• Йеңилиқлар
• 09 Маусым, 2016

Аниниң көз йеши

Юлтузхан ана бенәмликкә йетип кәлгәндә, күн олтирай дәп қалған. Өткән жили колхоз жиғиштуралмай қалған буғдай башақлирини териш үчүн кәлгән балилар өйлиригә қайтқан еди. Улар Юлтузхан анини көргән заман: — Чоң ана, бу йәргә келип қапсәнғу, қандақму йетип кәлгәнсән? Пут-қолуң ишип кетипту. Өйүңдә ятивәрсәң болматтиму? –  деди  хошниси Турахунниң оғли Рустәм. Ана балиларға: — Мән җәң мәйданида дүшмән билән елишиватқан Ширәли акаңларға бираз дан жиғивалай дәп кәлгән. Худа буйриса, түгмәндә ун тартип, батур акаңларға ләңмән етип берәй дәймән, акаңлар ләңмәнгә амрақ еди, – деди чақчақ арилаш вә мийиғида күлүп қойди. Аниниң бу ахирқи күлкиси еди. Балилар бу момайниң илишип қалған адәмдәк сөзлигән ғәлитә сөзлиригә аң-таң болуп, қарапла қалди. Момай йәнә сориди: — Мону немә хәндәк? Немә қилиду буниңда? Шу чағда Рустәм: — Кәч қалсақ бу хәндәккә от қалап өчкәндин кейин күлини еливетип новәт билән йетип таңни атқузаттуқ! – деди. — Ундақ болса, хәндәкни тазилап бериңлар қозилирим. Мән әтә силәр кәлгичә  түнәп чиқай. Мону халтида талқан, зағра бар. Уни йәвелиңлар, – дәп илтимас қилди. Балилар хәндәкни тазилап, бешиға бир қучақ саманни қоюп, астиға чога-чатқанларни йейип, момайни ятқузуп қойди. Ана уларни «кетиңлар» дәп ишарә қилди. Балилар чуруқлишип, мәлигә қарап меңип кетишти. У күни һава очуқ еди. Асманда юлтузлар пәйда болди. Толун ай көтирилип алтун нурлирини сәпти. Ана өзини бир билип, бир биләлмәй түви йоқ хиялларға ғәриқ болди. У мунчилик аҗиз, мунчилик мадарсиз, чарисиз, ғерип әмәс еди. Бирақ, бешиға кәлгән қисмәтләр шу һалиға чүширип қойған. Униң дадиси Меҗит моллам ақ көңүл, диний саватлиқ киши. Юлтузхан ана йәттә яшларға кәлгәндә дадиси: — Қизим, асмандики әву йоруқ юлтузни көрдүңму? Шу сән. Шуңлашқа исмиңни Юлтузхан дәп қойған, – дегән еди. Тәғдирниң тәққазаси билән 1916-жилдики лашманлиқ, 1918-жилдики «ату» вақиәлири бечарә уйғурларни тәнтиритип, жутларни вәйран қилған. Униң оғли болмиғачқа, қизини йәттә яшқичә әрәнчә кийиндүрүп қойған. У оғуллар билән ойнап чоң болған. Бәстлик, ғәйрәтлик, әқиллик, әмгәксөйәр болуп йетилип келивататти. Йезида ечилған кәчки  курсларда оқуп, саватини чиқарған, дадисидин ислам әқидилирини үгәнгән, номусчан, қизларға хас, назакәтлик, шәрми һаяға тоюнған қиз болуп йетилгән. 11 яшқа киргәндә, қизлар кийимини кийип, өзи охшаш достлириға арилишип ресидә болди. У йеңи кәлгән яш муәллим Баһадурни яхши көрүп қалди. Ата-анисидин житим қалған бу жигит, балилар өйидә чоң болуп, шу йәрдә оқуп, толуқсиз оттура мәктәпни түгәткән. Андин кейин бир жиллиқ муәллимләр курсини пүтирип, бу жирақ йезиға хизмәткә кәлгән. Меҗит моллам қизини бу балиға той қилмайла четип қойған. Юлтузхан билән Баһадур оғул пәрзәнтлик болиду. Исмини Ширәли қойиду. Униңдин кейин икки пәрзәнт көрсиму, улар кичик турупла чечирап кәткән. Коллективлаштуруш, колхозлаштуруш иши қизғин жүргүзүлгән жили җай-җайларда ачарчилиқ ямрашқа башлиди. Шуниң билән биллә динға қарши сәясәт овҗ елип, диний затлар тәқип астиға елинишқа башлайду. Бир күни Меҗит молламниң қени иниси Қәмирдин түн йеримдә ишикни чәкти. Ишикни Меҗит моллам ечип бәрди. У алдираш өйгә кирип: Ака, бүгүн сән йезидин кәтмисәң болмиди. Иврайим милис жиғинда сени қолға елиш үчүн наһийәгә һөҗҗәт чүширишни тәклип қилди. Сени «дин әпийүн, уни таратқучи Меҗит молла, балилиримизни зәһәрлимәктә, намаз оқушқа мәҗбурлимақта вә һөкүмәткә қарши тәшвиқат жүргүзмәктә» дегән әйипни таңди. Саңа бир ат тәйярлап, бағниң арқисидики җигдигә бағлап қойдум, – дәп қоюпла,арқисиға қайтип түн қараңғусиға шуңғиди. Иврайим милис дегинимиз житим өскән, пиңсиқ җазанхор байларниң ишигидә ишләп, адаләтсизлик һәрикәтлиридин толиму бизар болуп өскән. Инқилаптин кейин кәчки мәктәптә оқуған. Чала сават йезиниң активлиридин болидиған. Шу чағдики әмәлдарларниң «Ақ десә ақ, қара десә қара» дәйдиғанлиғидин нурғунлиған жутдашлири униң зиянкәшлигигә учриған еди. Меҗит моллам шу күнила ғайип болди. Тағ йоллири билән Яркәнттики ана-җимәт туққанлириниң өйидин пана тапти. Аридин бир ай өтүп, һәдисини вә Юлтузхандин кейин туғулған Надирни Яркәнткә баридиған кишиләргә қошуп қойди. Бу чағда Юлтузхан  Талғирда  механизаторларни тәйярлайдиған курста оқувататти. Оқушни пүтирип кәлгәндила, бу вақиәләрдин хәвәр тапти. Туғулған өйлири ғерипсинип қалған. Униң кечилири жиғлап, ата-анисини, инисини сеғинип, ухлимай өткүзгән пәйтлириму болди. Бирақ һаят еқими өз долқунлириға бөләп, әмгәккә арилаштурди. У йезида биринчиләрдин болуп трактор һайдиған назук җан еди. Күнләр өтүп, йәнә бир қиз көрди. Етини Турсунай қойди. 5 яшқа кәлгәндә, ләнити уруш башлинип кәтти. Йолдиши Баһадур җәңгә атланди. Йолға чиқиш алдида, Юлтузханға қизини, оғлини тапилиди. Баһадур уруш мәйданидин пат-пат хәт учурларни әвәтип турди вә балилирини қошаққа қетип, йезишни унтумиди. Юлтузхан кечә-күндүз дегидәк тракторниң рулидин чүшмиди. «Бир тал дан, бир тал оқ» шиари астида тул хотун, қери чөриләр, яш балилар билән ишлимәктә. Шундақ чағда оғли Ширәлиму  анисиға ярдәм берәтти. Қизини ян хошниси Турахун бовай билән Тохтихан момайниң өйигә қалдуруп кетәтти. Шундақ күнләрниң биридә Баһадурдин «қара хәт» кәлди. Юлтузханниң бешиға тағ өрүлүп чүшкәндәк болди. Пүткүл пуғани тениға сиғмай, көзлиридин еқип чүшкән әләм яшлири, униң май пурап турған кийимлиригә сиңип кәтти. Жиғлап жүрүп ишлиди. Сәвир тақәт қилсиму, униң қәдди пүклинишкә башлиди. Урушниң 4-жили, әндила 17гә толуп, техникумда оқуватқан Ширәлиму җәң мәйданиға атланди. Юлтузхан ана йәнә бир надамәткә гириптар болди.«Қара хәт» келип, жүрәк-алди болуп қалған ана оғлиниң пешанисидин сөйүп, бир қошуқ талқанниң йеримини йегүзүп, йеримини қоляғлиққа түгүп, тахтушқа елип қойди. Бу оғлиниң рисқи болуп, уни өзигә тартидекән. Мундақ удумларға ишинидиған ана балисиниң аман-есән, сақ-саламәт келишини бәкму халатти. 1945-жили апрельниң дәсләпки күнлири. Юлтузхан трактор билән йәр һайдаш үчүн, етизға сәһәр кетип, түн йеримида келәтти. Турсунайни бағриға бесип ухлатти. Әтигәнлиги йәнә шу момайға тапшуруп кетәтти. Турсунай болса, өзидин икки яш кичик, уларниң нәвриси Чимәнгүл билән ойнап қалатти. Бир күни момай балиларниң ичидики йеши чоңарақ Турсунайға очаққа от қалашни буйриди. Турсунай отни туташтуруветип, акисини ойлап, бир дәқиқичә хиялға чөмүп қалиду. Шу чағда саманға йейилип кәлгән от, қизиниң көйнигиниң етигигә тутушуп кетиду. Буниңдин чөчигән қиз, өзини кочиға атиду. Жүгрәп жүрүп пүткүл тени көйүп кәтти, униң үнлири көккә көтирилип, пүткүл каинатқа сиңип кәткән еди. Төрт  күндин кейин қиз аләмдин өтиду...

***

Аридин бир күн өткәндин кейин Иврайим милис (жутдашлири шундақ атишатти) Юлтузханниң өйигә кәлди. Кәлмисимиғу болатти, бирақ наһийә башлиқлири: «Вақит өтүп кетип бариду. Йәр қуруватиду, терилғу кечикиватиду. Әгәр планни орунлимисаң, сөзсиз җазалинисән...» дәп тәһдит салған еди. Иврайимниң колхоз рәислиги вәзиписидин бригадирлиққа чүшүп қалған пәйти еди. Миң бир хиҗаләттә даланға киргәндә, қайси көз билән көрсүнки, алдида бир әрва туратти. Юлтузханниң қияпити бәкму сүрлүк болуп қалған. У Иврайимни көрүп, өзини тутуп алалмай жиғлап, бағриға басти. Икки бечарә мискин көңүлләр зар-зар жиғлашти. Ундақ болғини Иврайимниң ширғурандәк икки оғли җәңгә кетип, улардин «қара хәт» кәлгән. Үчинчи оғли Исрайил 18гә киргәндә, армиягә чақиртилди. Иврайим һоқуқидин пайдилинип, йеза кеңишиниң рәиси Гүлзархан билән келишип, оғлиниң йешини кичиклитип язғузған вә орниға бир яш қошуп Ширәлини армиягә әвәткән. Юлтузханниң «Оғлум кичик, бу жил 17гә киргән еди» дәп қахшиғиниғиму қулақ салмайду. Мана икки гәвдә бир-биригә чирмишип үзлүксиз тәврәнмәктә.  Иврайимниң ағзидин «Юлтузхан, мени кәчүр укам, һәммә гуна мәндә, ата-анаңдин айриғанму мән. Нәччә қетим моллиниң күйоғли дәп, Баһадурниң үстидин әризә қилип, униңға тәһдит салғанму мән. Мән буниңдин немә таптим укам? Исмимға милис көйдүргү дегән бәтнам аталдим». Юлтузхан һәммини чүшинәтти. Шу жиллардики вәзийәтниң қурвини болған бу бечарә адәмгә ичи бәкму ағирип кәтти. Иврайим ака, маңа 10 күнлүк мөһләт бәр. Қизимниң дәрди бәк еғир келиватиду. Униң өлүмигә мән сәвәпкардәк сезинимән, – деди һалсиз һалда Юлтузхан. Иврайим милис һеч нәрсә демәй жиғлиған пети, уруштин бармақлиридин айрилип қайтқан Сирдаш тракторчиниң өйигә барди. У бу әһвални уқуп, бир амал қилип, тракторни һайдашқа вәдә бәрди. Юлтузхан ана бу күнләрдә ғизалиништин қалди. Колхоз бәргән нанларни, талқанлардин дәмму тартмай, ағрип йетип қалди. Хошнилири йоқлап кирсиму, йедим-ичтим дәпла қоятти. Бүгүн у бенәмликкә беришни халап қалған. Юлтузхан ана бу тәрәпләрни яхши биләтти. Нәччә жил у йәрләрни һайдиған, уруқ чачқан. Бечарә ана немиләрни ойлиди, бу йеқи бизгә намәлум, таң сәһәрдә ойғинип, кичиккинә халтиға бир зиғра билән талқанни селип, бенәмликкә йетип кәлгини шу еди. ...Хәндәктә Юлтузхан ана оңдисида ятатти. Асманда қатар турған үч юлтузни көрди вә пичирлап «апа, дада, укам Надир, Ғулҗида қатар яшаватамсиләр, мениму асманға елип чиқип кәтсәңлар, мән силәр билән биллә болсам» дәтти. Бир чағда көктин йоруқ юлтуз билән кичик бир юлтуз сақип, түн асминида ғайип болди. Йәнә ичидә «Һәй, Баһадур, Турсунай, силәрму мени ташлап кәттиңлар, әзизлирим, уруш болмиған болса, һәммимиз һағда яшап жүрмәттуқму. Дәһшәтлик уруш мени силәрдинму айриди». Юлтузхан аниниң кирпиклиригә яш қонушқа башлиди. Жирақ бир йәрдә пақирап турған, бир юлтузни көрди. Һалсиз пичирлап «Ширәли сән болсаңму көчмигинә оғлум, арқимизда изимизни өчәрмәй, дадаң үчүн, сиңлиң үчүн, мениң үчүн яшиғинә» деди. Шу мәһәл Юлтузханниң пүткүл тени музлап, қетишқа башлиди. Түн йеримида җан үзди. Униң яшлири кирпиклиридә муз болуп, қатқан еди. Яш аниниң урушқа болған бу нәприти Тәңритеғиниң еримас муз чоққилиридәк мәңзигә уюп қалған еди. Һә, бу ялғуз Юлтузхан аниниңла әмәс, пәрзәнтлирдин айрилған, миллионлиған аниларниң көз йеши, атисидин айрилған житимларниң көз йеши. Изгү арманлар билән турмуш қуруп, бир мәзгил йолдашлиридин айрилған яш чоқанларниң көз йеши. Ана көз жумған чағда, Ширәли Берлин босуғисида Ғалибийәт үчүн җәң қиливататти. Ғулҗида болса, иниси Надир, миллий армия сепидә Вәтән азатлиғи үчүн күрәшмәктә еди. Аш вақти болған пәйттә балилар бенәмликкә йетип кәлди. Иңигини яғлиғи билән мәккәм чигип ятқан мурдини көргән кичикләр қорқушуп, мәһәллигә қарап жүгрәшти. Буниңдин хәвәр тапқан чоңлар анини урпи-адәтлиримизгә мувапиқ йәрләп қойди...

Әкрәм САДИРИЙ,

шаир.