәяситиниң үнүмлүк вә чүшинишлик болуши алаһидә әһмийәткә егә.

Һазирқи тарифни бәлгүләш системисида изчиллиқ йоқ, у базарға мувапиқ әмәс.

Һөкүмәт жил ахириғичә транспортниң һәммә түрини нәзәрдә тутуп, риқабәткә қабил тариф сәяситини тәйярлиши шәрт.

Жүк тошиғучилар рәсмийләштүрүшниң көп вақит алидиғанлиғиға шикайәт қилишиду. Улар һәрбир хизмәтни һәрхил рәқәмлик система арқилиқ рәсмийләштүрүшкә мәҗбур. Һәтта бәзи җайларда һелиғичә қәғәз нусхида һөҗҗәт рәсмийләштүрүп, аваригәрчиликкә чүшмәктә. Бәзи чегара зонилирида вә бажхана постлирида интернет сүпити төвән. Буму хәлиқниң наразилиғини туғдуриду. Бу ишларни тез һәл қилиш керәк.

 Шуниң билән биллә, сүнъий әқилни пайдилинип, жүк тошушни башқурушқа беғишланған комплекслиқ, көпсаһалиқ рәқәмлик система җарий қилиш лазим. Бу ишни тез аяқлаштуруш һаҗәт.

Оғуз ейиниң ахириғичә бажхана вә логистика хизмитини көрситидиған «Smart Cargo» бирпүтүн рәқәмлик системисини ишқа қошуш керәк. Бу система инфрақурулумға шәхсий компанияләр үчүн автоматлиқ рәвиштә охшаш мүмкинчилик яритиду.

Чегаридики өткүзүш постлири йеңилиниватиду. Бийил 8 пост толуқ ишқа қошулиду. Алдимиздики 3 жилда йәнә 34 пост йеңилиниду. Бу — наһайити кәңдаирилик иш. Чүнки бәзи постларниң сүпити начар, заман тәливигә уйғун әмәс, мәмликитимизниң абройиға зиян елип келиватиду.

Автотранспорт арқилиқ жүк тошушқа беғишланған чегара әтрапидики хизмәт сүпитини яхшилашни Һөкүмәт билән һакимийәтләргә тапшуримән. Дөләтниң һәммә территорияси бойичә тосалғусиз жүк тошуш системисини шәкилләндүрүш – интайин муһим вәзипә. Транзит жүкләрниң «йешил дәлиз» принципи бойичә тосалғусиз өтүшигә барлиқ шараит яритиш лазим.

Хәлиқ вагонларниң әһвалиға нарази.

 Астанада вагон ясайдиған завод ишқа қошулди. Бу мошу саһадики муhим мәсилиләрни һәл қилиш үчүн әһмийәтлик қәдәм болди. Хәлиқара дәриҗидә җабдуқланған заманивий йолувчи вагонлирини ясаш чәтәллик инвесторниң қатнишиши билән қолға елиниду.

Ахирқи жилларда авиация инфра­қурулумини йеңилаш үчүн нурғун ишлар әмәлгә ашурулди. Өткән жили Алмута, Чимкәнт вә Қизилорда шәһәрлиридә йеңи терминаллар ечилди. Йеқинда Зайсан, Катонқарағай вә Кендирлида аэродром қурулуши аяқлишиду. Арқалық аэродроми әслигә кәлтүрүливатиду.

Бу лайиһәләр регионларниң ихтисадий паалийитигә сүръәт бериду, йеңи иш орунлириниң ечилишиға имканийәт яритиду, шундақла башқа саһаларниңму тәрәққий етишигә йол ачиду. Шуңлашқа бу иш давамлишиду.

Умумән, Торғай региониниң иҗтимаий-ихтисадий тәрәққияти Һөкүмәтниң алаһидә нәзәридә болуши лазим.

Йәнә бир муһим мәсилә – һава йоли арқилиқ жүк тошушқа алаһидә көңүл бөлүш керәк. Бу саһадики әһвал яхшиланмақта. Бирақ униң көләмини йәниму ашурушқа мүмкинчилигимиз мол.

Мән илгири һава йоли арқилиқ тошулидиған жүкниң көләмини икки һәссә ашуруш бойичә тапшурма бәргән едим. Буниңға, биринчи новәттә, чәт әлниң чоң инвесторлирини җәлип қилиш арқилиқ Миллий жүк тошиғучи компания қуруш арқилиқ йетишкә болиду.

Һазирқи пәйттә электронлуқ сода вә илғар технологиялик мәһсулатлар содиси қизиватқан дәвирдә һава арқилиқ жүк йәткүзүш жуқури еһтияҗға егә вә пайдилиқ жүк тошуш түри һесаплиниду. Шуңлашқа биз һава хаблирини паал тәрәққий әткүзүп, уларни дуниявий логистика зәнҗиригә киргүзүшни тәминлишимиз керәк.

Шуниң билән биллә, экспресс-жүк тошуш саһасини рәткә кәлтүрүш һаҗәт. Бу қәдәм истималчиларниң мәнпийәтлирини қоғдаш үчүн һаҗәт.

Һазир пүткүл дунияда пилотсиз жүк тошуйдиған мәхсус автомашинилар вә дронларға охшаш транспорт түрлири тәрәққий етиватиду. Һөкүмәт мошундақ технологияләрниң дәрһал киргүзүлүшигә һәртәрәплимә  шараит яритиши керәк. Шу җүмлидин, һаҗәт болған қанун актлирини қобул қилиши лазим.

Умумән, мән буни илгириму бир нәччә қетим ейттим: Қазақстан Евразиядики транспорт хаби болуши керәк. Бу – стратегиялик җәһәттин наһайити муһим вәзипә.

Бу ишқа мошу саһада утуққа йәткән әң илғар мутәхәссисләр билән тиҗарәтчиләрни җәлип қилиш керәк. Бирақ асасий җавапкәрлик – Һөкүмәтниң зиммисидә.

Тапшурмиларниң әмәлгә ешишини жилиниң бешида Һөкүмәтниң биржиллиқ һесаватидин кейин мәхсус жиғинда муһакимә қилимиз.

Йәнә бир муһим мәсилә – туризм. Умумән, бу саһада нурғун җиддий мәсилиләр бар. Растини ейтсақ, кәспий кадрлар йетишмәйду. Бу саһадики риқабәткә қабиллиғимиз йәнила начар.

Мән чилләдә туристик җайларниң һәммисини рәткә кәлтүрүш бойичә тапшурма бәрдим. Бу иш шәхсән өз назаритимдә. Хәлиқ көп баридиған дәм елиш орунлиридин башқа, келәчәги бар башқа йөнилишләрниң имканийитини ашурушму муһим. Вәзипиләрниң пәрқини ениқлавелишимиз керәк. Йәрлик иҗраий органлар һәр дайим туризм инфрақурулумини һәртәрәплимә тәрәққий әткүзүшкә алаһидә көңүл бөлүп, бу ишқа мәсъул  болиду.

Әнди чәт әлдин турист җәлип қилиш мәсилиси вә вәәтәнлик туризм сәяситини қанун җәһәттин тәминләш – мәркизий органларниң диққитидә болуши керәк. Мошу йәрдә Алмута шәһири билән Алмута вилайитиниң тағ туризми вә тағ чаңғуси туризмиға алаһидә тохталғум келиду.

Һазир бу йөнилиштики әң муһим мәсилә – заманивий инфрақурулум бәрпа қилиш. Әгәр бу вәзипини муваппәқийәтлик әмәлгә ашурсақ, елимиздики курортлар пүтүн дунияға тонулуп, Қазақстанниң миллий брендиға айлиниду.

Бәшинчи. Турушлуқ өй-коммуналлиқ егилиги вә су инфрақурулумини йеңилаш – турақлиқ тәрәққиятниң асасий амили.

Һөкүмәт билән йәрлик иҗраий органларниң бепәрвалиғи нәтиҗисидә, елимизниң турушлуқ өй-коммуналлиқ егилиги онлиған жиллар мабайнида егисиз қалған, ақивәттә әһвали бәк мүшкүлләшкән.

Һазир бу әһвални өзгәртиш вә инфрақурулумниң конирап кетиш дәриҗисини төвәнлитиш үчүн һаҗәт чариләр көрүлүватиду. Шуниң ичидә тарифларни либерезацияләш, энергетика вә турушлуқ өй-коммуналлиқ егилигиниң инфрақурулумини башқурушниң йеңи модели шәкилләндүрүлүватиду.

Мошундақ үлгә бойичә тарифлар өскәнсири, хәлиқкә ишәшлик вә сүпәтлик хизмәт көрситилиши лазим.

Бу ишта сөзсиз «Әқиллиқ шәһәр» қуруш концепциясиниң ярдими тегиду, уни җумһурийәтниң барлиқ регионлириға тарқитиш керәк.

Буниң үчүн илғар хәлиқара тәҗрибиләрни қоллинип, салаһийәтлик рәһбәрләрни, җүмлидин чәтәллик мутәхәссисләрни җәлип қилиш зөрүр.

Һазирқи шараитта дөләт билән тиҗарәтчи арисида һәмкарлиқ орнимай туруп, турушлуқ өй-коммуналлиқ егилигини йеңилаш мүмкин әмәс. Бу – аксиома

Айрим турушлуқ өй-коммуналлиқ егилиги объектлирини һакимийәт қаримиғида сақлап қелиш керәкму, йоқму – бу мәсилини қайта қарап чиқиш лазим.

Шәхсий коммуналлиқ объектларни дөләт мүлкигә елиш – бәс-муназирә пәйда қилидиған мәсилә. Улар ахирқи һесапта қайтидин шәхсий мүлүккә өтүп кетиши мүмкин.

Шуңлашқа дөләт бу саһани назарәт қилиш вә рәтләш билән шуғуллиниши керәк. Әнди униң инфрақурулумини йеңилаш вә йеңи технологияларни җарий қилиш – бу шәхсий секторниң вәзиписи.

Һөкүмәт органлири асасән рәқәмлик услубларни қоллиниш арқилиқ инфрақурулум лайиһилириниң ашкарилиғини тәминлиши лазим. Шу чағда, хәлиқниң һөкүмәт билән һакимийәткә болған ишәнчиси ашиду.

Коммуналлиқ егиликни йеңилаш иши инфрақурулум вә турушлуқ өй фондини энергияни ихтисат қилиш чарилири билән биллә елип берилиши керәк.

Турушлуқ өй-коммуналлиқ егилиги саһасини теҗәмликкә  рәғбәтләндүридиған йеңи экологиялик вә санитарлиқ-гигиенилиқ қаидиләрни җарий қилиш лазим. Тәбиий ресурсларни, болупму суни үнүмлүк ишлитиш мәдәнийитигә кәлсәк, бу җәһәттин чоң камчилиқ бар екәнлигини етирап қилишимизға тоғра келиду. Демәк, атқурилидиған иш нурғун.

Бу – хәлиқ, болупму яшлар арисида чүшәндүрүш ишлириниң, һәтта идеологияниң айрим бир йөнилишигә айлиниши керәк.

Биз һазирниң өзидә су тапчиллиғини һис қиливатимиз. Амма, уни истимал қилиш мәдәнийити төвән. Су мәсилиси тоғрисида кейин ейтимән.

Ахирқи жилларда сүръәтлик тәрәққий етиватқан турушлуқ өй қурулуши саһасиға алаһидә диққәт қилиш лазим.

Өткән жил 19 миллион квадрат метр өй пайдилинишқа берилди.

Шуниң билән биллә қурулуш сүпитини ашуруш үчүн сүнъий әқил технологиялири (Building Information Modeling, BIM) ярдими билән беналарни әхбаратлиқ модельлаш услубини кәң қоллиниш һаҗәт.

Һөкүмәт қурулушниң барлиқ басқучлирини толуқ һесапқа елиш, планлаш, вә уни назарәт қилишни тәминләйдиған миллий рәқәмлик платформини ишқа қошуши керәк.

Йеңи Қурулуш кодекси бу саһани бехәтәр вә очуқ қилишқа, турақлиқ тәрәққиятни тәминләшкә асас болидиған мустәһкәм қанун асасиға айлиниши лазим.

Бу һөҗҗәтни жил ахириғичә қобул қилиш керәк. Депутатлардин бу ишқа паал қатнишишини сораймән.

Су мәсилисини һәл қилиш – иҗтимаий турақлиқни сақлашниң вә ихтисатни тәрәққий әткүзүшниң капалити. Бу – миллий бехәтәрликни тәминләштә муһим амиллардин болмақ.

Биз ахирқи икки жилда бу саһаниң институционал асасини шәкилләндурдуқ.

Җүмлидин, Су кодекси қобул қилинди, мәхсус министрлик қурулди.

Бу органниң алдида чоң вәзипиләр турмақта. Бу ишқа үзә қарашқа болмайду. Буниң билән системилиқ вә кәң даиридә шуғуллиниш керәк.

Мундақ шараитта кәспий хадимларни тәйярлаш, су дипломатияси билән шуғуллинидиған мутәхәссисләрни тәрбийиләш тәләп қилиниду.

Һазир вакаләтлик органларда җумһурийәттики су ресурслириниң қолйетимлиқ микдари бойичә ениқ мәлумат йоқ.

Бәзидә каналлардики суниң 50-60 пайизи далаға еқип кетиду.

Суни һесапқа елиш технологияси наһайити кона. Суни тәхсим қилидиған орунларда заманивий үскүниләр йоқ.

Һәқиқәтәнму, су – стратегиялик әһмийәткә егә ресурс, сусиз һаят йоқ. Шуңлашқа бу саһа миллий рәқәмлик йеңилиништики асасий йөнилишниң бири болуши керәк.

Су ресурслириниң бирпүтүн рәқәмлик платформисини тәйярлаш лазим.

Платформида сүнъий әқил асасида йәрүсти вә йәрасти сулири тоғрилиқ мәлуматлар жиғилиду.

Лайиһә ишқа қошулғанда, гидрогеологиялик мониторинг, йәни назарәт ишиға мунасивәтлик мәсилиләр толуқ һәл қилиниду.

 Бу иш Миллий су тәңпуңлуғини шәкилләндүрүш билән биллә елип берилиши керәк. Бу – узақ муддәтлик су сәяситини планлашниң наһайити муһим услуби.

Униңсиз бу саһани назарәткә елип, инвестиция җәлип қилиш мүмкин әмәс.

Суни үнүмлүк пайдилиниш технологиялирини җарий қилиш иши гижиң меңиватиду, техи ениқ нәтиҗә йоқ.

Бу ишқа чәтәллик компанияларни җәлип қилиш керәк. Шундақла, Хитайда чиқирилған әң илғар технологияләрни сетивелишқа болиду.

Су тапчиллиғиға бағлиқ қийинчилиқлар болуши мүмкин екәнлиги алдин-ала агаһландурулуп келиватиду. Шуниңға қаримай, деханлар суни көп тәләп қилидиған зираәтләрни өсүрүшни тохтатмайватиду. Һәтта, етизлиқларни суғиришқа һаҗәт судин рухсәтсиз вә шәртсиз пайдилинидиған әһваллар көп учришиду.

Йәнә бир йеқимсиз әһвал – «қара базарда» суни қанунсиз сетиш вә сетивелиш. Бу мәсилә билән һоқуқ қоғдаш органлири шуғуллиниши керәк.

Аралға мунасивәтлик яхши мисалму бар. Әлвәттә, деңизниң чекиниши Қазақстан үчүн чоң апәт болди. Бирақ шу паҗиәдин хуласә чиқирилип, деңизни әслигә кәлтүрүш үчүн системилиқ иш елип бериливатиду.

Бу комплекслиқ иш 20 жилдин ошуқ вақиттин бери үзлүксиз  давамлашмақта. Шуниң нәтиҗисидә, Шималий Арални сақлап қалдуқ. Униң су территорияси 36 пайизға кәңийип, су көләми икки һәссигә ашти. Судики туз көләми икки һәссигә азайди. Лекин Арални толтуруш ишлири техиму тез сүръәттә давамлишиши керәк.

Каспий деңизиниң чекинип кетиши хәлиқни беарам қилмақта. Әгәр өз вақтида чарә көрмисәк, бу наһайити чоң экологиялик апәткә айлинип кетиши мүмкин. Шуңлашқа мән йеқинда Хитайда өткән Шанхай һәмкарлиқ тәшкилатиниң кәңәйтилгән мәҗлисидә бу муһим мәсилигә алаһидә тохталдим вә ШҺТиниң даирисидә Су мәсилилири бойичә мәркәз қуруш тәкливини бәрдим.

Каспий деңизи – бир дөләтниңла әмәс, пүткүл регионниң тәғдиригә мунасивәтлик мәсилә. Шуңлашқа бирлишип һәрикәт қилиш керәк.

Һөкүмәт Каспийниң су ресурслирини сақлап қелиш бойичә дөләтләрара программисини тәйярлашни қолға елиши лазим. Буни шерик дөләтләр билән келишиш тәләп қилиниду.

Әгәр биз бүгүн су мәсилиси бойичә тоғра вә мувапиқ қарар қобул қилсақ, у вақитта униң мевисини кәлгүси әвлатимиз көриду. Балилиримиз вә нәвриләрниң тәғдириму бизниң бүгүнки һәрикитимизгә беваситә бағлиқ болиду.

Әтрап муһитни һимайә қилишқа көңүл бөлүш, униңға чоң җавапкәрлик вә ғәмхорлуқ билән қараш — миллий идеологияниң һули болуши керәк.

Өткән жилдин башлап «Таза Қазақстан» умуммиллий лайиһисиниң әмәлгә ашурулуватқанлиғи һәммигә мәлум. Униңға миллионлиған граждан қатнишиватиду.

Хәлиқ болуп бирлишип һәрикәт қилиш түпәйли 860 миң гектардин ошуқ йәр мәйдани тазиланди, төрт миллиондин ошуқ дәрәқ тикилди. Мошундақ ишларни турақлиқ давамлаштуруп турсақ, көзлигән мәхситимизгә йетип, Қазақстан һәқиқий мәнасида «йешил» мәмликәткә айлиниду. Бу болса, кәлгүси әвлатқа әҗайип үлгә вә нәмунә болуп қалиду.

Бу ишқа паал қатнишиватқан гражданларға, болупму яшларға миннәтдарлиғимни изһар қилимән.

Тазилиқ мәдәнийитини җәмийәттә чоңқур орунлаштуруш — наһайити муһим вәзипә. Бу йөнилиштә Һөкүмәт экологиялик тәрғибат ишиниң бирпүтүн үлгисини җарий қилиши керәк. Бу иш башланғуч мәктәптин тартип алий оқуш орунлириғичә болған барлиқ билим орунлирини өз ичигә елиши лазим.

 

Алтинчи. Тиҗарәтчиләр елимизни рәқәмлик тәрәққий әткүзүшниң һәрикәтләндүргүчи күчигә айлиниши керәк.

Кичик вә оттура тиҗарәтниң ички умумий мәһсулаттики үлүши 40 пайизға, әмгәк билән тәминләштики үлүши 50 пайизға йеқинлашти. Бу – яман көрсәткүч әмәс. Лекин саһани системилиқ рәвиштә тәрәққий әткүзмисәк, ихтисатни тәрәққий әткүзүшкә вә турмуш сүпитини яхшилашқа йеңи сүръәт берәлмәймиз.

Икки миллиондин ошуқ кичик тиҗарәт субъектлириниң арисида мәһсулат ишләпчиқиридиған тиҗарәтчиләр сани 6 пайизғиму йәтмәйду, бу сир әмәс. Оттура тиҗарәт саһасида бу көрсәткүч бираз жуқури болсиму, йәнила азлиқ қилиду.

Өткән жил мән «Ихтисатни либеризацияләш бойичә чариләр тоғрилиқ» Пәрманға қол қойдум. Бу һөҗҗәт тиҗарәтчиләрниң мәнпийитини нәзәрдә тутқан һалда, ашкарә рәтләшкә асас болди. Лекин Пәрман толуқ әмәлгә ашурулмайватиду.

Тәдбирчан гражданларниң иқтидарини толуқ ечиш мәсилиси күн тәртивидин чүшмиди. Шуңлашқа һаҗәт қанун базисини йеңилаш керәк.

Һазир елимиздә 21 кодекс, 300дин ошуқ қанун бар. Уларға һәр хил өзгәртишләр көп киргүзүлгән. Бәзидә айрим нормиларда өзара қариму-қаршилиқлар байқилип қалиду. Ахирқи һесапта буларниң һәммиси тиҗарәтниң тәрәққиятиға тосалғу болуватиду.

Қанун-қаидиләрни толуқ тәкшүрүп, тәһлил қилип чиқиш керәк.

Сүнъий әқил технологияси бу ишни тез вә нәтиҗидар әмәлгә ашурушқа имканийәт бериду.

Стратегиялик планлаш вә ислаһатлар агентлиғиниң йенида Әқил арқилиқ рәтләш мәркизи қурулиду. Бу Мәркәз қанун-қаидиләрни тәртипкә кәлтүрүш, чүшинишлик вә нәтиҗидар тәклипләрни тәйярлаш билән шуғуллиниду.

Қанунни мураккәпләштүрүверишниң һаҗити йоқ. Әксинчә, уни тиҗарәтчиләрниң еһтияҗиға лайиқлаштуруп, министрлар билән һакимларниң ениқ нәтиҗә йолидики шәхсий җавапкәрлигини күчәйтиш керәк.

Дөләт органлириниң тиҗарәт вәкиллирини агаһландурушниң орниға, һазирғичә интайин қаттиқ мәмурий чариләрни қоллиниватқанлиғи һәққидә  мәлумат маңиму йәтмәктә. Мундақ йеқимсиз әһвалларға йол қоюшқа болмайду.

Мәҗбурий тәләпләр тизими – тиҗарәтни һәддидин ашқан тәкшүрүшләрдин қоғдайдиған муһим васитиләрниң бири болуши керәк.

Әмәлдики нормиларниң Тиҗарәтчилик кодексиға уйғунлуғини қошумчә тәкшүрүп, тизимни әмәлиятта тез җарий қилиш керәк.

Биз гражданларға көрситилидиған дөләт хизмәтлирини рәқәмләштүрүштә чоң утуқларға қол йәткүздуқ. Лекин бюрократик тәртипләр техичила тиҗарәткә тосалғу болмақта. Рәқәмләштүрүш ишиниң мәхсити техи толуқ әмәлгә ашмиди.

Бу әһвални дәрһал түзитиш керәк. Әң алди билән, селиқни мәмурийләштүрүшкә көңүл бөлүш лазим.

Дөләт киримлири комитети рәқәмләштүрүш җәриянида дөләт органлириниң ичидә карванбеши болуши керәк. Бу мәһкимә сүнъий әқил вә башқа илғар технологияләрниң имканийәтлирини селиқ төлигүчиләрниң мәнпийитигә уйғун шәкилдә үнүмлүк пайдилиниши лазим.

 Мана мошу системилиқ қәдәмләрниң һәммиси дөләт билән тиҗарәт оттурисидики мунасивәтниң йеңи, сервислиқ үлгисини шәкилләндүрүшкә қаритилған.

 Йеңи Селиқ кодекси һазирқи нормиларни вә рәсмийәтләрни өзгәртиш билән чәкләнмәслиги керәк. Бу һөҗҗәт селиқ төлигүчиләр арисида ашкарилиқ вә адаләтликкә асасланған йеңи чүшәнчини вә мәнивий дунияни шәкилләндүрүши лазим.

Дөләт адил әмгәк қилидиған селиқ төлигүчиләрниң мәнпийитини қоғдайду. Уларниң адил әмгигидин чүшкән селиқ мәмликәтни тәрәққий әткүзүшкә ишлитилиду.

Селиқтин чүшкән һәр бир тәңгә хәлиқ пайдисиға сәрип қилиниши керәк. Бу – гражданларға сүпәтлик дөләт хизмити көрситилиши, инфрақурулум селиниши вә дөләтниң қоллап-қувәтләш чарилириниң тәвәсийә қилиниши керәк, дегән сөз.

Тәрәққият институтлири тиҗарәтчиләрниң активлиғини ашурушта алаһидә роль ойниши керәк. Лекин уларниң паалийитидә бирқатар камчилиқлар бар. Тәрәққият институтлириниң ишини өзгәртидиған вақит кәлди.

Адәттә бу қурулумлар ениқ бир саһаға қаритилған, чоңқур тәһлил қилишқа қабил, вә инвестиция селишқа болидиған мукәммәл тәрәққият институти сүпитидә ишлиши лазим.

 Йәнә бир наһайити муһим мәсилә – дөләтниң ихтисаттики үлүшини азайтиш – муһим вәзипиләрниң бири болуп қалмақта. Дөләт органлири билән ширкәтләр асассиз көпийип, шәхсий тиҗарәтчиләрниң тәрәққий етишигә мүмкинчилик бәрмәйватиду.

Елимиздә дөләтниң үлүши бар тәшкилатлар сани 25 миңға йеқин. Көпчилигиниң паалийити вә қурулуми тәләпләр дәриҗисидә әмәс, ихтисадий мәнтиқигә уйғун кәлмәйду. Һазир, коммерциялик әмәс вәзипиләрни орунлаш үчүн тиҗарәт услублири кәң қоллинилмақта. Нәтиҗидә һәрхил чиқимлар ешип, корпоратив органлар көпәйди. Әмәлий нәтиҗигә диққәт бөлүнмәйватиду. Стратегиялик планлаш вә ислаһатлар агентлиғиға Һөкүмәт билән бирликтә дөләт секторини ислаһ қилиш тоғрилиқ ениқ тәклипләр тәйярлашни тапшуримән, һаҗәт болса, мәхсус Пәрман чиқиримән.

Униңдин ташқири, Һөкүмәт «Дөләт мүлки тоғрилиқ» қанунни йеңилиши лазим. Қанунда дөләтниң ихтисатқа қатнишиш шәртлири ениқ көрситилиши керәк. Шуниң билән биллә башқурушқа мунасивәтлик һоқуқ тәләплириму чүшәндүрүлүши шәрт.

Йәттинчи. Ихтисатни һәртәрәплимә йеңилаш ишлири инсан капиталиға бағлиқ йеңи вәзипиләрни жүкләйду.

Бу йәрдә маарип саһаси алаһидә роль ойнайду.

«Келәчәк мәктәплири» миллий лайиһиси даирисидә планланған 217 мәктәпниң 150и ишләватиду. Қалған мәктәпләрниң қурулуши алдимиздики үч ай ичидә аяқлишиши керәк.

Рәқәмлик технологияләр хәлиқара әмгәк базирини тез өзгәртиватиду. Дуния бойичә сүнъий әқил билән ишләйдиған мутәхәссисләргә болған еһтияҗ жилдин-жилға өсмәктә.

Иш җәриянлириниң көп қисмиму рәқәмлик технологияләрни җарий қилиш арқилиқ автоматлаштурулидиғанлиғи ениқ.

Шу сәвәптин, мениң тапшурмам бойичә, 100 миңға йеқин студентни технологиялик лайиһиләргә җәлип қилишни көзлигән «Al-Sana» программисини әмәлгә ашуруш башланди. Лекин сүнъий әқил билән ишләш қабилийитини шәкилләндүрүш кичигидин, йәни мәктәп босуғисидин башлап қолға елиниши лазим.

Бу җәһәттин қариғанда, бирқатар тәшәббусларни әмәлгә ашуруш керәк. Әң алди билән, мәктәп оқуғучиларға беғишланған сүнъий әқил асаслири тоғрилиқ программа вә оқуш материаллирини тәйярлаш һаҗәт.

Муәллимләрниң сүнъий әқил технологиялирини өзләштүрүш маһаритиниму шәкилләндүрүш лазим болиду.

Жирақтин оқутуш услуби вә сүнъий әқил технологияси асасида «Qazaq Digital Mektebi» дәп атилидиған ихчам жиғинчақ мәктәп үлгисини тәйярлашимиз керәк. Буниңға охшаш платформа йеза оқуғучилириға сүпәтлик билим елиш имканийитини яритиду.

Пайтәхттә балиларни тәрәққий әткүзүш мәркәзлирини шәхсий мәбләғ арқилиқ селиш тәҗрибиси бар. Тиҗарәтчиләрниң көпчилиги бу мәсилидә ярдәм беришкә тәйяр екәнлигини билдүрмәктә. Һакимлар шундақ лайиһәләрни әмәлгә ашурушқа тиҗарәтчиләрни паал җәлип қилиши лазим.

Елимиз билим ихтисадиға көчүватиду. Шуңлашқа илим, билим вә инновация саһасини башқуруш услублирини өзара бағлаштуруш интайин муһим.

Илим-пән саһасида техи дөләтниң үлүши көп. Бирақ бюджет мәблиғиниң қайтуруми техичила төвән болуватиду. Йеңи патентлар, технологияләр вә ишләпчиқириш охшаш көзгә көрүнидиған нәтиҗилик ишлар йетәрлик әмәс. Инновациялик сәясәтни Пән вә алий билим министрлигиниң вакалитигә бәргән тоғра.

Министрлик билән Пәнләр академияси бирликтә, илмий институтларни вә алий оқуш орунлирини уйғунлаштуруш иши билән паал шуғуллиниши лазим.

Сүнъий әқилни кәң қоллинидиған университетларға көпирәк мустәқиллиқ беришкә болиду.

Шуниң билән биллә, Һөкүмәт қабилийәтлик тәтқиқатчиларни қоллаш үчүн қошумчә чариләрни қобул қилиши керәк.

Салаһийәтлик мутәхәссислиримизни вәтәнгә қайтурушниң нәтиҗидар услублирини ойлаштуруп, әмәлиятта җарий қилиш керәк. Кадр тапчиллиғини йоқитиш үчүн миграция сәяситини қайта қараш лазим.

Чәт әлдин дөләтниң тәрәққиятиға үлүш қошалайдиған күчлүк мутәхәссисләрни миллитигә қаримай җәлип қилиш — интайин муһим вәзипә. Уларниң Қазақстанда қелишиға шараит яритиш керәк. Чүнки бизгә салаһийәтлик мутәхәссисләр һавадәк һаҗәт. Болупму техникилиқ саһаларни өзләштүргән адәмләр керәк. Һазирқи тили билән ейтқанда, «сүпити жуқури инсан ресурслири» муһим.

Чүнки билимлик, савийәлик адәмләр – миллий ихтисатниң тириги, дөләт келәчигиниң капалити.

Елимизгә кәспий тәйярлиғи жуқури, салаһийәтлик ишчилар интайин керәк, бу – ениқ. Шуңлашқа мән 2025-жилни «Ишчи мутәхәссисликләр жили» дәп елан қилдим. Һазир Қазақстанда миңлиған иш орни бош туриду. Һәрхил саһаларда, һәтта мааши жуқури иш орунлири бар. Уларни чәт әлдин кәлгән адәмләр егиләватиду.

Һәр жили һәрхил билим дәргаһлиридин миңлиған инженер, қурулушчи вә йеза егилиги мутәхәссислири учум болиду.

Кәлгүси кадрларға билим бериш үчүн дөләт нурғун мәбләғ аҗритиватиду.

Бирақ уларниң көпинчиси өз мутәхәссислиги бойичә ишлимәйду. Улар мәхсус билим тәләп қилмайдиған, тез пайда елип келидиған ишлар билән шуғуллиниватиду.

Әлвәттә, ишниң ямини йоқ, адил әмгәкниң һәммиси – муһим.

 Бирақ, бу һадисә шәхскиму, пүтүн дөләткиму пайда елип кәлмәйду. Гражданларниң ишләпчиқириш саһасиға барғини тоғра.

Ихтисатниң ениқ бир саһасида ишләшкә интилиш керәк. Буниңға дөләт тегишлик шараит яритиши лазим. Ишчи мутәхәссисләргә болған һөрмәтни ашурушимиз керәк. Уларға лайиқ мааш төлиниши һаҗәт. Бу – дөләтниң алдида туруватқан асасий вәзипиләрниң бири.

Әмгәк базирида, болупму миграцияни башқуруш саһасида һесапқа елишниң мәркәзләштүрүлгән системиси йоқ. Бу әһвал гәп болуватқан  саһадики тәхмин қилиш ишлириниң сүпитигә вә қарарларниң нәтиҗидарлиғиға тәсир қиливатиду.

Һөкүмәт дөләт ичидә вә чәт әлдики миграция еқиминиң һесавини жүргүзидиған бирпүтүн рәқәмлик система җарий қилиши лазим.

Ички вә ташқи миграция җәриянлириниң назарәтсиз қелиши хәлиқниң һәммиси яшиғуси келидиған чоң шәһәрлиримизниң инфрақурулумиға еғир салмақ селиватиду.

Астана – буниң ярқин мисали.

Ахирқи үч жилниң өзидила пайтәхт аһалисиниң сани 250 миңдин ашти, җүмлидин өткән жили 100 миңдин ашти. Бийил өсүш униңсизму жуқури болуватқан көрсәткүчтин ешип кетиши мүмкин.

Пайтәхттә рәсмий түрдә 1,5 миллион адәм яшайду, лекин униң инфрақурулуми әмәлиятта һәр күни 1,9 миллион адәмгә хизмәт көрситиватиду.

Башқичә ейтқанда, Астана 400 миңдин ошуқ адәмгә, йәни хелила чоң бир шәһәр аһалисиға баравәр адәмләргә һеч қандақ лайиһә-плансиз хизмәт көрситиватиду.

Шуңлашқа шәһәрни су вә иссиқлиқ билән тәминләйдиған системиларниң турақлиқ ишлишигә ховуп туғулуватиду.

Астанада 2022-жилдин буян муһтаҗларға 7 миңға йеқин пәтир берилди, уларниң ичидә көпбалилиқ аилиләргә – 1380, житим балиларға – 835, алаһидә еһтияҗи барларға 665 пәтир берилди.

Айрим вилайәт һакимлири корпоратив селиғидин чүшкән мәбләғни кочидики бордюрларни орнитишқа охшаш пайдисиз лайиһиләргә хәшләштин башқа иш қилмайду. Әлвәттә, шундин кейин хәлиқ иҗтимаий хизмәт вә имтиязлири мол Астанада яшашни әәвзәл көриду.

Бу әһвал мурәккәп мәсилиләрниң туғулишиға сәвәп болуватиду. Шәһәрдә иҗтимаий җәһәттин аҗиз қатламдики кишиләрниң сани бирнәччә һәссигә ашқан, иҗтимаий қоллашқа беғишланған чиқимлар болса бюджет киримидин тез өсүватиду. Шуниңға мунасивәтлик иҗтимаий вәзипиләрниңму үлүши ашмақта.

Мәктәп инфрақурулуми һазир һәддидин ташқири дәриҗидә ишләватиду. Һәр жил 15 мәктәпкичә селиш һаҗәт болуватиду.

Шипаханиларда жүклимә интайин көп, у йәрләрдә орун йәтмәйду. Нәтиҗидә, һакимийәт шәһәрниң тәрәққияти үчүн шараит яритиш орниға иҗтимаий чиқимларға көп мәбләғ сәрип қилишқа мәҗбур болуватиду. Униң шәһәр бюджетидики үлүши һазир 60 пайизға йәтти. Бу әһвални түзитиш үчүн түп-асаслиқ чариләрни қобул қилиш керәк.

Хәлиқниң регионлардин пайтәхткә немә сәвәптин көчүватқанлиғи ениқ тәһлил қилинип, иҗтимаий вә ихтисадий җәһәттин җәлипкар башқа мәркәзләрни қурушқа беғишланған комплекслиқ чариләр көрүлүши керәк.

«Жүргән аяққа бәрикәт жуқиду» дегән қаидини җарий қилип, регионларниң иҗтимаий вәзипилирини мәбләғ билән тәминләш мәсилисини қайта қараш керәк.

Шуниң билән биргә вилайәтләрдә иҗтимаий җәһәттин аҗиз қатламдики гражданларға берилидиған иҗтимаий төләмләрни тәртипкә кәлтүрүш керәк.

Дөләтниң пәқәт көз алдидикинила көрүп, һәммисигә көнүп кетидиған иҗтимаий сәясити 100 дин ошуқ һәрхил имтиязларниң пәйда болушиға елип кәлди. Бу йөнилиштә «ярдәм қолини» сунуватқан мәккар-алдамчиларму көпийип кәтти.

Биз техичә сабиқ Кеңәш Иттипақи территориясидики вә униңдин сирт йәнә башқиму регионлардики тоқунушларға қатнашқан гражданларға мәхсус төләмләр берип, тиббий хизмәт көрситип келиватимиз. Кеңәш Иттипақиниң ғулиғиниға 35 жил болсиму, ветеранлиримиз барғансири «яширип» көпәймәктә.

Дөләт өзигә жүкләнгән асасий вәзипиләрдин ваз кәчмәйду. Лекин иҗтимаий имтиязларни сүнъий көпәйтиш – мәктәп, ағриқхана, транспорт инфрақурулуми вә башқа зөрүр бена-иншаәтләрни селишқа кетидиған нурғун мәбләғни пайдисиз ишлитиш дегән сөз.

Бир пәйтләрдә «иҗтимаий саһаниң җанкөйәрлири» тәрипидин «толуқ әмәс аилә» дегән имтиязлиқ адәмләр категориясини ойлап тапқан.

Шуниң ақивитидин аҗришиш көрсәткүчлири кәскин көпәйди вә биз бәзидә бу җәһәттин дуниядики «карванбеши» әлләрниң қатариға кирип қалдуқ. Буниңға охшаш мисаллар аз әмәс. Шуниң ақивитидә өзимиз һорунлуққа вә бекартәләпликкә йол қоюватимиз.

Аилә әзалириниң һәммиси дегидәк адреслиқ иҗтимаий ярдәм вә ярдәм төләмлирини алса, у чағда ишләшниң немә һаҗити бар?

Растини ейтқанда, иҗтимаий саһада тоғра қарар қобул қилиш орниға, Һөкүмәт аз дегәндә 15 жил мабайнида иҗтимаий һорунлуққа вә иҗтимаий мәккарлиққа йол берип кәлди.

Дөләттики демографиялик әһвални тәпсилий үгинип чиқип, узақ муддәтлик қарарлар қобул қилиш алаһидә әһмийәткә егә. Лекин бу саһада мәлуматларни һаҗәт дәриҗидә һесапқа елиш вә тәһлил қилиш йолға қоюлмиған. Бу әһвал әмгәк базирида еһтияҗни тәхмин қилиш, инфрақурулумни тәрәққий әткүзүш планлирини түзүш вә башқиму бирқатар вәзипиләрни ада қилишқа тосалғу болуватиду.

Стратегиялик планлаш вә ислаһатлар агентлиги базисида кәңдаирилик рәқәмлик мәлуматлар билән сүнъий әқил технологиялири киргүзүлгән Демографиялик җәриянларни тәһлил һәм тәхмин қилиш мәркизини қуруш керәк.

Демография вә әмгәк базирида йүз бериватқан әһваллар пенсия системисиға мунасивәтлик мәвқәни қайта қарашни тәләп қилмақта.

Гражданларниң, болупму өзини өзи иш билән тәминлигәнләрниң пенсия топлиминиң аз екәнлиги байқалмақта.

Һөкүмәт Миллий банк вә Стратегиялик планлаш вә ислаһатлар агентлиғи билән бирликтә пенсия системисиниң малийәлик турақлиқлиғини күчәйтиш, пенсия төләмлириниң узақ муддәт мабайнида тәңпуң вә мувапиқ дәриҗидә болушини капаләтләндүрүш чарилирини ойлаштуриши керәк.

Гражданларниң малийәлик саватини ашурушму актуал мәсилидур.

Бу җәһәттин, «AMANAT» партияси тәклип қилған «Қәризсиз җәмийәт» лайиһисини әмәлгә ашурушни давамлаштуруш керәк.

Өткән жилниң өзидила бу лайиһә даирисидә 845 миң адәм өз саватини ашуруп, қанун мәсилилири бойичә мәслиһәт алди.

Асасий мәхсәт – хәлиқниң зиммисидики қәризини азайтишла әмәс, гражданларниң кириминиң турақлиқ болушини тәминләш.

Дөләт саламәтликни сақлаш системисини тәрәққий әткүзүш үчүн системилиқ чариләрни қобул қиливатиду.

Дөлитимиздә медицина қурулумилири пәйдин-пәй йеңиланмақта. Йезилардики фельдшер-акушерлиқ пунктлардин башлап, ихтисаслашқан ағриқханиларни йеңилаш ишлири жүргүзүлүватиду.

«Йезида саламәтликни сақлашни йеңилаш» миллий лайиһиси даирисидә 540 бена селинди, жилниң ахириғичә йәнә 115 бена пайдилинишқа берилиду. Әнди шәһәрләрдә саламәтликни сақлаш саһасиға мунасивәтлик бирқатар чоң объектлар ишқа қошулди. Мәсилән, Астанада онкология мәркизи, Алмутида жуқумлуқ ағриқлар илмий мәркизи ечилди.

Бу җәһәттин илгәрки жиллири һәрхил регионларда селинған көпсаһалиқ ағриқханиларни бюрократик тосалғуларсиз пайдилинишқа бериш керәк. Шундақла, мошундақ йеңи объектларни селишни давамлаштуруш лазим. Бу ишқа дөләт-шәхсий һәмкарлиғи механизми даирисидә шәхсий инвестицияниму җәлип қилиш керәк. Шу чағдила гражданларниң Астанаға көчүши азийиду.

Башқа йөнилишләр бойичә ишларниму җанландуруш лазим. Шуниң ичидә фармацевтика саһасини риваҗландурушқа алаһидә әһмийәт бериш керәк. Өзимиздә ишләп чиқирилидиған дора-дәрмәкләрниң түрини һәм сани көпәйтиш – стратегиялик вәзипә. Буниңға, болупму, пандемия вақтида толуқ көз йәткүздуқ.

Саламәтликни сақлаш системисиниң малийәвий турақлиқлиғиға вә тиббий хизмәтләрни мониторинг қилишниң нәтиҗидарлиғиға мунасивәтлик мәсилиләр бар.

Бюджет мәблиғи чәклик болғанда иҗтимаий медицинилиқ ғәмсизләндуруш фонди әмәлиятта бюджетни рәтлигүчи ролини ойнаватиду. Фонд тәйяр мәһсулат йәткүзгүчи карханиларға назарәтни күчәйткәнликтин, чиқимни көпәйтмәй, тутуп туриду.

Һөкүмәт сүнъий әқил техникисини қоллинип, тиббий хизмәтниң сүпити вә көләмигә мониторинг жүргүзидиған йеңи система шәкилләндүрүши лазим.

Елимиздә дохтурларниң мәртивисини көтириш вә иҗтимаий шараитини яхшилаш үчүн ениқ чариләр қобул қилиниватиду. Бу иш йәниму давамлишидиған болиду.

Хәлиқниң һаяти билән саламәтлигигә беваситә тәсир қилидиған йәнә бир муһим мәсилә – йол бехәтәрлиги.

Мән өткән жилдики Мәктүбүмдә бу мәсилигә алаһидә тохталған едим. Әлвәттә, бираз ишлар әмәлгә ашурулуватиду. Лекин шуниңға қаримай, йол-транспорт һалакәтлири азаймайватиду. Жил бешидин 22 миңдин ошуқ йол-транспорт вәқиәси тиркәлгән. Әмәлият көрсәткинидәк, көп нәрсә жүргүзгүчиниң өзигә бағлиқ, чүнки йол қаидисини бузидиғанлар аз әмәс.

Илдамлиқни ашурмаслиқ, йол қаидилирини бузмаслиқ – әң асасий вә муһим тәләп.

Һәрбир адәм өз һаятиға вә әтрапидики адәмләрниң бехәтәрлигигә җавапкәр екәнлигини чүшүниши керәк. Транспорт жүргүзүш мәдәнийитини пүткүл җәмийәт болуп қелиплаштуруш лазим.

Шундақла, электрсамокатларға диққәт қилиш керәк. Бу мавзу җәмийәттә қизғин муһакимә қилиниватиду.

Икки жил илгири пиядә маңғучилар йолида жүрүшкә чәклимә қойидиған қанунға өзгиришләр киргүзүлгән. Амма җәмийәтлик орунлардики вәзийәт техи өзгәрмиди, һеликәм гражданларға ховуп-хәтәр бар.

Һазир бу саһани рәтләйдиған қанунға өзгиришләр тәйярланди. Уни көп созмай қобул қилиш керәк. Һәрбир гражданниң, һәрбир балиниң һаяти қиммәт. Бу мәсилидә ушшақ-чүшәк дегән нәрсә болмайду. Чүнки, буларниң һәрбири – Бехәтәр Қазақстанни қуруп чиқиш йолидики муһим қәдәмләр.

Кейинки мәсилә – сүнъий әқил дәвридә мәдәнийәт вә сәнъәтниң тәрәққияти. Бу саһаға илгәркидәкла алаһидә әһмийәт беримиз, һаҗәт инфрақурулумни салимиз вә керәк болса, ремонт қилип, әслигә кәлтүримиз.

Сәнъәт адәмлири елимизниң мәдәнийитини, урп-адәтлирини чәт әлләргичә тонуштуриватиду. Бу – һөрмәткә лайиқ иш. Шуңлашқа мәдәнийәт хадимлириға һаҗәт ярдәм көрситимиз. Амма, улар йеңи заман тәливигә уйғун ишлиши лазим.

Һәммиңларға мәлум, мән аммивий спортни тәрәққий әткүзүшкә алаһидә әһмийәт беримән. Вилайәтләрдә спорт инфрақурулумлири селиниватиду. Өмәкләр балиларға қолйетимлик болуватиду. Алаһидә еһтияҗи бар гражданлар вә яшанғанлар үчүнму спорт клублири ечиливатиду. Шундақла, кәспий спорт саһасидиму иҗабий өзгиришләр болуватиду.

Мән илгири чәт әлдин кәлгән спортчиларға дөләт бюджетидин мәбләғ бөлүшни чәкләш тоғрилиқ тапшурма бәргән едим. Депутатлар бу тәшәббусни қоллап, мәхсус қанун қобул қилди. Амма, буниң билән чәклинип қалмай, алға қарап илгирилишимиз лазим.

Футбол клублирини хусусийлаштуруш ишини чапсанлитиш керәк.

Һазир мәмликитимизниң төрт футбол клубиға исимлири көпчиликкә мәлум кәспий тиҗарәтчиләр егә болди, йәни клублар шәхсий мүлүккә айланмақта. Шуниң үчүн уларға миннәтдарлиғимни изһар қилимән. Бирақ, футболни коммерцияләштүрүш ишини давамлаштуруш керәк. Буниңсиз Қазақстанда футболниң тәрәққий әтмәйдиғанлиғини дуния тәҗрибисидин көрүватимиз.

Һазирқи заман кәспий спортини кирим елип келидиған бизнес-индустрия сүпитидә қобул қилиш керәк.

                                         ***

Мән елан қилған вәзипиләр Қазақстанниң тәрәққияти үчүн алаһидә әһмийәткә егә.

Улар мәмликитимизни рәқәмлик йеңилаш ишлири билән зич бағлиқ.

Сүнъий әқилни аммивий рәвиштә җарий қилиш вә аммивий рәқәмләштүрүш дөләтниң барлиқ саһалардики иқтидарини икки һәссә ашуриду. Бизниң стратегиялик йөнилишимизниң әң муһим тәрипи мошу болуши керәк.

Әлвәттә, мәмликитимиздә суперкомпютерниң ишқа қошулуши – чоң утуқ. Лекин буни Һөкүмәтму, җәмийәтму Қазақстанни һәқиқий рәқәмлик дөләткә айландуридиған кәңдаирилик ишларниң башлиниши дәп қобул қилиши керәк.

Бу вәзипини үнүмлүк әмәлгә ашуруш үчүн Һөкүмәткә “Digital Qazaqstan” намлиқ биртуташ концептуал һөҗҗәт тәйярлаш тапшурулиду. Униң ичидә барлиқ тәшәббуслар вә лайиһәләр умуммиллий стратегия даирисидә бирләштүрүлиду.

Җәмләп ейтқанда, мәмликитимизниң пүтүнләй рәқәмлик йеңилинишини хәлиқниң турмуш сүпитини яхшилашқа елип баридиған йол сүпитидә қобул қилимиз.

Дөләт һәрбир гражданниң яхши тапавәт тепиши, сүпәтлик иҗтимаий хизмәт елиш мүмкинчиликигә егә болуши вә келәчигигә ишәнчә билән қаришини тәминләш үчүн барлиқ шараитни яритип бериду. Чүнки, қолға елинған барлиқ ислаһатларниң бирла мәхсити бар. У – хәлиқниң паравәнлигини ашуруш вә мәмликәтниң һәртәрәплимә тәрәққиятини тәминләш. Қазақстанниң хәлиқара аренида жуқури абройға егә болуш йолидики паалийитимизниң мәхсити – мана шу.

Рәқәмләштүрүш вә сүнъий әқил дәвридә дөләтниң миллий стратегиялик мәнпәәтигә уйғун, тәңпуң вә конструктив ташқи сәясити иҗтимаий-ихтисадий җәһәттин турақлиқ тәрәққиятимизға зор тәсир көрситиду, дәп ишинимән.

Көплигән дөләтләр Қазақстан билән достлуқ мунасивитини орнитип, нәтиҗидар һәмкарлиқни мустәһкәмләшкә интилиду. Бу болса, биринчи новәттә, мәмликитимизниң хәлиқара мәйдандики абройиниң жуқурилиғини вә башқиларниң биз билән һесаплишидиғанлиғини көрситиду.

Биз муһим хәлиқара мәсилиләрни һәл қилишқа өз үлүшүмизни қошуп келиватимиз. Қазақстан билән мунасивәт орнитишқа қизиққан йеқин-жирақ дөләтләр билән һәмкарлиғимизни жуқури баһалаймиз.

Йеқинда мән Хитайға рәсмий сәпәр билән бардим. У йәрдә мәңгүлүк стратегиялик һәмкарлиқ роһида тәрәққий етиватқан иккитәрәплимә мунасивәтниң барлиқ саһалири бойичә утуқлуқ музакириләр жүргүзүлди.

Мениң Түркия вә Қирғизстанға қилған сәпәрлиримму утуқлуқ болди. Бу жилниң ахириғичә мән Россия вә Өзбәкстанға баримән. Астанада Әзәрбәйҗан, Әрмәнстан вә Түркмәнистан рәһбәрлирини қарши елишқа тәйярлиқ қиливатимиз. Шундақла Азия, Европа вә Африкиниң бирқатар дөләт рәһбәрлири билән учришип, музакириләр жүргүзүш планланған.

Қазақстан – Америка диалоги паал давамлишиватиду. Европа Иттипақи билән көп саһалар бойичә мунасивәтлиримизни күчәйтиватимиз.

Бу жил муһим тарихий сәнәләргә толған жил болди. Әң муһими – Иккинчи дуния урушиниң аяқлашқанлиғиға 80 жил толди.

Москвада вә Беҗинда өткән тәнтәнилик чарә-тәдбирләр инсанийәт тарихидики әң дәһшәтлик урушниң онлиған миллион қурбанлири дуния хәлқи хатирисидә мәңгү сақлинидиғанлиғини көрситип бәрди. Шундақла, һәммимизни шу қанлиқ урушқа қайта баһа беришкә, йеңи дуния урушини қозғаштин жирақ болушқа чақирди.

Барлиқ дөләтләр өсүп-риваҗлиниши үчүн течлиқни сақлап, умумий пикиргә келишни билиши керәк. «Миң җанҗалдин бир һөрмәт әвзәлдур»

Шуңлашқа Қазақстан Аляскида өткән Россия – Америка саммити нәтиҗисини, шуниңдәк Вашингтонда Президент Трампниң васитичилиғида Әзәрбәйҗан билән Әрмәнстанниң течлиқ тоғрилиқ декларациягә қол қойғанлиғини қоллап-қувәтлиди.

Иккинчи муһим сәнә – Иккинчи дуния урушиниң асасий институционаллиқ нәтиҗиси һесапланған Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатиниң 80 жиллиғи. Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатиға техи һечқандақ альтернатива йоқ. Қазақстан бу тәшкилатни барлиқ муһим хәлиқара мәсилиләрни адил һәл қилидиған асасий диалог мәйдани сүпитидә сақлап қелиш керәк, дәп һесаплайду.

Бирақ Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатини, болупму униң әң муһим оргини – Бехәтәрлик Кеңишини ислаһ қилиш вақти кәлди.

Мән йеқинда Нью-Йорк шәһиридә өтидиған Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатиниң юбилейлиқ сессиясида сөз сөзләймән. У йәрдә хәлиқара вәзийәткә вә шу җүмлидин БМТ ислаһатиға аит Қазақстанниң мәвқәсини елан қилимән.

Қәдирлик вәтәндашлар!

«Қанун вә тәртип» – дөлитимизниң мустәһкәм һули.

Җәмийәттә бу қаидини түп-асасидин орнитиш үчүн барлиқ һоқуққа егә органлар арисида ортақ көзқараш вә ортақ мәвқә болуши шәрт. Бу – алди билән һечқандақ қанун бузушқа йол қоймаслиқ қаидиси, йәни һәрқандақ қанунсизлиққа қарши туруш мәвқәси.

Шуңлшқа дөләт органлириниң бу йөнилиштики ишини толуқ қоллап-қувәтләш керәк. Пәқәт шу вақиттила дөлитимиздә қанун бузушқа, зорлуқ-зомбилиққа қарши аң-савийә, җәмийәткә уйғун кәлмәйдиған һәрқандақ һәрикәткә қарши төзмәслик шәкиллиниду.

Очуғини ейтиш керәкки, һазирқи пәйттә адәмләр арисида әпсанә сөзләр ейтишип урушидиған адәт бар. Мошундақ илләтләрни, болупму, җәмийәтлик орунларда, йолларда дайим учритишқа болиду.

Әпсуслинарлиқ йери, уларниң арисида авазини көтирип, әпсанә сөзләр билән җәмийәтлик тәртипни бузуватқан аялларму бар.

Бу – мәдәнийәтлик, цивилизиялик җәмийәткә уйғун кәлмәйдиған яман адәт, дөлитимизниң хәлиқара мәйдандики абройиға дәхил йәткүзидиған һадисә. Илғар пикирлик хәлиқ болуш үчүн бу хилдики яман адәтләрдин мутләқ айрилишимиз керәк. Улуқ Абай: «Бириң қазақ, бириң дост көрмисәң ишниң һәммиси бош» дәп бекар ейтмиған.

Мәдәнийәт билән әхлақ, тәрбийә билән тәлим һәрбир гражданниң, һәрбир аилиниң өзидин башлиниши керәк.

Һазирқидәк мурәккәп дәвирдә әң муһим вәзипә – мәмликитимизниң мустәқиллигини, зиминимизниң пүтүнлигини мустәһкәмләш. Униң үчүн бирлигимиз мустәһкәм болуши керәк. Хәлқимиз инақ яшиса, ички әһвал турақлиқ болса, биз барлиқ қийинчилиқларни йеңимиз, һәрқандақ тосалғудин өтимиз.

Шуңлашқа хәлқимизни елимиздики течлиқниң қәдрини билишкә вә уни сақлашқа чақиримән.

Һәрбир граждан дөләтни, вәтәнни сөйүши керәк. Бүгүн «вәтәнпәрвәрлик» дегән сөзниң мәзмун-маһийити өзгириватиду. Илгири бу чүшәнчә асасән әнъәнивий қәдрийәтләр билән өлчинидиған, тил, мәдәнийәт, мәнавият мәсилиси миллий мәнпәәтниң һули дәп етирап қилинатти. Әлвәттә, бу тоғра, буларниң һәрбирини хәлқимизниң мәнивий асаси дәп қараш керәк. Буни һечким биздин тартип алалмайду, бу җәһәттин вайим қилишқа  һечқандақ асас йоқ.

Бүгүн көзи очуқ, аң-савийәси жуқури яш әвлат «вәтәнпәрвәрлик» дегән сөзни башқичә чүшиниду. Яшларниң көпчилиги һәддидин ташқири динийликни, милләтчиликни қоллимайду. Улар үчүн вәтәнпәрвәрликниң асасий көрсәткүчи – бәрпакарлиқ вә йеңилиққа интилиш. Яшлар «Вәтәнни сөйүш – хәлиққә пайда елип келидиған йеңилиқ яритиш, йеңи иш башлаш» дәп чүшиниду. Улар Қазақстанни тәрәққий әткән, гүлләп-яшниған дөләт сүпитидә көрүшни халайду. Заманивий технологияләрни өзләштүрүп, хәлиқимизни илғар пикирлик милләтләрниң қатариға қошушқа тиришиватиду.

Яш әвлатниң бойидики вәтәнпәрвәрлик – келәчәккә болған һәқиқий интилиш. Бу – җәмийәт аң-савийәсидә болуватқан өзгиришниң ениқ ипадиси. Мән буни пүтүнләй қоллаймән. Яшларниң күч-қувитигә, қабилийити вә билимигә ишинимән.

Биз илгири ким болғинимизни унтумаймиз. Тарихимизға һөрмәт билән қараймиз. Әнди келәчәктә ким болидиғинимизниң пәқәтла өз қолумизда екәнлигини яхши чүшинимиз.

Шуңлашқа илим-пәнгә, билимгә интилидиған, елини гүлләндүрүшни ойлайдиған яшларни һәрдайим кәңдаиридә қоллап-қувәтләватимиз. Биз қолға алған кәңдаирилик ишлар яшларниң парлақ келәчиги үчүн қилинмақта. Яш әвлат келәчәктә буниң мевисини көриду, уни көпәйтип, давамлаштуриду.

Һазир дунияда болуватқан чоң өзгиришләргә яшлар тезла маслишиду. Буниң ичидә сүнъий әқилниң йеңи дәвирдики орни алаһидә.

Һаким Абай «Адәмниң адәмлиги – әқил, илим, яхши ата, яхши ана, яхши дост вә яхши муәллимдин болиду» дегән. Бу дана сөзгә Президент сүпитидә қошумчә қилимән: цивилизациялик вә илғар дөләтниң қануни – адил, һакимийити – билимлик, гражданлири – аңлиқ вә актив болиду.

Дөләт дәриҗисидә қобул қилинған һәрбир қарарниң әһмийити – алди билән хәлиқниң турмушини яхшилаш, ихтисатни турақландуруп, иҗтимаий адаләтликни орнитишқа қаритилған ениқ ишлар билән өлчиниши керәк. Шу чағдила биз йеңи шәкилдики күчлүк дөләт болимиз. Қазақстан кәңдаирилик вә түп-асаслиқ ислаһатлар арқилиқ тәрәққиятниң дағдам йолиға чиқмақта. Алдимизда шиҗаәтлик әмгәк күтүп туриду. Биз бәлгүләнгән йөнилиштин чәтнимәй, пәқәт алдиға қарап қәдәм ташлашимиз керәк.

Қәдирлик вәтәндашлар!

Бүгүн мән мәмликитимизниң сүнъий әқил асасида иҗтимаий-ихтисадий тәрәққиятиға чоң тәсир қилидиған йеңи сәясий ислаһат тоғрилиқ пикирлиримни оттуриға салмақчимән.

Бу йәрдә парламентлиқ ислаһат тоғрилиқ сөз қилмақчимән.

Алий вакаләтлик һакимийәт тармиғиға мунасивәтлик ислаһатни алдинқи өзгиришләрниң, җүмлидин Президент вакалитигә мунасивәтлик өзгиришләрниң қануний давами дәп һесаплашқа болиду. Биз Адаләтлик Қазақстанни қурушқа кириштуқ. «Хәлиқниң авазиға қулақ салидиған дөләт» қаидисигә мувапиқ һакимийәт билән хәлиқ арисида очуқ вә сәмимий диалог орнитиватимиз.

2022-жили сәпәр ейида мәмликитимиздә умуммиллий референдум өткүзүлди. У йәрдә гражданлиримизниң көпчилиги «Күчлүк Президент – тәсири күчлүк Парламент – һесават беридиған Һөкүмәт» концепцияси асасида мәмликитимизни һәртәрәплимә йеңилаш стратегиясини қоллап-қувәтлиди. Ахирқи жилларда Қазақстанда вә чәт әлләрдә йүз бериватқан вақиәләр биз таллиған йолниң тоғра екәнлигини көрсәтти. Лекин, бир йәрдә тохтап қелишқа болмайду.

Биз мәмликитимизниң вә яш әвлатниң келәчигини чоңқур ойлишимиз керәк. Жилниң бешида «Ана тілі» гезитиға бәргән сөһбитимдә: «Ислаһат – давамлиқ жүридиған җәриян, әгәр җәмийәттә ениқ тәләп болса, йеңи ислаһатлар тәйярлиниду» дәп ейтқан едим.

Мәмликитимиздә парламентлиқ ислаһат мәсилиси кам дегәндә жигирмә жилдин ошуқ вақиттин буян тилға елинмақта. Бу мәсилиниң очуқму, йепиқму муһакимә қилинип кәлгәнлиги һечким үчүн сир әмәс. Бу мавзу бүгүнгичә өз әһмийитини йоқатмиди. Шуңлашқа дөләт системиси тәрәққий етиватқан вә гражданлиримизниң сәясий мәдәнийити өсүватқан пәйттә бу мәсилини хәлиқ муһакимисигә селиш наһайити муһим, дәп һесаплаймән.

Сенат 1995-жили мәмликитимиздә мурәккәп вә турақсиз сәясий вәзийәт йүз бериватқан пәйттә Парламентниң жуқури палатиси сүпитидә қурулған. У чағда дөләтчилигимиз асасиниң қелиплишиш йоли йеңидин башланған, интайин қийин йолниң бешида едуқ. Сенатқа дөләт қуруш җәриянида турақлиқлиқни тәминләш тарихий вәзиписи жүкләнгән еди. Өткән 30 жилда Сенат бу муһим тарихий миссияни аброй билән, нәтиҗидар атқурди. Жуқарқи палата қанун чиқириш җәрияниниң, башқиму асасий ислаһатларниң муһим механизми вә капалити болди.

Һәммиңларға мәлумки, мән он жил давамида Сенатқа рәһбәрлик қилдим. Бу вәзипини һәрқачан чоң шәрәп вә жуқури жавапкәрлик дәп һесаплидим. Шуңлашқа бу минбәрдин парламентлиқ ислаһат тоғрилиқ ейтиш асан әмәс. Шундақ болсиму, нәқ бүгүн мән мәмликитимиздә йеқин арида бир палатилиқ Парламент қуруш тәшәббусини көтиримән. Бирдин ейтай: бу – интайин муһим мәсилә. Уни алдираш әмәлгә ашурушқа болмайду. Бу ислаһат гражданлиқ секторда, мутәхәссисләр арисида, шундақла, әлвәттә, һазирқи Парламентта һәртәрәплимә муһакимә қилиниши керәк.

Ислаһатниң әһмийити алаһидә екәнлигини нәзәрдә тутуп, уни муһакимә қилишқа бир жил вақит керәк, дәп ойлаймән. Шуниңдин кейин, йәни 2027-жили умуммиллий референдум өткүзүш мүмкин болар еди. Андин Конституциягә һаҗәт өзгиришләрни киргүзүшкә болиду.

Мән дөләтниң тәғдирини бәлгүләйдиған һәрқандақ мәсилә пәқәтла хәлиқниң келишими билән һәл қилиниши керәк дәп бирнәччә қетим ейттим. Әгәр биз бирпалатилиқ Парламент қуруш керәк дегән ортақ қарарға кәлсәк, шундақ Парламентни пәқәт партиялик тизим бойичә сайлаш керәк, дәп һесаплаймән. Бу – дунияда кәң тарқалған парламентлиқ тәртип. Бу услуб арқилиқ Мәҗлисниң һазирқи тәркиви барлиқ қанун-қаидә рәсмийләштүрүлгичә, Сенат болса умуммиллий референдум йәкүни чиқип, йеңи Парламент сайлими өткичә ишини давамлаштуридиған болиду. Сәясий партияләрниң риқабәтлик күрәшкә тәйярлинишқа вақти йетиду. Депутатлиримиз һәқиқий дөләтчи гражданлар сүпитидә бу мәсилигә чоң җавапкәрлик вә чүшәнчә билән қарайду, дәп ишинимән.

Хуласиләп ейтқанда, барлиқ сәясий ислаһатларниң һәммиси мәмликитимизниң институционал системисиниң аҗралмас қисми болуп қалиду.

Әлвәттә: «Президент немишкә парламентлиқ ислаһат қилиш зөрүрийити тоғрилиқ алдин-ала елан қиливатиду? Чүнки, сәясий технология қаидиси бойичә мошундақ чариләр туюқсиз, күтүлмигән шәкилдә елип берилиду әмәсму?» дегән соалниң пәйда болуши тәбиий. Бирақ мән мошу кәмгичә ейттим, йәнә тәкрарлаймән: мән елимизниң вә хәлқимизниң тәғдиригә мунасивәтлик һәр қандақ мәсилигә кәлгәндә, пәқәт очуқ сәясәт жүргүзүш керәк дәп һесаплаймән, мошундақ кәңдаирилик ислаһатни җәмийәттин йошурушқа болмайду, дәп ойлаймән.

Мана шундақ һәл қилғучи мәсилиләр бойичә хәлиқ билән очуқ диалог елип бериш һаҗәт дәп ишинимән. Пәқәт шу чағдила биз һәммимиз бир әл болуп, Адаләтлик вә Күчлүк Қазақстанни қуруш йолида йәнә бир муһим қәдәм ташлаймиз.

Һәммиңларға саламәтлик вә утуқ тиләймән.

Қазақстанимиз мәңгү яшисун!