- Йеңилиқлар
- 04 Маусым, 2012
«Сән әйипсиз, бирақ сотлинисән»
Бүгүн мән өткән әсирниң 40-жили сәясий тәқипләшкә учрап, топ-тоғра 10 жил Коми АССРниң Воркута шәһиридики сәясий мәһбуслар лагерида азап чәккән, хәлқимизниң мунәввәр пәрзәнтлири Абдулла Розибақиев вә Исмайил Тайиров билән сәпдаш болған Идайәт Тохтаев һәққидә һекайә қилмақчимән.
Идайәт Тохтаев 1909-жили удутилиқ дехан Мәмәттохтиниң аилисидә дунияға кәлгән. Мошу жуттики диний мәктәптә оқуған.
1917-жили йүз бәргән инқилаптин кейин Идайәт охшаш кәмбәғәл дехан балилири йеңи заманниң мәктәплиридә оқушқа башлайду. 1924-жили Удутиға Хелил әпәндим дегән киши келип, Кәтмәндә ечилған кеңәш мәктивигә бала топлайду. Хелил әпәндим Ақсудин та Ғалҗатқичә болған йезиларни арилап, бала жиғип, Удутидин Идайәт вә Мухпул Дуганов иккисини елип кетиду. Қийинчилиқ заман, қосақ ач, кийим йоқ. Лекин оқушқа дегән зор үмүт Идайәтни һәммигә бәрдашлиқ беришкә дәвәт қилиду. Шундақ қилип, Кәтмәндә 2 жил башланғуч билим елип, 1926-жили жутиға қайтип келиду. Бу йеза егилиги артельлири қурулуватқан чағлар еди. Идайәтму мошу артельға әза болуп кириду. Артельға «Иш бирлиги» намини бериду. Башқуруш, һесап жүргүзүш ишлирини һеч ким билмәтти. Шуңлашқиму артель әзалири Идайәтниң идрәкликлигини һесапқа елип, уни Яркәнткә оқушқа әвәтиду. Зәрват мәктиви Алмутидин Яркәнткә йеңидин көчирилип кәлгән екән. Идайәтниң «Иш бирлиги» артелида ишләп жүрүп партия әзаси болғанлиғини билгән мәктәп мәмурийити көп өтмәй уни өлкилик партия мәктивигә оқушқа әвәтиду.
Өлкилик партия мәктивидә җай-җайлардин кәлгән 900дин ошуқ бала оқатти. Муәллимләр наһайити билимлик, тәләпчан еди. Мәктәптә комсомол ячейкиси тәшкил қилиниду. Идайәт, коммунист сүпитидә, шу ячейкиға рәһбәрлик қилиду.
1930-жили наһийәлик партия комитетиниң биринчи кативи Абдулла Абдуллин Идайәтни кабинетиға чақиртивалиду.
— Укам, муәллимләрниң ейтишичә, оқушуң яхши екән, өзәң тәшкилатчи вә идрәклик жигиткәнсән, — дәйду у. — Биздә йеза егилиги кадрлири йетишмәйватиду. Яркәнттә мираплар курсини ачмақчимиз. Шуниңға муәллимләр һаҗәт. Униңға биз сени таллавалдуқ.
Шундақ қилип, И.Тохтаев мираплар курсида «Йәрни суғириш» пәни бойичә дәрис бериду. Дәрислик йоқниң орнида. Идайәт шу жиллири Яркәнттә чиқиватқан «Кәмбәғәлләр авази» гезит редакциясигә келип, муһәррирдин бир китапни соравелип, шуниң билән дәрис беришкә башлайду.
1931-жили март ейида Идайәт наһийәлик партия комитетиниң қарариға бенаән һазирқи Уйғур наһийәсиниң Довун йезисиға ишқа әвәтилиду.
Довунда уни партия ячейкисиниң кативи Савут Савданов, йеза кеңишиниң рәиси Пәхә Бақиев күтүвалиду. Бу йәрдики ишларни бир аз рәтлигәндин кейин Идайәт Яркәнткә қайтип келиду вә өзи билим алған өлкилик партия мәктивигә мудир болуп бәкитилиду. Аддий дехан балисиниң бу дәриҗигә көтирилиши пәқәт униң иш биләрмәнлигиниң, партия ишиға садиқлиғиниң нәтиҗиси еди.
Әйнә шу садақәтлиги түпәйли Идайәт 1933-жили Алмутидики алий партия мәктивигә үч жиллиқ оқушқа әвәтилиду. Бу билим дәргаһида һәр хил милләт вәкиллири, җүмлидин уйғур яшлиридин 30 — 40 адәм бар еди. Оқуш билән бир қатарда у мәктәпниң оргини болған гезит ишиға йеқиндин арилишиду. Бир күни униң «Һәммини кадр һәл қилиду» мавзусида мақалиси бесилиду. Бу мақалини Абдулла Розибақиев билән Исмайил Тайиров жуқури баһалайду.
1936-жили февральда, оқуш қәрәли аз қалғанда, мәктәпниң илмий мудири Лазинский Идайәткә: «Сизни обкомға чақириватиду. Дәрһал бериң» дәйду. Уни обкомниң тәшвиқат-тәрғибат бөлүминиң башлиғи Даулетқалиев дегән адәм қобул қилип, шу чағда йоруқ көрүшкә башлиған вә вилайәтлик партия комитетиниң оргини болған «Қизил туғ» гезитиниң редакциясидә ишләш һаҗәтлигини ейтиду.
Шундақ қилип, Идайәт Тохтаев гезит хадими болуп қалиду. Редакция Гоголь вә Фурманов намидики кочиларниң дохмушидики бир еғиз өйгә орунлашқан еди. Дәсләпки вақитларда пүткүл бир гезитниң материаллирини ялғуз өзи йезип жүриду. Чүнки кадр йоқниң орнида еди вә муһәррир И.Тайиров башқа хизмәтлирини бәҗириш үчүн пат-патла кетип қалатти. Гезит ишиға А.Розибақиев йеқиндин арилишип, көләмлик мақалиларни йезип туратти.
Көп өтмәй вилайәтлик партия комитети И.Тохтаевни муһәррирниң орунбасари лавазимиға тайинлиниду. Кейинирәк редакция ишиға кеңәш уйғур әдәбиятиниң асасини салғучиларниң бири, шаир Исмайил Саттаров җәлип қилиниду. Бир аз вақит өткәндин кейин Хеләм Худайбәрдиев корректорлуқ ишқа қобул қилиниду.
«Уйғур авази» гезитиниң 2003-жили 21-февральдики санида елан қилинған дөләт вә җәмийәт әрбаби Хеләм Худайбәрдиевниң «Қизил туғниң» паҗиәси» намлиқ хатирисидә мундақ дейилиду: «Идайәт Тохтаев (Идәка дәттуқ) әсли Уйғур наһийәсиниң Ават йезисидин (Ават әмәс, Удута, муәллип хаталашқан — М.К.). Маарип саһасидин кейин Алмутидики алий партия мәктивини пүтирип, «Қизил туғ» гезити муһәрририниң орунбасари лавазимиға тәстиқләнгән. Ишләмчан, өз вәзиписигә мәсъулийәтлик билән қарайдиған, адәмләргә хуш муамилә мунасивәт қилидиған, сәвийәсини мукәммәлләштүрүш үчүн өз үстидә көп ишләйдиған адәм сүпитидә мениң хатирәмдә қалған. Әһвалимни Идәкамға ейттим. «Униң үстигә геолог болушқа хуштум йоқ, журналистика вә әдәбият мени көпирәк қизиқтуриду» дәп изаһлапму қойдум. «Бопту. Әтә редакциягә кәлгин. Акаң билән қәдирдандуқ» деди Идәкам.
Шундақ қилип, әтисидин башлап, бу 1936-жил еди, «Қизил туғқа» корректор болуп ишқа орунлаштим. Гезитниң муһәррири дәсләпки уйғур кеңәш зиялилириниң бири Исмайил Тайиров екән. У яқни редакциядә бир қетимму көрмидим — асасий хизмити Алмута вилайәтлик маарип бөлүминиң башлиғи. Гезитниң тәйяр яки хам нәрсисини облонодики идарисигә апирип қол қойдуруп келәттуқ, халас... Бир күни Идәкам редакция хадимлирини жиғип мундақ деди: «Алмутида уйғур тилиға беғишланған муһим конференция өткүзүлиду. Чоңлар қатнишиду. Абдулла Розибақиев башқуриду. Тәйяр туруңлар».
1937-жилниң март ейи еди. Есимда, Алмутиниң һава райи көңүлсиз. Бир күн ечилип, бир күн тутулуп туратти. Иҗтимаий һава райи техи тутулмиған болсиму, қандақту-бир мудһиш сәһиписи у йәр, бу йәрдин дерәк берип туратти.
Конференциягә Оттура Азия җумһурийәтлиридин вә Қазақстанниң уйғурлар яшайдиған наһийәлиридин мәдәнийәт әрбаплири кәлди. Буларниң арисида А.Розибақиев, Й.Тайиров, А.Ғоҗамбәрдиев вә башқилар бар еди. Һәммисиниң роһи бәләнт. Лекин аридин бир ай өтә-өтмәй, уйғур зиялилириниң гүллири, һәтта мошу әнҗуманниң ишини йорутқан «Қизил туғ» гезитиниң хадимлириму «хәлиқ дүшмәнлири» дегән бәднәм қалпақ кийидиғанлиғини, ақивәттә, миллий мәдәнийәттин «қуруқ дәстихан» қалидиғанлиғини у чағда һеч ким билмәтти...».
Һәқиқәттиму «Қизил туғ» гезити хадимлириниң һаятидики «қара күнләргиму» аз вақит қалған еди. И.Тохтаевниңму хизмити төвәнлитилип, Яркәнттә чиқиватқан «Колхозчилар авази» гезитиға муһәррир лавазимиға әвәтилиду. Бу йәрдиму уни теч қоймайду, назарәт астиға елинип, меңиш-туруши, гәп-сөзи чәкләклик болиду.
Ахири НКВД хадимлири өз мәхситигә йетиду. 1940-жилниң 14-май күни И.Тохтаев «Партиягә қарши тәшвиқат жүргүзди» дегән әйип билән қолға елиниду. Уни Алмутиға апирип, қамақта 98 күн тутиду, һәр күни сорақ...
Идайәт һаятида көрмигән қийнашларни, һақарәтләшләрни сорақ пәйтидә өз бешидин өткүзиду. НКВД хадимлириниң җаһиллиғи, әшәддийлиғи, қопал мунасивити төзгисиз еди.
Сорақ, йәнә сорақ. Қойидиған соали бирла: «Абдулла Розибақиев вә Исмайил Тайиров сени немә мәхсәт үчүн яллиди?» Тәргәвчи Андреев дегән адәм еди. У бир күни Идайәтни там әйнәкниң алдиға әкелип: «Әйнәккә қара, дөйүз. Бу сән, «хәлиқ дүшмини» дәп үни боғулғичә вақирайду. Идайәт әйнәктин өзини тоналмай қалиду. Чүнки униң үзлири таяқ зәрдавидин ишшип кәткән еди. Бу қетимму сорақ таң атқичә давам қилиду. Һеч нәтиҗә чиқиралмиған Андреев уни қараңғу карцерға ялғуз солаветиду. Бәш күн карцерда ятқан Идайәтни йәнә сораққа елип чиқиду. Лекин бу қетим Андреев әмәс, Арыстанбеков дегән адәм сораққа алиду. У наһайити силиқ-сипайә, мулайим адәм екән. Идайәтни урмайду, һақарәтлимәйду. Сорақ һәр күни давамлишивериду. Бир күни Арыстанбеков икки тал папиросни қутисидин чиқирип, бирини өзи туташтуруп, иккинчисини Идайәткә суниду. Лекин Идайәт папиросни алмайду: «Рәхмәт, тамакиға үгинип қелиштин қорқимән, — дәйду у. — Маңа тамака әкилип беридиған адәм йоқ. Бир жил бурун аялим өлүп кәткән. Сәккиз яшлиқ қизимдин башқа һеч кимим йоқ».
Бир күни А.Арыстанбеков: «Сениң әйипсиз екәнлигиңни билимән. Лекин, амал йоқ, бәри- бир сотлинисән. Аман болсақ, йәнә учришип қалармиз», дәйду.
Дегәндәкла, 1955-жили Арыстанбеков Қазақ ССР дөләт бехәтәрлиги комитетиниң рәиси болуп ишләватқанда И.Тохтаев уни издәп берип учришиду. Аридин 15 жил өткән еди. Улар узақ муңдишиду.
...Ахири 98 күн давам қилған сорақ түгәп, әнди сот болиду дәп 1940-жили күзлүги бәш мәһбусни Уйғур наһийәсиниң мәркизи — Қирғизсайға елип келиду. Улар Қәмә Ахунов (наһийәлик хәлиқ депутатлири иҗраий комитетиниң рәиси), Аман Наманов (наһийәлик партия комитетиниң иккинчи кативи), кичикдеханлиқ Илахун Тохтахунов, кәтмәнлик Һәмзахун Айтахунов вә Идайәт Тохтаев еди.
Сот үч күн давам қилиду. Сотниң рәиси орус болғанлиқтин, Мухтәр Исмайилов тәрҗиманлиқ қилиду. Сотта И.Тохтаев топ-тоғра 4 саат 20 минут сөзләйду. Шундиму униңға йепилған яла өз күчидә қалиду вә сот һөкүми бойичә: Қәмә Ахунов билән Илахун Тохтахуновқа ату җазаси берилиду, қалғанлири 10 жил әркинлигидин мәһрум қилиниду.
1950-жили 14-майда Идайәт Тохтаев лагерьдин әркинликкә чиқиду . Әнди нәгә бериш керәк? Жутиға қайтай десә, хираҗәт йоқ. Униң үстигә 10 жил лагерьда ятқан адәмни улар қандақ қарши алиду? Нери ойлап, бери ойлап, лагерьда һәмширә болуп ишләйдиған Рабиға исимлиқ башқурт қизиға өйлинип, Воркутида қалиду. Лекин у жутни, жутдашлирини, қом-қериндашлирини, қери аниси Секинханни бәк сеғинған еди.
Униң ялғуз қизи Раяни ата-анисиниң йоқлуғини билиндүрмәй беқип, қатарға қошқан Секинхан ана балисиниң тирик екәнлигигә ишинәтти. Мана, ахири 1955-жили язлиғи, Идайәт аяли Рәбиғани, бәш яшлиқ қизи Розани, үч яшлиқ оғли Борисни йетиләп Түгмәнгә келиду. Бу күни Тохтаевлар әвлади үчүн зор хошаллиқ дәқиқиләр йүз бериду. Һәммә уруқ-туққанлар Идайәтниң акиси Шаваниң өйидә җуғиҗәм болуп, 15 жил көрүшмигән қериндишини дағдуғилиқ күтүвалиду.
Шундақ қилип, Идайәт Түгмәндә бир айчә туруп, андин Алмутиға келип орунлишиду. Өзи Алмута еғир машина ясаш заводиға, аяли болса, дохтурханиға ишқа орунлишиду. Аридин бир жил өткәндин кейин Идайәт Совет наһийәлик партия комитетиға тәклип қилиниду. Райкомниң иккинчи кативи «Сиз 1940-жили «хәлиқ дүшмини» қалпиға билән сотланған екәнсиз. Һазир сизгә охшашларниң толиси ақланмақта. Шуларниң арисида сизму бар. Сизни тәбрикләймән» дәп партия билетини қолиға тутқузиду. Билет йеңиланған екән. «Партиягә киргән вақити» дегән йәрдә «1929-жил» дегән рәқәмни көрүп, өз көзигә өзи ишәнмәйду. Униң еғизиға пәқәт «рәхмәттин» башқа сөз кәлмәй, көзлиридин тарам-тарам яш төкүлиду.
И.Тохтаев мошу заводта ишләп, пенсиягә чиқиду вә Алмутиниң йенидики Тәшкәнсаз йезисиға көчүп келиду. Бир кона өйни сетивелип, уни бузуп, орниға заманивий өй салиду. Өлчүк йеридә көктат терип, уни базарда сетип жүрүп, Роза, Борис вә Алмутида туғулған Әркин исимлиқ балилирини оқутиду. Уларни өйлүк-очақлиқ қилип, нәврә сөйиду. Тәшкәнсазлиқларниң һөрмәтлик атиси, мәслиһәтчиси атилиду.
***
И.Тохтаев — мениң кичик бовам. Униң билән сөһбәтләшкәндә кишиләрниң исим-фамилиялирини, вақиәләрниң қайси жилда, қайси айда, һәтта қайси күни йүз бәргәнлигини әстә сақлап қалғанлиғиға һәйран болаттим. У наһайити көп оқатти. Өмриниң ахириғичә қолидин гезит чүшмиди. Йеңилиққа хуштар еди. Шундақла у саламәтлигини күтүшкә алаһидә көңүл бөләтти. Шуниң үчүн болса керәк, әтималим, һаятида бир қетимму дохтурханиға бармай, 2004-жили 95 йешида вапат болди.Мерванәм КЕБИРОВА,
Қазақстан Журналистлар
иттипақиниң әзаси.
628 рет
көрсетілді0
пікір
