• Йеңилиқлар
• 26 Маусым, 2014

Өтти һаят, гүллитип дала-чөлни

Заманимизниң қәһриманлири/ Өткән әсирниң иккинчи йеримида Уйғур наһийәсиниң хәритисидә икки егилик пәйда болди. Уларниң қозуғи қеқилип, әмгәк адәмлириниң пидакаранә әҗри түпәйли йүксәк ихтисатқа, гүлләргә оралған йезиларниң бәрпа қилинишиға қол йәткүзгән икки тәҗрибилик рәһбәрниң нами тарихта қалди. Уларниң бири – Надир Қадиров болса, иккинчиси һели мәрһум Ғуппа Абдуманапов. Һәр иккилиси Кичик Ақсу йезисидин учум болған оғланлар. Надир Қадиров 1967-жили, Ғуппа Абдуманапов 1976-жили әсирләр уйқисида ятқан қара ташлиқ чөлгә җан киргүзүп, дала қойнида әмгәк нәғмисини яңратти.  Төвәндә биз  «Чарин» үзүм совхозини қуруп, ихтисадини тикләштә әмгәк адәмлирини сәпәрвәрликкә кәлтүргән маһир тәшкилатчи Надир ата һәққидә тохталмақчимиз. Ләнити уруш башлинип, һаятниң бар қийинчилиғи йезидики қери-чүриләрниң, аяллар билән балиларниң зиммисигә жүкләнгәндә, Надир ата әндила йәттә яшқа толған еди. Әшу мудһиш жилларниң ейтип түгәткүсиз җапаси жумран қәлбтә чоңқур из қалдурса керәк, мөтивәр шу дәвирни тәпсилий әсләйду. Гүлчи ана соқида, Надир өкүз һайдайдиған. Сулайман бовай бригадир еди. Йезидики әшундақ балилар билән анилар шу пәйттики «Ишчи Дехан» колхозиниң үч бригадисида әмгәк қилип, Ғалибийәт күнини йеқинлаштурғанди. Аниси Патәм етизстанда ашпәзлиқ қилаттекән. Атиси Қадир болса, тракторчилар бригадири. Кейин уму алдинқи сәпкә атлиниду. Билиги қатмиған талай уруш балилири дуниядин бемәзгил көз жумди. Ачарчилиқ, төрт пәсилниң иссиқ-соғи вә еғир әмгәк шараити бәзән  аниларниму ғулитатти. Чуғи кичик кәлгән Надирму Закир, Һамут, Мәрип, Қасим вә башқиму тәңтушлири билән орулған ашлиқни күндүзи хаманға тошуса, кечиси тулуқ тепәтти. Тазиланған ашлиқни Қирғизсайға, кейин Или бойиға тошатти. Күз-қишта чүшкичә мәктәптә оқуп, чүштин кейин ашлиқни үгүт етишкә баратти.Чоң-кичиккә бирдәк тәләпчан, аччиғи чос Юнус Рәҗибаевниму у шунда тунҗа қетим көргән. Урушму пүтти. Жут қайтидин тиклинип, қанлиқ мәйдандин аман қайқан атилар етизларға чиқти.  Әмгәктә тавлинип,  Чонҗидики рус оттура мәктивини пүтирипла һәрбий борчини ада қилишқа атланған сәра балиси дәсләп Кеңәш Иттипақи билән Польшиниң чегарисида хизмәт қилди. Надир ака жутқа келип, 1958-жили мошу жутлуқ  Руқийәм Манапова билән аилә қуриду. Һели мәрһум Руқийәм ана кәлгүси агроном-алимниң мәсләкдиши болуп, өзи йеңидин қурулған совхозниң кадрлар бөлүмини башқуруп, кейин йезидики балилар бағчисида ишлигән. Уларниң Рабийәм вә Арзигүл исимлиқ қизлири дунияға келиду. Алмутидики Йеза егилиги институтини пүтирип, йолланма билән Қостанай вилайитидә бир жил ишлигән яш агроном 24 миң гектар мәйдандики буғдайдин гектариға 17 центнердин һосул елип, һәммини һәйран қалдуриду. Чүнки, бу жиллири һосулдарлиқ 7 центнердин ашматти. У яқтин келип, Челәк наһийәсидә йеза егилигини башқуруватқан Юнус Рәҗибаевниң тәкливи билән Маливай тамака совхозиға агроном хизмитигә әвәтилсиму, егилик мудири Турсун Илахуновниң илтимаси билән ихтисатчи болуп ишләйду. Шу жили совхозниң агрономи ағрип қелип, тамака көчәтлири қуруп кетиш ховупи астида қалған екән. Надир ака ясиған дориниң күчи билән әһвал җөндилип, күздә елинған һосулму яман болмиди. Кейин у ойлап тапқан усул билән әмгәк қилған тамакичилар бригадиси гектар һосулдарлиғини 17 – 21 центнерға йәткүзгән. Тамака бригадисиниң бригадири Үзәр Үсәнов яш болсиму мол тәҗрибигә егә болған агрономниң усули билән әмгәк қилип, жуқури көрсәткүчләргә қол йәткүзгән еди. Даңлиқ дехан кейин Социалистик Әмгәк Қәһримани атилип,  маливайлиқларниң пәхригә айланди. Ана йәргә муһәббәт бағлиған икки дехан-мутәхәссис ичәкишип, рәмити Үзәр ата бақиға сәпәр чәккичә улар қоюқ арилишип өткән. Кейинирәк «Красное знамя» колхозиниң рәиси Әркин Җәлиловниң тәкливи билән мошу егиликтә  ишлигән баш агроном Надир Қадиров тиришчанлиғи, әмгәксөйгүчлиги түпәйли бу йәрдиму бәләнт утуқларға еришиду. Униң рәһбәрлигидә деханлар «Безостая» сортлуқ күзгидин гектариға 75 центнер, язлиқ буғдайдин 25 центнердин һосул алиду. Кейинирәк көләми 6 гектар болған колхозниң алмилиқ беғиниң мәйданини дехан Алим Сулайманов иккиси 25 – 30 гектарға йәткүзди. Бир күни у егиликниң гидротехниги Распутин иккиси Таштиқарису йезисиниң жуқарқи қисмидин еқип өтидиған бир ериқ суни егиликкә қарашлиқ Бәхтиқорайға апиришниң тәрәддутини көрүватқинида, Яркәнт тәвәсидә ишләватқан Кинтал Исламов келип қалиду. Әһвалдин вақип болған у бу тәклипни қоллап-қувәтләп, уни әмәлгә ашуруш бойичә пайдилиқ пикирлирини ейтиду. Су мәсилиси һәл қилинип, дәсләпки жили азирақ мәйдандики бедидин 4 центнер бедә уруғи елиниду. Кәлгүси жили униң мәйдани 40 гектарға йетип, 40 тонна уруқ елинған. Егиликниң 5 гектар мәйданидики эспарцет сортлуқ бедидин елинған уруқ 10 тонниға йәтти. Наһийәдә дәсләпки қетим 10 гектар мәйданда тамака өстүрүлүп, униң һәр гектаридин 25 центнердин мәһсулат йетиштүрүлиду.  Уруқ үчүн мәлум қисмини қалдуруп, қалғинини сатқинида, колхозға 700 миң сом әтрапида дарамәт кириду. Шу жиллар өлчими билән бу чоң җасарәт еди.     Наһийәлик МТС мудири Кинтал Исламов наһийәлик парткомниң биринчи кативи болуп тайинланғандиму, униңдин илгириму наһийә тәрәққияти үчүн көп әҗрә сиңдүргән әзимәт. Униң тәшәббуси билән селинған «Ақтөбә» каналиниң сүйи «Әмгәк», «Йилтиз» вә Киров намидики колхозларниң участкилириға җан киргүзгән еди. Мошу әтрапта йәл-йемиш совхозини қурушни көптин бери ойлап жүргән Кинтал Бақи оғли Қазақстан озуқ-түлүк ишләпчиқириш министрлиги йенидики Җумһурийәтлик ихтисаслаштурулған үзүм совхозлири трестиниң мудири Исмайил Йүсүпов билән бу һәқтә мәслиһәтлишип, һәммә пайда-зиянниң һесави билән озуқ-түлүк министри А.Щефферға йолуқиду. Бу мәсилини Һөкүмәтму қоллап-қувәтләп, Уйғур наһийәсидә үзүм совхозини қурушни қарар қилиду. Наһийәлик парткомниң биринчи кативи Кинтал Исламов бу пәйттә көзгә чүшүп үлгәргән Надир Қадир оғлини һозуриға чақиртип, йеңи қурулидиған совхозға мудир болуш тәкливини бериду. Буниң партия тәкливи екәнлигини қошумчилап, яш мудирға ақ йол тиләйду.  1967-жили 5-май күни дәсләпки буйруқни имзалиған егилик мудирини алда чоң синақ күтүп туратти. «Әмгәк», «Красное знамя» вә Ленин намидики колхозларниң йәрлири һесавиға 3543 гектар мәйданда қурулған йеңи совхозға тәклип қилинған әмгәкчиләргә Кинтал Бақи оғли утуқ тилигән еди. Әпсус, 1969-жилниң қаттиқ қиши көчәтләрни үшитиветиду. Чүнки, бу зонида қар чамали йеғип, соғи қаттиқ еди. Кейинки жили чоңқур олтарғузулған үзүм көчәтлири көкләшкә башлайду. Улар йәттә жилдин кейин һосул бериду. Надир ака әмгәкчиләрни, болупму мошу йәрдә аилә қурған яшларни өй билән тәминләш планини қәрәлидин илгири орунлап, «Ширин» дәп аталған йезини бәрпа қилиду. Үзүмниң дәсләпки һосули елинғичә бедә терип, хәлиқни асриди. Кейин йезида мәктәп, бағчә, аһалиға мәиший хизмәт көрситиш орунлири селинди. Вино ишләпчиқириш заводи ишләшкә башлиди. Арилиқларда йеңи егиликниң тирикчилигини көздин кәчүргән Қазақстан компартиясиниң биринчи кативи Д.Қонаев, Алмута вилайәтлик парткомниң кативи А.Асқаров яш мудирға көп мәслиһәтләр берип турди. Хәлқимизниң мунәввәр пәрзәнди Исмайил Йүсүповму мошу совхозниң путида туруп кетишигә көп һәссә қошти. Пат-йеқинда Надир ата 80 яшлиқ тәвәллудини нишанлайду. Рәпиқиси Хәйринисахан ана бийил 73 яшқа толди. Уларни тәбрикләп, аманлиқ тилидуқ. Аңлиқ һаятини молчилиқ яритишқа һәм бала тәрбийисигә сәрип қилған уларниң әмгәк йоли кейинки әвлат үчүн чоң тарих болуп қалғуси, әлвәттә. Махмут ИСРАПИЛОВ. Уйғур наһийәси.