• 1-декабрь — Тунҗа Президент күни
• 26 Қараша, 2015

Тунҗа Президент күни

«Мән таңға йеқин, йәни саат үчләрдә өз бөлмәмгә кәлдим. Шу пәйттә Нурсултан Назарбаев билән өткән үч саатлиқ учришишимниң мошуниңғичә болған учришишларниң ичидә әң яхшиси болғанлиғини һис қилдим. У һечбир мубалиғисиз адәмгә яхши тәсират қалдуридиған әҗайип лидер екән... Н.Назарбаев керәк нәрсини дәрру көрәләйду һәм чүшинишлик нәрсини әмәлгә ашурғидәк системиға салалайду». Джеймс БЕЙКЕР, АҚШниң сабиқ дөләт кативи.«Н.Назарбавниң Москва дөләт университетида сөзлигән нутқи өз вақтида россиялик вә хәлиқара аммивий әхбарат васитилиридә қизғин муһакимә қилинди. Нурғунлиған алимлар вә җәмийәт әрбаплири униң тәкливини қоллап-қувәтлиди. Амма МДҺ әллириниң айрим сәясәтчилири бу тәклипләргә  сәлбий көзқарашта болуп, очуқтин-очуқ қаршилиқ билдүрди. Мәсилән, Евразиялик лайиһә тоғрилиқ Өзбәкстан президенти Ислам Кәримов тәнқидий пикирләр ейтти. «Евразия идеясидә қандақ йеңилиқ бар? — деди у «Независимая газетиға» бәргән сөһбитидә. — Йәнә бир тәкрарлаймән: қошумчә мәҗбурий сәясий қурулумлар қуруп, шу қурулумларда тегишлик орун елиш. Қопал, қаттиқ ейтиватимән. Бирақ һәқиқәт шу». Бу баһа адаләтсиз һәм лайиһиниң мәхситини бурмилиған. Нурсултан Назарбаев һечқандақ сәясий қурулумларни тәклип қилмиди. У МДҺ мәмликәтлириниң дөләтлик вә миллий мустәқиллигини сақлашни изчиллиқ түрдә қоллиди. Асасән ихтисадий һәмкарлиқни күчәйтиш вә бехәтәрлик саһасида һәмкарлиқ тоғрилиқ сөз болған еди... ...Борис Ельцин Евразиялик иттипақ лайиһиси бойичә очуқ түрдә һечқандақ пикир билдүрмиди. Бирақ Астанадики өзиниң кәсипдишиға шәхсий хәт әвәтип, һәртүрлүк чүшәндүрүшләр билән гуманлирини йәткүзди. «МДҺ, немә демәйли, бизгә көп ярдәм қилди, — дәп язди у. — Йеңи бир нәрсини ясашқа тиришип, қолда барни йоқитишниң һаҗити йоқ. Мән мону әһвални очуқ ейтимән: маңа Евразиялик иттипақтин айрим дөләтләр рәһбәрлириниң зич һәмкарлиққа тәйяр әмәс екәнлигиму, шундақла бир-бири билән тоқунушуватқанлиғиму — жирақлитиш идеяси яқмиди. Бу уларниң арисидики талашни һәл қилишқа ярдәмләшмәйду. Сиз билән биз улардин бөлүнүп кетәлмәймиз —  хәлиқлиримизниң тәғдир умумийлиғи бир-бири билән бағлаштуруп туриду». Бу хәттә Борис Ельцинниң мәслиһәтчилири билән ярдәмчилири Россия президентиға Н.Назарбаев тәклиплириниң мәнасини умумән биртәрәплимә вә бурмиланған әһвалда чүшәндүргәнлиги ениқ көрүнүп туриду. У һәтта МДҺни йеңи қурулум билән алмаштурушни тәклип қилмиди. У МДҺниң чоңқур һәмкарлиққа муһтаҗ һәм шуниңға тәйяр турған дөләтлиригә өз тәкливини тәвсийә қилған еди. Чүнки Кеңәш Иттипақи ғулиғандин кейин Мәркизий Азия җумһурийәтлири наһайити қийин әһвалда қалди: уларниң дуниявий муһитқа чиқиш йоллири, Ғәрип билән Шәрқий Азияниң дөләтлири билән бағлаштуридиған қолайлиқ транспорт магистральлири вә мошуниңға охшаш нурғун шараитлири болмиди». Рой МЕДВЕДЕВ, тарихчи-алим. «Һәйран қалидиған йери — мошу кәскин бурулуш жили Н.Назарбаевни пүткүлиттипақлиқ даиридики сәясәтшунас сүпитидә ачти. Униң миллий мәсилиләргә мунасивәтлик көзқариши милләт үчүн шиар товлап чиққан һәр түрлүк экстремистларниң шиарлиридин пәриқлинип турди. Мошундақ әһвалда миллий картини ойнитиш җәрияниға берилиш оңай еди. Бирақ тәбиий салмақлиқлиғи, сәясий тәҗрибиси билән шәхсий данишмәнлиги Нурсултан Назарбаевниң зийини көп милләтчиләрдин баш тартишиға капаләт болди. Мошу йолға чүшкән айрим рәһбәрләр һакимийәттин, айримлири болса, һаятлиридин айрилди — Әзәрбәйҗанда Елчибай, Грузиядә Гамсахурдиа, Украинида Кравчук. Тәкитләш лазимки, милләтчилик долқунида көтирилгән мошундақ әрбапларниң бириму Кеңәш Иттипақи даирисидә тонулған сәясәтчигә айланмиди. Униңдин ташқири, 1990-жилниң бешидила һәқиқий рәвиштә тонулушқа башлиған Н.Назарбаев телевизия экрани вә аммивий әхбарат васитилиридә күндүз-түни көрүнидиған сәясәтчиләрниң аммибаплиғини кәйнидә қалдурди. Шу жилларда социологлар Кеңәш Иттипақи гражданлириға «Кимни 1990-жилниң адими дәп ейтишқа болиду?» дегән соал қойғанда җаваплар төвәндикичә болған еди: Ельцин — 41 пайиз, Горбачев — 22 пайиз, Тетчер — 18 пайиз, Буш — 9 пайиз, Коль — 6 пайиз, Назарбаев — 3 пайиз, Саддам Һүсәйин — 1 пайиз. Сәясәт сәһнисигә әндила чиққан адәм үчүн бу әҗайип нәтиҗә. Чүнки мошу тизимдики Назарбаевниң «рәқиплири» чоң сәясәттә жиллап, һәтта айримлири онлиған жиллар давамида жүргән адәмләр. Әнди вәтәнлик сәясәтчиләр арисида униң алдиға пәқәт Ельцин билән Горбачевла өткән». Сергей ПЛЕХАНОВ, сәясәтшунас алим. Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президенти Нурсултан Әбиш оғли Назарбаев бүгүн дунияда толуқ етирап қилған жирик дөләт әрбабиға айланди. Уни тонулған дөләт вә җәмийәт әрбаплириниң һәрхил жилларда ейтқан пикирлири толуқ испатлайду. «Мән Нурсултан Әбиш оғли Назарбаев билән у Қазақ ССР министрлар кабинетини башқурған пәйттиму, кейинирәк Җумһурийәтни башқурған вақиттиму биллә ишлидим. Шу жиллардики учришишлар давамида мениңда уни чоң сәясий келәчәк күтүп туриду дегән ишәнчә қелиплашқан еди. Салмақлиқ, сөһбәт мавзусидики һәрқандақ муһим мәсилини бирдин биливалидиған, билим даириси наһайити кәң, Шәриқ адәмлиригә хас мәртлиги — Нурсултан Әбиш оғлини башқилардин пәриқләп туратти. У шундақла җумһурийәтниң ихтисадий вә иҗтимаий мәсилиләрни яхши билидиған. Бу, өз новитидә, әң җиддий мәсилиләрни нәтиҗидарлиқ билән һәл қилишқа мүмкинчилик яритатти». Николай РЫЖКОВ Кеңәш Иттипақиниң премьер-министри. «Июньниң ахирида мән дәм елишқа кетишниң алдида Ново-Огаревада Б.Ельцин вә Н.Назарбаев билән учраштим. Сөһбитимизниң асасий мавзуси Иттипақлиқ шәртнамиға қол қоюлғандин кейин қандақ ишларни әмәлгә ашуридиғанлиғимиз тоғрилиқ болди. Шәртнаминиң җумһурийәтләр үчүнму, Иттипақ үчүнму яритиватқан шараитлирини мүмкинқәдәр толуқ пайдилинишқа келиштуқ. Кадрлар мәсилиси тоғрилиқму сөһбәтләштуқ. Әлвәттә, биринчи новәттә, Мустәқил Дөләтләр Һәмдостлуғиниң президенти тоғрилиқ сөз болди. Ельцин бу хизмәткә мени тәклип қилди. Учришиш давамида Н.Назарбаевни  премьер-министр лавазимиға тәвсийә қилиш тәшәббуси көтирилди. У, әгәр иттипақлиқ министрлар кабинетиниң мустәқил ишләш шараити болса, бу җавапкәрликни өз зиммисигә алидиғанлиғини ейтти. Иҗраий һакимийәтниң алий эшелонини йеңилаш — премьерниң орунбасарлирини, болупму асасий министрликләрниң рәһбәрлирини авуштуруш лазимлиғи ейтилди. Язов билән Крючковниң пенсиягә чиқиши һәққидә мәсилә қозғалди». Михаил ГОРБАЧЕВ,  Кеңәш Иттипақиниң биринчи президенти. «Горбачев «Бу хизмәткә кимни лайиқ дәп билисиләр?» дәп сориди. Мән Нурсултан Назарбаевни тәвсийә қилдим. Горбачев дәсләп һәйран қалди. Униңдин кейин бу тәклипни дәррула баһалидидә, келишидиғанлиғини ейтти. «Башқа намзатларни 20-августтин кейин муһакимә қилимиз» дәп сөзини түгәтти. Шу учришиш әйнә шундақ болған. Мениң пикримчә, биз, үчимиз, вәдиләшкән һәрикәтләрни әмәлгә ашурғандила, көп нәрсә башқичә болар еди.  Тарих тамамән башқа йол билән кетиши мүмкин еди. Аридин бираз вақит өткәндин кейин мән Кеңәш Иттипақи президентиниң Россия президентиниң вә Қазақстан рәһбириниң сөһбитиниң қәғәзгә чүширилгән нусхисини өз көзүм билән көрдүм». Борис ЕЛЬЦИН, Россия федерациясиниң сабиқ президенти. «Қазақстан Президентиниң мошундақ синақ мәйданини йепипла қоймай, пүтүн бир регионда ядролуқ қуралсиз регион қурғанлиғини қоллап-қувәтләймән. Униң бу қәдими бизниң ядролуқ қуралсиз дуния қуруш ишимизниң әң мәккәм һули. Барлиқ дөләтләрниң рәһбәрлири Нурсултан Назарбаевтин үлгә елип, шуниң йоли билән жүрүши һаҗәт. Мән, БМТниң Баш кативи сүпитидә, ядролуқ синақ мәйданиниң нәқ жүригидә туруп, барлиқ дуния дөләтлириниң Қазақстандин үлгә елишқа чақиримән. Мән түнүгүн Шәмәйдә болдум. Бу регионға қилған сәпирим мениң үчүн бебаһа тәҗрибә. Шәмәй полигонидики синақлар давамида зәрдап чәккән миллионлиған адәмләрниң һәсритини вә у йәрдики экологиялик әһвалниң қийинчилиқлирини тәсвирләшкә тил йәтмәйду. Уни көз алдиңизға кәлтүрүшму қийин. Әгәр Сизниң рәһбәрлигиңиз һәм даналиғиңиз болмиса, ким билсун, һазирму миллионлиған адәм униң зәрдавини мошу кәмгичә тартқан болар еди?! Сизгә Шәмәй ядролуқ полигонини япқан вә Қазақстан территориясидә барлиқ ядролуқ инфрақурулумларни йоқ қилған милләт рәһбири сүпитидә чәксиз миннәтдарлиғимни изһар қилғум келиду». Пан Ги МУН, БМТ Баш кативи.