• Йеңилиниш 3.0 / Конституциялик ислаһатлар программиси
• 23 Ақпан, 2017

Бош ятқан йәрниң тәғдири кимниң қолида?

«...бәш жил ичидә 500 миңдин ошуқ шәхсий өй егиликлири билән кичик фермерларни кооперативларға җәлип қилишқа имканийәт беридиған шараит яритиш керәк;  ...йәрни пайдилинишниң нәтижидарлиғини ашурушимиз лазим. Суғирилидиған етиз мәйданини бәш жил ичидә 40 пайизға кәңәйтип, 2 миллион гектарға йәткүзүш һаҗәт.Нурсултан Назарбаевниң «Қазақстанниң Үчинчи йеңилиниши: дуниявий риқабәткә қабиллиғи» Қазақстан хәлқигә йоллиған Мәктүбидин). Миллий мәдәнийитимиз җанкөйәрлириниң бири, қаратуруқлуқ Майдин Абдуллаев Челәк регионлуқ Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң рәиси болуп сайланғандин кейин мәзкүр мәркәз йенида Ихтисат бөлүми ечилди. Шу вақитта «Бу бөлүм немә иш билән шуғуллиниду?» «Мәркәзни мәбләғ билән тәминләмду?» дегүчиләрму болди. Мәркәз рәиси: «Бу бөлүм арқилиқ йеза егилигидә ишләш хаһиши бар балиларға йол-йоруқ көрситимиз, имканийитимизгә қарап оқутимиз. Қосиғи тоқ бала келәчәктә, чоқум, миллий мәдәнийитимизни қоллап-қувәтләйду» дәп җавап бәргән еди. Аридин бираз вақит өтүп, Майдин Варис оғли билән бу мавзу һәққидә сөһбәтләштуқ. Қазақстанлиқ уйғур­ларниң бесим көпчилиги Ал­мута вилайитиниң Әмгәк­­чиқазақ наһийәсидә истиқамәт қилиду. Болупму қериндашлиримиз Челәк регионида көп. Ата кәспи дехан болған уйғурлар мәзкүр наһийәниң деханчилиқ саһасиға өзлириниң мунасип һәссисини қошти. Аңлиқ һаятини йәргә беғишлиған Социалис­тик Әмгәк Қәһримани Үзәр Үсәнов әйнә шу наһийәдин. Йеза егилиги ишләпчиқиришиниң маһир­лири — Җәмшит Роза­хунов, Иминҗан Насиров, Варис Абдуллаев, Мухтәр Сонуров, Иминҗан Қәмирдинов, Әнвәр Садиров, Тохтасун Мәмәтов, Турсун Әршәмов, Мәрүп Тайиров, Әршидин Әбәков — һәммиси йәргә муһәббәт бағлап, маңлай тәрини төкүп ишлигән инсанлар. — Дәсләпки МТС 1937-жили Қаратуруқта қурулған екән, — дәп сөзини давам қилди Майдин Варис оғли. — Башқисини ейтмиғанда, йезида үчқәвәтлик монча болидиған. Һәтта кир жуйидиған цехму бар еди. Гаражда йеза егилиги техникисиниң барлиқ түрлири болған. Челәкниң даңлиқ тамакиси, ашлиғи, шараби: буларни тәвә турғунлири унтуғини йоқ. Дайим сеғинип әсләймиз. Наһийә вилайәттики ихтисади әң тәрәққий әткән тәвәләрниң бири болди. Кеңәш Иттипақи тар­қиғандин кейин әң авал қолда бар техникиниң көпчилиги талан-таражға чүшти. Етиз-ериқта тәр төккән хәлиққә қуруқ йәр  тәгди. Мундақ ейтқанда, йезидики аддий хәлиқ дақ йәрдә олтирип қалди. Уни аз дегәндәк, наһийә мәркизи Ишиктә шәһиригә йөткәлди. Буму адәмләр һаятида муһим роль ойниди. Челәкликләр тамамән диққәттин сирт қалдуқ. Асасий байлиғимиз тамакиға егидарчилиқ қиливатқан «Филипп Моррис» кампанияси тәвәмиздин кәткәндин кейин әһвал техиму мурәккәпләшти. Раст, әнди мунчилик байлиқни қайтурувелиш мүмкин әмәс. Амма ишсиз­­лиқниң ақивитидин йоқсизчилиқниң дәрдини тартқан хәлиқниң йәргә ишләшкә иштияқи қайтидин ойғиниватиду. Алмутиға қатнап ишләватқан яшларму зерикти. Киракәшләрниң у яқ-бу яққа адәм тошуштин ялиққини нәвақ. Деханчилиқ — бизниң қенимизға сиңгәнғу. Бу һәқиқәт. Демәк, дехан шәһәрдә әмәс, йезида йәргә ишлиши керәк. — Бүгүнки күндә Челәк регионида «Авангард» намлиқ йеза егилигини ишләпчиқириш кооперативини қурдуқ, — сөзини давам қилди Майдин ака, — Униң тәркивигә 120 чоң-кичик дехан егилиги кирди. Техи йеқиндила Қаратуруқта шәхсән өзәм «Нур-Бирлик» кооперативини тәшкил қилдим. Сепимиз күндин-күнгә өсүватиду. — Кооперативқа кириш үчүн немә қилиш керәк? — Адәмләр коопе­ративқа буниңдин жигирмә жил илгири пай һесавиға алған йери билән кириватиду. Әлвәттә, һөҗҗәтлири тәл-төкүз болуши керәк. Бизгә 1 гектардин 30 гектарғичә йери барлар келиватиду, Кеңәш һөкүмити парчиланғандин кейин көплигән адәмләр йәрни бош ятқузмаслиққа тиришти. Пайдисини бүгүнки күнгичә көрүватқанларму бар. Амма һәрқандақ тирикчилик мәбләғсиз пүтмәйду. Мәсилән, бир гектар йәргә бедә териш керәк, дәп қояйли. Униң уруғи, чечиш, суғириш, чепиш, ахири уни жиғип, өйгә йәткүзүвелиш лазим. Һесаплап көрсәк, мошуниң һәммисигә 250 миң тәңгә хираҗәт кетидекән. Мунчилик пулни аддий дехан нәдин алиду? Ақивәттә, униңға, буниңға ялвурушқа тоғра келиду. «Ялғуз атниң чеңи чиқмас» дегәндәк, кичик дехан егиликлиригә һөкүмәттин несийә елиш қийин. Әгәр кооператив әтрапиға топлинидиған болса, бу мәсилә асан һәл болиду. Дөләт рәһбири Нурсултан Назарбаев қазақстанлиқларға йол­­лиған бу қетимқи Мәктүбидә: «Буниңдин кейин Қазақстан гражданлири өз тиҗаритини жүргүзүш үчүн йезидиму, шәһәрдиму 16 миллион тәңгигичә кичик несийә пул алалайду. Кичик несийә бериш дәриҗиси кәңийип, тиҗарәтчиләргә капаләтлик қилиш вә хизмәт көрситиш механизмлирини актив пайдилиниш керәк. Бу чариләрни тиҗарәт жүргүзүш вә малийәвий саватлиққа үгитиш ишини уюштуруш билән бирқатар атқуруш керәк» дәп ейтти. Демәк, ишләймән дегән адәмгә мүмкинчиликләр яритилиду. Әнди йерини йә өзи ишләтмәй, йә башқисиға бәрмәй жүргәнләрму бар. Бәш қол бирдәк әмәсқу, «әтә буниңдинму яхши һаят кәчүримиз» дегәнгә бәзиләр ишиниду, бәзиләр ишәнмәйду. Буниңдин кейин йәрлири бош ятқан адәмләр он һәссә артуқ җәриман төләйдиған болди. һәтта уни тартивелиш ховупиму бар. Бу аңлимиғанларниң қулиғиға алтун сирға. Умумән, Алмута вилайитидә бош ятқан йәрләр көп екән. Уларға чәтәллик инвесторларниң көзи чүшүватқининиму йошурушқа болмайду. Өткәндә Челәк тәвә­сигә Америкидин бир уйғур кәпту. Уқушсақ, сүпүргә өстүрмәкчи екән. Ейтишларға қариғанда, у йетиштүргән мәһсулатни чәт әлгә елип чиқмақчи. Хулләс, америкилиқ ишбиләрмән Челәктики бош ятқан бәзи йәрләргә «әлчиликкә» кирипму үлгирипту. Йеқинда уни Уйғур наһийәсидә жүриду, дәп аңлидуқ. Тәдбирчан жигитниң бу оқитигә һеч қаршилиқ йоқ. Ейтмақчи болғиним, у Америкидин келип, өзиниң янчуғидин пул хәшләп, Қазақстанда тирикчилик қилмақчи. Бизчу? Йеримиз бар. Һөкүмәт кичик вә оттура тиҗарәтни қоллап, пулму бериватиду. Пәқәт ишләш керәк. Президентниң мошу қетимқи Мәктүбидин кейин қолидин иш келидиған төрт-бәш тонушум билән сөзләштим. Уларниң йезида өзлиригә чушлуқ тирикчилиги бар. Гәп байиқи йезидиму, шәһәрдиму өз тиҗаритини жүргүзимән, дегән адәмгә берилидиған 16 миллион тәңгә һәққидә болди. «Ундақ несийә пулларни бизгә бәрмәйду», дәйду шуларниң бири. «Сән әйнә шундақ несийә елиш һәққидә һөҗҗәтлириңни тапшуруп көрдүңму?» соридим униңдин. «Яқ» дәйду. Бу һелиқи лотерея һәққидики ләтипини әслитиду. Бир киши бәрибир Худайим бизгә бәрмәйду, дәп лотерея сетивалмайдекән. Шу вақитта Худайим униңға: «Сән алди билән лотерея сетивалмамсән» дегән екән. — Президент бу қетимму нәқ йеза егилигини тәрәққий әткүзүшкә алаһидә көңүл бөлүнидиғанлиғини қәйт қилди, – дәйду Майдин Варис оғли. –Йәнә бир ейтип өтидиған нәрсә, бу несийә пулни пәқәт йәргила әмәс, пул тепишқа мунасивәтлик башқиму ишларға хираҗәт қилишқа болиду. Ейтайлуқ, мал бодаш комплекси, җиһаз ясаш цехлири охшаш нәрсиләрни ечишқа болиду. Биз һазирчә, дехан­чилиқни қолға алмақчимиз. Мән бу ишларни башлаштин илгири исми җумһурийәткә тонуш, «йәр академиги» аталған Кәрим Худайбәрдиев, Әмгәкчиқазақ наһийәлик Уйғур этномәдә­нийәт мәркизиниң рәиси Мәх­сүт Сулайманов би­лән мәслиһәтләштим. Һәр иккилисиниң ихтисат саһасидин толуқ хәвири бар. Улар маңа пәқәт мәслиһитини берипла қоймиди. Келәчәктә бу лайиһини биллә әмәлгә ашуридиған болдуқ. Нәти­җидә бүгүнгә қәдәр Челәктә қурулуватқан кооператив тәсисчилириниң сани алтигә йәтти. Әнди Кәрим акиға тохталсам, униң йәргә муһәббәт бағлап келиватқиниға көп вақит болди. Һазир соя өстүрүш билән шуғул­линиватиду. Униң һәр гектаридин 48 центрдин һосул еливатиду. Бу наһайити жуқури көрсәткүч. Акимизни тонуйдиғанлар «Кәрим Худайбәрдиев йәрниң тилини яхши билиду», дәпму қойиду. Һазир у бизниң жигирмә жилдин ошуқ вақит бекар турған йәрлиримиздин көплигән «ағриқларни» тепип, йәрни «давалашни» җиддий қолға алди. Бийил икки йүз гектар йәргә соя, көмүқонақ теришни көзләватимиз. Йеза егилигидә яш му­тәхәссисләр йоқниң орнида. Шуңлашқа  мошу жили Кәрим ака Аграрлиқ университетта он балини өз һесавиға агроном мутәхәсислиги бо­йичә оқутмақчи. Шуниң билән биллә Челәктики политехникилиқ колледжда заманивий техника билән ишләйдиған балиларни оқу­тушқиму күч чиқиришни нийәт қиливатимиз. Қисқиси, реҗимиз көп һәм әтики күнимизгә ишән­чимиз зор. Нәтиҗисини вақит көрситәр. Бәхтишат СОПИЕВ.