• Йеңилиқлар
• 07 Сәуір, 2016

Манифест. «Дуния. ХХІ әсир»

Вашингтонда өткән Ядролиқ бехәтәрлик саммити даирисидә Нурсултан Назарбаевниң «Дуния. ХХІ әсир» намлиқ манифести елан қилинди. Инсанийәт ХХІ әсиргә дунияға һәмкарлиқниң йеңи дәври сүпитидә үмүт артқан еди. Бирақ бүгүнки таңда бу сәрапқа айлиниши еһтимал. Дунияда йәнә бир ховуп пәйда болмақта һәм уни иқрар қилмай мүмкин  әмәс. Бу ховуп — дуниявий уруш! Инсанийәт цивилизацияси, алимларниң һесави бойичә, 15 миңдин ошуқ урушни, йәни һәр жили үч урушни бешидин өткүзгән. Бу урушларда йүзлигән, миңлиған, миллионлиған адәм вапат болуп, шәһәрләр билән милләтләр зәрдап чәккән, мәдәнийәтләр билән цивилизацияләр   күмпәйкүм болған.

ХХІ әсиргә қәдәм ташлиған инсан балиси мисли көрүлмигән илим йеңилиқлирини ечип, йеңи дәвирниң технологиялирини кәшип қилмақта. Инсанийәт өз тәрәққиятиниң сүпәтлик йеңи басқучиға өтмәктә. Дуния төртинчи санаәт инқилавиниң босуғисида туриду. Көплигән даваси йоқ ағриқларниң даваси тепиливатиду. Бирақ уруш вируси хәлиқара әһвални җиддийлаштурмақта. У бирқатар дөләтләрдә ихтисатниң өлүм уруғини чачидиған әң қувәтлик саһасиға айлинип, һәрбий санаәт комплексиниң нәтиҗидарлиғини  ашурмақта. Уруш вируси келәчәктә сүнъий интеллект әтрапидики йеңилиқларға жуқушқа тәйяр. Милитаризм инсанларниң аң-савийәсигә вә мүҗәз-хулқиға сиңип кәткән. Хәлиқниң қолида бир миллиардтин ошуқ етиш қурали болса, уларниң зәрдавидин дунияда һәр күни миңлиған адәм вапат болмақта. Һәрбий ховуп дуниявий һәсрәткә айлиниши мүмкин. Мошундақ өлүм билән аяқлишидиған ховупниң бәлгүлири ениқ байқалмақта. Хәлиқара мунасивәтләрдә тоқунушларниң тавакәлчиликлири күчәймәктә, һәрбий тоқунушларниң географияси өткән икки дуниявий урушлар — Европиниң шәрқидә, Африкиниң шималида, Йеқин Шәриқтә иш-һәрикәтлириниң тарихий театрлирини өз ичигә алмақта. Ядролуқ қурални тарқатмаслиқ тоғрилиқ шәртнамә өзиниң вәзипилирини орунлимайватиду. Әҗәл чачидиған қурал билән уни тәйярлашниң технологиялири чоң державиларниң қош стандартлириниң ақивитидин пүткүл дунияға тараватиду. Уларниң террорчиларниң қолиға чүшүшини, әлвәттә, вақит көрситиду. Хәлиқара терроризм җиддий сүпәткә егә болди. У айрим дөләтләрдики бир-икки террорлуқ актлардин Европа, Азия вә Африка дөләтлиригә қарши кәң даирилик террорлуқ тәҗавузға өтүп үлгәрди. Миллионлиған қачақлар, шәһәрләрниң баһалиқ ядикарлиқларниң бузулуши, ихтисадий санкцияләр билән сода урушиму адәттики һадисигә айлиниватиду. Каинат йәнә бир пүткүл инсанийәт үчүн һәсрәтлик ақивәтлири бар «соғ мунасивәтләр урушиниң» алдида туриду. Дуния һазирчә өткән төрт онжиллиқниң иҗабий инерцияси түпәйли сақлинип қалмақта. ХХ әсирниң иккинчи йеримида Ядролуқ бехәтәрлик бойичә нәтиҗидар музакириләрниң нәтиҗисидә АҚШ билән Россияниң ядролуқ арсеналлири қисқарған еди. Бәш ядролуқ держава атом қуралини синаш мараториясини елан қилди һәм буниңға риайә қилип кәлмәктә. Сәйярини йоқ қилиш ховупи бирқәдәр төвәнлиди. Бехәтәрликниң регионлуқ системисини қуруш җәрияни чапсанлиди. Өзара ишәнчә қаидилиригә мувапиқ, евразиялик-атлантикилиқ мега-қурулум — Европидики бехәтәрлик вә һәмкарлиқ тәшкилати қурулди. Течлиқни сақлаш бойичә державиларниң уйғун иш-һәрикәтлири билән БМТниң көп қирлиқ операциялириниң нәтиҗисидә бирпүтүн тоқунушлар билән урушлар рәткә кәлтүрүлди. Мана әнди биз барлиқ мошу утуқларниң эрозиясини көрүватимиз. Шуңлашқа миллионлиған адәмләрни мундақ соаллар ойландуриду: дуниядики әһвал қайси йөнилиштә тәрәққий етиду? Йетәкчи державилар арисидики қариму-қаршилиқлар уларниң арисидики йеңи узақ муддәтлик урушқа қарши турушқа улишип кетәмду? Қайси дөләтләр вә регионлуқ державилар жүргүзүлүватқан «прокси-урушларниң» новәттики қурвиниға айлиниши мүмкин? Һазирчә кимниң гүл өсүватқан йерини танкларниң зәнҗир тапини дәссәп, снарядларниң йерилиши егиләйду? Қайси шәһәрләрдә балилар зәмбирәкләр оқидин вапат болушқа башлайду? Тоқунушлардин қачқан қачақларниң йеңи еқими  қачан вә қәйәрдә пәйда болиду? Мошуниңдин 60 жил илгири көрнәклик алимлар Алъберт Эйнштейн вә Бертран Рассел «қатил, ховуплуқ вә қечип қутулмайдиған соал: биз инсан балисини йоқитишимиз лазимму яки инсанийәт уруштин баш тартамду?»  дегән манифест билән мәйданға чиққан еди. Инсанийәтниң ХХ әсирдики илғар пикирлик шәхслири адәмләргә келәчәктә дуниявий урушта Каинатта тирик җанниң һәммисини йоқитидиған ядролуқ қурал қоллинидиғанлиғини алдин-ала агаһландурған еди. Уларниң дөләтләр арисидики барлиқ талаш-тартишлар уруш арқилиқ һәл қилинмайду һәм һәл қилинмаслиғи керәк дегән агаһландурушлири ХХІ әсирдиму муһим петичә қалмақта. Урушниң томуриға палта чепиш — инсанийәтниң әң җиддий вәзиписи. Бирақ буниң башқа альтернативиси йоқ. Бу вәзипә дуниявий рәһбәрләр тәрипидин, дуниявий күн тәртивидики өзгә мәсилиләрниң даирисидә мутлақ әһмийәтлик вәзипә сүпитидә қараштурулуши керәк. ХХІ әсирдә инсанийәткә өзини-өзи демилитаризацияләш тәрипигә қарап һәл қилғучи қәдәм ташлиши һаҗәт. Биздә буниңдин башқа мүмкинчилик һаҗәт. Мундақ болмиған әһвалда сәйярә радиоактивлиқ материалларниң  зор тирикчиликсиз  догисиға  айлиниду. Бизниң сәйяримиз әҗайип, биздә башқа ундақ сәйярә йоқ вә болмайду. Шуңлашқа инсанийәткә «ХХІ әсир: урушсиз дуния» кәң даирилик программиси һаҗәт. Бу дуниявий стратегия милләтниң урушлар вә тоқунушлар вируслирини йоқ қилиш бойичә уйғунлуқ вә җавапкәрлик иш-һәрикәтлирини ениқлиши лазим. Бу һөҗҗәттә үч асасий қаидини ениқлаш керәк. Биринчидин, һазирқи вақиттики һәрқандақ уруш ғалибийәткә йәтмәйду һәм йетәлмәйду, униңда һәммиси мәғлубийәткә учрайду. Иккинчидин, йеңи урушта аммивий қиридиған қураллар — ядролуқ, химиялик, биологиялик вә илим-пән утуқлири асасида кәшип қилиниши еһтимал башқиму һәрқандақ қурал түрлирини қоллиништин қечип қутулуш мүмкин әмәс. Бу пүткүл инсанийәтниң қирилишиға елип келиду. Униңға кимниң җавап беридиғанлиғини ениқлаш кәч болиду һәм җавап беридиған адәмму тепилмайду. Мошу еһтимал ховуп-хәтәрни һазирқи миллий лидерлар билән сәясәтчиләр һәм уларниң барлиқ новәттики әвлатлири аксиома сүпитидә чүшиниши лазим. Үчинчидин, дөләтләр арисидики барлиқ талаш-тартишларни рәтләш үчүн течлиқ вә бехәтәрлик үчүн һәммигә умумҗавапкәрлик, өзара һөрмәт вә ички ишларға арилашмаслиқ қаидилиригә асасланған течлиқ мураҗиәтләр вә конструктивлиқ музакириләр асас болуши һаҗәт. Дуния җамаәтчилигиниң иш-һәрикәтлири бирпүтүн алгоритмлирини төвәндики йөнилишләр бойичә мону комплекслар асасида тәйярлаш керәк. БИРИНЧИ. Ядролуқ вә башқиму аммивий қиридиған қуралдин толуқ  әркин дунияға қарап изчиллиқ билән илгириләш. Бу йөнилиштә әһмийәтлик қәдәм һазирниң өзидә ташлиниватиду. 2015-жили 7-декабрьда БМТ Баш Ассамблеяси Қазақстаниң тәшәббуси бойичә Ядролуқ қуралдин әркин дуния қуруш тоғрилиқ һәммигә ортақ декларация қобул қилди. Қазақстан 25 жил илгири дунияда дәсләпкиләрдин болуп Шәмәй ядро полигонини мәңгүгә япти. Бу — һазирчә дуния тәҗрибисидики дәсләпки һәм бирдин-бир вақиә. Яш дөләт шуниңдин кейин, Кеңәш Иттипақи ғулиғандин кейин, мирасқа қалған атом қуралидин өз әрки билән баш тартти. Бу қарар йетәкчи ядролуқ державиларни ядролуқ синаққа мараторий елан қилишқа түрткә болди. 20 жил илгири БМТ даирисидә Ядролуқ синақларни аммивий мәнъий қилиш тоғрилиқ шәртнамә түзүлди, уни имзалаш очуқ туриду, бирақ у мошу күнгичә күчигә кирмиди. Қазақстан территориясидә МАГАТЭ байриғи астида атом энергетикисини тәрәққий әткүзүшни планлаватқан дөләтләргә беғишланған төвән бейитилған ядролуқ йеқилғу банки қурулди. Ядролуқ бехәтәрлик бойичә дуниявий саммитларниң әһмийити жуқури. Әнди өлүм уруғини чачидиған қуралларни космос кәңлигигә, дуниявий муһитниң бетәрәп сулириниң астиға, Арктикиға орунлаштурушни мәнъий қилидиған дуниявий қарар қобул қилиш дурус. Аммивий қиридиған  қурал түрлирини ясаш үчүн илим-пән йеңилиқлирини пайдилинишни мәнъий қилидиған хәлиқара һөҗҗәт тәйярлап, уни орунлашни мәҗбурлаш алаһидә әһмийәткә егә. БМТ аммивий қиридиған қурал ясаш вә йүксәлдүрүш үчүн пайдилинишқа болидиған илмий йеңилиқларни тиркәш реестерини қурған әвзәл. ИККИНЧИ. ХХІ әсирдә урушни һаятий иш-һәрикәтниң услуби сүпитидә қобул қиливатқан мәвқәдин изчил жирақлишип, мустәһкәм дунияниң географиясиниң қелиплаштуруш лазим. Дунияда ядролуқ қуралдин әркин алтә регион бар. Улар Антрактидини, Латин Америкисини, Африкини, Австралия билән Океанияни қошқанда, әмәлиятта пүткүл Җәнубий йерим шарини өз ичигә алиду. Уларниң ичидики әң «яш», он жил илгири Шәмәйдә регионниң бәш дөлити қурған Мәркизий Азия ядросиз регион болуп һесаплиниду. Йеқин Шәриқтә ядросиз регионни қуруш бойичә хәлиқара күчләрни сәпәрвәр қилиш керәк. 1992-жили Қазақстан Азиядики өзара һәрикәт вә ишәнчә чарилири бойичә кеңәш қуруш тәшәббусини көтәрди. Мәзкүр форум йеңи әсирдә қитъәниң 27 дөлитиниң, БМТ билән башқиму хәлиқара тәшкилатларниң қатнишиши билән утуқлуқ ишләватиду. Шанхай һәмкарлиқ тәшкилати даирисидә ХХҖ, Россия, Қазақстан билән Қирғизстан, Таҗикстан вә Өзбәкстан билән аридики һәртәрплимә һәмкарлиқ чоң әһмийәткә егә. Җәнубий Америкидики, Җәнубий Атлантикидики, Һинд муһитидики течлиқ региони тилға аларлиқ иқтидарға егә болмақта. Жиғилған барлиқ тәҗрибини мәхсус хәлиқара һоқуқ асасида Дуния Ареаллирини қуруш үчүн пайдилиниш һаҗәт. Уларда, әлвәттә, урушлар вә тоқунушларға орун болмайду. Дуния Ареаллиридики бехәтәрлик билән тәрәққият мәсилилиригә БМТқа әза барлиқ дөләтләр, шундақла БМТниң Бехәтәрлик Кеңиши капаләтлик қилалайду. ҮЧИНЧИ. ХХІ әсирдә милитаризмниң дуниявий бехәтәрликкә ховуп туғдуруп, кәң даирилик хәлиқара һәмкарлиққа тосалғу кәлтүридиған һәрбий блоклар охшаш рудиментини йеңиш лазим. Геосәясий әһвалниң маһийитини төвәндикидин ибарәт: әгәр бирәр чоң һәрбий блок болса, униң антиподи қурулидиғанлиғи қануний. Күч — қарши күч пәйда қилиду. Һәрбий блокларға течлиқ вә бехәтәрликкә өзиниң җавапкәрлигини дайим сезивәрмәйдиған түрлүк дөләтләрму кириватиду. Униң үстигә һәрбий блок зонтлирини, өзлириниң беваситә хошнилирини қошқанда, үчинчи дөләтләр билән өзара мунасивәттә бесим күчкә егә болуш үчүн пайдилинишқа һәрикәт қиливатқанларму йоқ әмәс. Мошундақ қарши турушлар әһвали айрим регионларда, шундақла пүткүл дуния кәңлигидә чәксиз давамлишиши еһтимал. Өткән урушлар билән тоқунушларниң тәҗрибиси көрситиватқандәк, өзәңниң бехәтәрлигини өзгә дөләтләрниң бехәтәрлигигә қисим көрситиш һесавиға тәминләш мүмкин әмәс. Шуңлашқа һәрбий блокларға БМТ байриғи астида течлиқ, турақлиқ вә ишәнчә бехәтәрлиги үчүн Дуниявий Коалицияни қарши қоюш һаҗәт. Алдимиздики он жиллиқниң һәммигә ортақ вәзиписи Авғанстандики, Ирақтики, Йәмәндики, Ливия билән Сириядики, Украининиң шәрқидики урушлар билән тоқунушларни вә Палестина — Исраил зиддийәтләрни тохтитиш керәк. Корея қолтуғи Җәнубий Хитай деңизи вә Арктика акваториялири әһваллиридики партлаш ховпиниң иқтидарини азайтиш вәзиписи туриду. ТӨРТИНЧИ. Хәлиқара қуралсизлиниш җәриянлирини йеңи тарихий әһвалда пайдилиниш әһмийәтлик. Ракетиларға қарши системилар билән адәттики қурал-ярақ бойичә илгәрки келишимләрдики келәчәкни тәхмин қилалмаслиқ — Евразия кәңлигини сәясий милитарияләштүрүшкә елип кәлди. Бу, һәтта, мудапиәниң башқурушниң электронлуқ системисиниң еһтимал бузулуши сәвәви бойичиму дуниявий урушниң башлиниши тавакәлчигини күчәйтмәктә. БМТниң Қуралсизлиниш бойичә конференцияси хизмитиниң йеңи стратегияси һаҗәт. Алдимизда сүпәт турғусидин йеңи ховуп — террорчиларниң қолидики ховуплуқ қуралға айлиниши еһтимали моҗут болған киберҗинайәтни үгиниш вәзиписи туриду. БӘШИНЧИ. Урушсиз дуния — бу, биринчи новәттә, хәлиқара малийә, сода-сетиқ вә тәрәққият саһасидики дуниявий риқабәтчиликниң адил парадигмиси. БМТ Баш Ассамблеясиниң 70 сессиясидә Қазақстан Дуниявий Стратегиялиқ Тәшәббус — 2045 планини тәйярлаш бойичә тәшәббусини көтәрди. Бу план — урушлар билән тоқунушларниң асасий сәвәплирини йоқ қилиш. Барлиқ милләтләрниң инфрақурулумға, ресурслар билән базарларға тәң һәм адаләтлик қолйетимлиги асасида тәрәққий етишниң йеңи җәриянини қелиплаштуруш муһим. Уни  БМТниң йүз жиллиқ тәвәллудиғичә әмәлгә ашуруш тәвсийә қилиниватиду. Қазақстан 2016-жили БМТниң алий дәриҗидики Хәлиқара конференциясини чақиришни тәклип қилиду. У йәрдә ХХІ әсирдә йоқ болушқа елип келидиған урушлар билән тоқунушларниң алдини елиш мәхситидә хәлиқара һоқуқниң қаидилирини күчәйтиш керәк. Еқил билән диалогқа, сәвирликкә чақириш аләмшумул дунияға қаршиларниң әхбаратлиқ һуҗумлириниң қурванлириға айланмаслиғи лазим. ХХІ әсирдә дунияға течлиқ керәк! Бу — муһим мәсилә! Биз балилиримиз билән нәврилиримизниң келәчиги тоғрилиқ ойлишимиз керәк. Пүткүл дуния һөкүмәтлириниң, сәясәтчилириниң, алимлириниң, тиҗарәтчилириниң, сәнъәт әрбаплириниң, миллионлиған адәмлириниң күч-ғәйритини, өткән әсирләрниң һәсрәтлик хаталиқлирини тәкрарлашқа йол бәрмәй, дуниявий уруш ховупидин айриш үчүн бирләштүрүш һаҗәт. Иш-һәрикәтсиз олтириш яки течлиқпәрвәрлик  хизмәт билән ясалма шуғуллиниш дуниявий апәт билән баравәр.

Мениң «Дуния. ХХІ әсир» Манифестим ХХІ әсирдә һаят кәчүрүп, ишләш керәк болидиған өсүватқан әвлатниң тәғдиригә һәқиқий тәшвишлиништин пәйда болуватиду. Биз, дөләт рәһбәрлири билән сәясәтчиләр, инсанийәтниң келәчиги үчүн  җавапкәр. Көплигән тар йол, тайғақ кечикләрдин өткән адәм вә сәясәтчи, Шәмәй ядролуқ полигонини йепиш тоғрилиқ қарарни қобул қилған дөләт әрбаби сүпитидә, мән дуниявий лидерлар билән пүткүл хәлиқара җамаәтчиликкә әқил-парасәткә ишиниңлар дегән илтимас билән мураҗиәт қиливатимән. Инсанийәтни әҗәл чачидиған уруш ховупидин қутулдуруш үчүн қолумиздин кәлгәнниң һәммисини қилишимиз керәк. Биз үчүн һазир вә йеқин келәчәктә буниңдин артуқ муһим вәзипә йоқ.