- Йеңилиқлар
- 04 Маусым, 2012
Дәһшәт қаплиған жиллар
Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Н.Ә. Назарбаевниң «1997-жилни умуммиллий разимәнлик вә сәясий тәқипләшләр қурванлирини хатириләш жили» дәп елан қилған Пәрманиға бийил тоғра 15 жил болди. Шуниңдин бу ян һәр жили 31-май сәясий тәқипләшләр қурванлирини хатириләш күни сүпитидә атап өтүлмәктә. Бу күни уларға орнитилған ядикарлиқларға гүлчәмбәрләрни қоюп, роһи алдида баш егимиз. Наһәқтин-наһәқ тәқипләшкә учриғанлар тоғрилиқ гәп қилидиған болсақ, көзимизни яш егип, жүригимиз моҗулиду. Чүнки дәһшәт борини миңлиған адәмләрни дәрт-һәсрәткә патурған еди.
Тарихий һәқиқәткә таянсақ, октябрь инқилавидин кейин Кеңәш елида наһәқ әйипләш әһваллири бир нәччә қетим йүз бәргән екән. Әнди униң әң овҗ алған дәври 1937 — 1940-жилларға тоғра келиду, йәни төрт миллиондин ошуқ адәм сәясий тәқипкә учрап, уларниң тәхминән он пайизи, сөз-сорақсиз етип ташланған. Җүмлидин Қазақстандин йүз миңдин ошуқ адәм һәр хил яла-төһмәтләр билән тәқипинип, уларниң 25 миңи етиветилгән. Шу бегуна адәмләрниң 30 — 35 пайизини рәһбирий хадимлар вә зиялилар, 40 — 45 пайизини саватсиз вә чала саватлиқ йеза адәмлири, қалғинини ишчилар тәшкил қилиду. Уларниң арисида йеши сәксәндин алқиған қериларму, он гүлиниң бири ечилмиған яшларму бар еди. Умумән, Сталин дәвридә ГУЛАГ лагерьлирида 12-13 миллион адәм азап чәккән.
Тәқипләшкә учриғанлар қатарида уйғур пәрзәнтлириму аз әмәс. Хәлқимиз арисидин йетилип чиққан көрнәклик тәшкилатчилар, зиялиларниң һәммиси дегидәк «хәлиқ дүшмини» сүпитидә қолға елинди. Абдулла Розибақиев, Исмайил Тайиров, Махмут Ғоҗамияров, Қасимхан Суфиянов, Сидиқ Зулияров, Һезим Искәндәров, Йүсүпҗан Ғаппаров, Һошурахун Абдурахманов, Әзиз Һошурбақиев вә башқилар шулар җүмлисидиндур. Сәясий мәһбусларниң һәммиси дегидәк һалак болди. Өйлиригә аман-есән қайтип кәлгән санақлиқларниң өзлириму һазир аримизда йоқ.
Ейтишларға қариғанда, аммивий тәқипләшләр башланған 1937-жили жут ичидә, адәмләр арисида алаһидә қорқунуч, әнсизчилик йүз бәргән. Бүгүн бар адәм, әтиси йоқ, бүгүн үч адәмниң беши қошулса, әтиси уларниң иккиси қолға елинип, «хәлиқ дүшмини» атилип қалатти. Нурғунлиған саватсиз, сәясәттин һеч бир хәвири йоқ адәмләргиму «чәт әлниң шпиони» дегән қалпақ кийгүзүлди. Адәмләр немә йүз бериватқанлиғини чүшинәлмәй зар қахшиди. Һәтта улар бир-бири билән мунасивәт қилиштинму чәтниди, бир-биригә гуман билән қарайдиған болди. «Хәлиқ дүшмәнлириниң» аилилири, балилиридин һәтта уруқ-туққан, ағинә-өңгилириму жирақлашти, көрсиму көрмәскә салди.
Бу тоғрилиқ маңа һаят вақтида «хәлиқ дүшмининиң» рәпиқиси Зәйнәп һәдә Зулиярова мундақ дәп ейтип бәргән еди: «1935-жили Уйғур наһийәсиниң тәшкил қилиниши билән йолдишим Сидиқ Зулияров мәзкүр наһийәгә хизмәткә авушуп, наһийәлик маарип бөлүмини башқурди. Қирғизсай йезисида яшидуқ. Мән қучиғимда бала болғачқа, вақитлиқ муәллимлик ишимдин бошидим. Биз яқа жут адәмлири билән чапсан ичәкишип кәттуқ, көңлимиз хуш еди. Лекин аридин бир аз вақит өткәндин кейин, адәмләрниң течлиқ һаяти бузулди. Бу жутқиму тәқипләшләрниң қара борини йетип кәлди. Хизмәттикиләр чәттин қолға елинишқа башлиди. 1937-жилниң декабрь ейиниң соғ күнлириниң биридә өйимизгә НКВДниң икки хадими кирип кәлди. Улар Сидиқни қопаллиқ билән «тез кийин, сән қамаққа елиндиң» дәп, сөрәп дегидәк елип маңди. У «Зәйнәп Яркәнткә...» дегән сөзни аран ейтип үлгәрди. Вуҗудумни қорқунуч басти, бу немә балаю-апәт дәп, икки наресидәмни бағримға бесип жиғлаймән. Мәрипәтни риваҗландуруш йолида ишләватқан Сидиқниң қандақларчә «хәлиқ дүүшмини» болуп қалғиниға һәйран болимән.
Әһвалимиз күндин-күнгә еғирлашти. «Һалиң нечүк?», дәйдиған һеч ким йоқ. Дост-бурадәр, тонуш-билишләрму чәтниди. Уларда немә гуна, һәммисини ғәм-вәһимә басқан, әтики күнидин тәшвишлиниду. Яр-йөләк болғидәк адәм тепилмиғанлиқтин, Яркәнткә — ата-анамниң йениға йетивелишқа тириштим. Бирақ бу маңа наһайити қийинға чүшти. Чүнки «хәлиқ дүшмининиң» аилисигә ярдәмлишиш җинаийәт һесаплинатти. Әйтәвир, бир күни жутумғиму йәттим.
Яркәнттиму тәшвишлик һаят һөкүм сүрүвататти. Мениң охшаш дәрт-һәсрәт чекип жүргәнләр, аз әмәс екән. Бу йәрдиму маңа иш тепиш оңай болмиди. Ахири өзәм бурун ишлигән Дөңмәлидики мәктәптин орун таптим. Бир аз ишлигәндин кейин қайсиду-бир сатқунниң шикайити билән иштин бошитилип, шәһәрдин хелә жирақ Дехан Ғәйрәт йезисидики мәктәпкә әвәтилдим. Балилиримға ата-анам пана болуп қалди. Бу йәрдиму ишим узунға созулмиди, «хәлиқ дүшмининиң аяли» баниси билән йәнә иштин чиқирилдим. Җан беқиш керәк, турмушимиз еғир, шуңлашқа немә болсам болармән дедимдә, теч ятмидим. Тегишлик орунларға әризә йезишни тохтатмидим. Шундақ қилип, шәһәрлики балилар бағчисиға тәрбийичи болуп орунлаштим. Қисқиси, тартқан җапалиримни ейтсам-ейтсам түгимәйду.
Ахири, он жилдин кейин Сидиқ аман-есән қайтип кәлди. Бирақ «хәлиқ дүшмининиң» Яркәнткә келишигә рухсәт қилинмиди. Көктал йезисида, амалиниң йоқлиғидин, моздузлуқ қилди. Бирақ уни 1949-жили йәнә тутқунға алди. Бу қетим йәттә жил түрмидә йетип, 1956-жили қайтип кәлди. Толуқ ақлинип, йәнә маарип саһасида ишлиди. Униңму, мениңму көргән хорлуғимиз аз әмәс, буниң өзи тарих, уни унтушқа болмайду...».
Тәқипләшләр жиллири мундақ җәври-җапаларни чәккән аилиләр аз әмәс. У дәвирдә хәлиқниң бешиға чүшкән мүшкүллүк Улуқ Вәтән урушиниң вәһимисидинму кам болмиған еди.
Абдукерим ТУДИЯРОВ.
Панфилов наһийәси.
685 рет
көрсетілді0
пікір
