• Йеңилиқлар
• 06 Қараша, 2014

Әҗдатларниң қиммәт роһини сақлайли

Пикирдин туғулған пикир/ «Бәзиләр уйғурларни пәқәт ашхана ечиш вә тиҗарәт биләнла шуғуллинидиған хәлиқ дәп һесаплайду. Әслидә биз, уйғурлар, һәрхил саһаларда дуния тәрәққиятиға зор төһпә қошуватқан хәлиқ».(Қирғизстан Миллий пәнләр академиясиниң Пәхрий академиги, философия пәнлириниң доктори Әзиз Наринбаевниң қирғизстанлиқ уйғурларниң «Иттипақ» җәмийитиниң 25 жиллиғиға беғишланған илмий-әмәлий әнҗуманда ейтқан пикри). Мәлумки, өткән әсирниң 90-жиллири ихтисадий боһранниң овҗ елиши түпәйли, һәммә саһаларда дегидәк қийинчилиқлар йүз бәрди. Көпчилигимиз айлап мааш алмиғанлиқтин, ишлиримизни ташлап базарға чиқтуқ. Қолида бираз пули барлар ашхана, кафеларни ечип, шәхсий тиҗарәт билән шуғуллинишқа башлиди. Ечинарлиқ тәрипи, айрим пул тапқан кишилиримизниң сәвийәсидә өзгиришләр йүз беришкә башлиди. Уларниң еңиға «пул һәммини һәл қилиду» дегән қуллуқ психология, калтә ойлар чирмишивалди. Көплигән яшлиримизда “сода мүҗәз” шәкиллинип, билим елишқа болған иштияқи суслашти. Шуңлашқа бәзиләр биз, уйғурларни, «сода үчүнла яралған милләт», дәп камситишқа башлиди. Йоғуси, биз пулниң немә үчүн һаҗәтлигини вә уни қәйәргә сәрип қилиш керәклигини, муһими, «Миң саватсиз байға қариғанда, бир оқуған, билимлик әладур», дегән нәқилниң әһмийитини аллиқачан чүшәнгән милләт. Дәрвәқә, һазир тиҗарәт билән шуғуллиниватқан қериндашлиримизниң бесим көпчилиги пәрзәнтлирини чәтәлләрдә оқутуватиду. Билим елишниң әвзәллигини чүшәнгән улар өз саһалирида мисли көрүлмигән йеңилиқларни ечип, дуниявий дәриҗидики илим-пән пешивалириниң қатаридин орун алмақта. Бирла мисал. Һазир АҚШта истиқамәт қиливатқан, к,рнәклик уйғур алими приматларни тәтқиқ қилиш бойичә Орегон миллий мәркизиниң һәм Орегон Илим-пән вә саламәтлик университети Гинекология вә акушерлиқ молекула һәм медицинилиқ генетика, шундақла һүҗәйрә нәйчилири мәркизиниң профессори Шөһрәт Мутәллипов билән докторлуқ диссертациясини Колумбус университетида инглиз тилида һимайә қилған, һазир Астанадики Назарбаев Университетида оқутқучилиқ қиливатқан Шерәли Қадиров һәққидә әйнә шундақ дейишимиз мүмкин. Умумән, һазир яшлиримизниң билим елишқа болған иштияқи хелә күчәйди. Илгири улар ата-анилириниң «Оқуп нәгә баратти, униңдин көрә, базарда ишләп пул тапсун. Пули болса, һашамәтлик өйиму, қиммәт баһалиқ машинисиму болиду», дегән  көзқарашлириға мәккәм япишивелип, билим елишниң әвзәл екәнлигини инкар қилип кәлгән болса, һазир әксичә, «Өзимиз оқумидуқ, әнди балилиримиз болсиму оқусун», дәп тапқан-тәргинини пәрзәнтлирини оқутуш үчүн сәрип қиливатиду. Бу, әлвәттә, билим елишниң маһийитини чүшәнгәнликниң рошән  ипадиси. Пурсити кәлгәчкә, қисқичә болсиму, әҗдатлар тәрипидин қолға кәлтүрүлгән утуқ-муваппәқийәтлиримизгә тохтилип өтүшни мувапиқ көрүватимән. Дәрвәқә, бизниң әждатлиримиз өз вақтида һазирқи Европа хәлқи явайи турмуш тәризини кәчүрүватқан чағларда, нурғун ядикарлиқларни, тил-йезиқни, шәһәрләрни бәрпа қилип, чоң дөләтләрни қурған. Хәлқимизниң улуқ намайәндилири Махмут Қәшқәрий, Йүсүп Хас Һаҗип қатарлиқ алим вә шаирлар өзлириниң әжайип таланти вә надир әмгәклири билән ислам мәдәнийитини бейитип вә риваҗландуруп, уни җаһан сәвийәсигә йәткүзди. Диққәткә сазавәр йәнә бир факт шуки, әҗдатлиримиз мәтбәә техникисини иҗат қилип, «Ипәк йолини» бойлап Ғәрип дуниясиға тарқатқан. Уйғур ханлиғи дәвридин қалған бирмунчә мәңгү ташлар, Қараханийлар дәвридә мәйданға кәлгән «Дивану луғәтит түрк», «Қутадғу билик» қатарлиқ шаһиянә әсәрләр вә илим-пән, әдәбиятқа даир башқа китаплар, Миң өйләрдә сақлиниватқан түрлүк-түмән там рәсимлири сәнъити, уйғур музыкисиниң гүлтаҗиси дәп аталған «Он икки муқам», XV әсирдин ХІХ әсирниң ахирилириғичә чағатай тилида йезилған әдәбий вә илмий  әсәрләр, уларниң һәммиси әҗдатлиримизниң җапалиқ әмгиги, жүрәк қанлири билән бизгә қалдурған, тәтқиқат қиммити жуқури надир мираслардур. Әҗдатлиримизниң бизгә шундақ мол мәдәнийәт мираслирини қалдурушқа қадир болалишидики сәвәп шуки, улар җапаға чидап, әмгәк қилиш, тиришип үгиниш, қетирқинип издиниш, яхшисини елип, яминини ташлаш, дадиллиқ билән йеңилиқ яритиш, үзлүксиз алға илгириләш роһиға егә еди. Бу бизниң үгинишимизгә, давамлиқ җарий қилишимизға әрзийду. Ваһаләнки, биз мошу мәсилигә дегәндәк етивар бәрмәй келиватимиз. Айрим қериндашлиримиз пәрзәнтлириниң тәрбийисигә дегәндәк көңүл бөлмәйдиған әһваларму йоқ әмәс. Униңға мисаллар йетәрлик. Йеқинда йеши атмиштин алқиған бир киши билән сөһбәтлишип қалдим. Гәпара у өткән әсирниң 90-жиллири ялғуз оғлини мәктәпни пүтәргәндин кейинла өзи билән яйма базарға елип чиққанлиғини һәм 20 яшқа толғинида машина, өйләнгәндә үч бөлмилик өй соға қилғанлиғини... өкүнүш илкидә тәкитлиди. Униң һекайисини тиңшап турған үч-төртимиз һәйран болуп, униң немә үчүн өкүнүватқанлиғини сориведуқ, у мәйүсләнгән һалда оғлиниң нәшихорларға қошулуп кетип, машиниси билән өйини сетип, ахири өзиму һаят билән видалашқанлиғини ейтип, көзигә яш алди. Биз у кишигә немә дәп тәсәлла беришни билмәй, қийналдуқ… Амма сөһбәтдишимиз өз вақтида балисиға дурус йөнилиш бәрмигәнлигигә һазир пушайман йәп, ич-ичидин тит-тит болуватқанлиғини чүшәндуқ. Хулләс, әҗдатлиримиз тарихта әвлатлири пәхирләнгидәк парлақ мәдәнийәт нәмунилирини яриталиған екәну, немишкә биз ундақ қилмайватимиз? Мәсилиниң ачқучи шуки, бизниң есил әнъәнилиримиз асасида яминини ташлап, яхшисини дадил җарий қилдуруш, дадиллиқ билән йеңилиқ яритиш, үзлүксиз билим елиш, алға илгириләш җәһәтләрдә қиливатқан әмгигимиз толиму йәткүлүк болмақта. Нами дунияға мәшһур қедимий уйғур хәлқиниң шәнигә дағ кәлтүрмәйли, қериндашлар! Шәмшидин АЮПОВ.