• 31-май — Сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни
• 25 Мамыр, 2017

Жүрәкләрни моҗуған хәтләр

Мәлумки, истедатлиқ әдип Нур Исрайиловниң өмри бәк қисқа болди. 1910-жили Алмута уезиниң Талғир-Қарису болусиға қарашлиқ Палтивай йезисида туғулған у, бари-йоқи 33 жил яшиди. Униң алтә жили Сибирь лагерьлирида өтти. 1926-жили Нур Исрайилов Өзбәкстан тил вә әдәбият институтиға оқушқа  чүшиду. Дәсләпки шеир вә һекайилири 1927-жили гезит-журналларда елан қилиниду. Биринчи шеирлар топлими 1931-жили Ташкәнттә йоруқ көриду. 1935-жили Өзбәкстан тил вә әдәбият институтиниң 3-курсида оқуветип, “Шәриқ һәқиқити” журналида әдәбий хадим болуп ишләйду. 1936-жили Махруся Миркамалова билән турмуш қуриду.әлумки, истедатлиқ әдип Нур Исрайиловниң өмри бәк қисқа болди. 1910-жили Алмута уезиниң Талғир-Қарису болусиға қарашлиқ Палтивай йезисида туғулған у, бари-йоқи 33 жил яшиди. Униң алтә жили Сибирь лагерьлирида өтти. 1937-жили Нур Исрайилов өзиниң онинчи китавини нәширдин чиқарди.  У пәрзәнт сөйүшни бәк арман қилатти. Әпсус, ушбу арзуси әмәлгә ешиш һарписида мудһиш балаларға йолуқиду. Ениғирағи, шу күнләрниң биридә ишик вәһимилик чекилиду: —  Нур Исрайилов сизму?! — Һә, мән. — Кийиниң. Сиз тутқунға елиндиңиз! Ата пәрзәнтни көрәлмәй, пәрзәнт арзулуқ “дада!” дегән сөзни тилға алалмай, шу териқидә бир-биридин айрилиду. Бу мәңгүлүк җудалиқ еди. Шундақ қилип, житимдин туғулған балиға, житимлиқ қисмити мирас қалди. Ренат Нур оғли Миркамалов миңлиған жүрәкләрни моҗувәткән 37-жилниң тәңтуши. У дадиси қамаққа елинип, 20 күн өткәндин кейин дунияға кәлди... “Хәлиқ дүшмини” пәрзәндиниң фамилияси немишкә “Исрайилов” яки “Норузов” әмәс, “Миркамалов” — Рәмәтлик апамниң өмри дадамниң койида өтти. Роһий кәсәлликкә учриған анимизниң өмри ағриқханиға чүшкичә Москваға, Өзбәкстанниң тегишлик җайлириға тинмай әризә-шикайәт йезиш, дадамға халта әвәтиш вә уни нәтиҗисиз издәш билән өтти, — дәйду Ренатниң аяли, рус қизи Лилия. Ринат паспорт алидиған чағда, оғлиниң келәчәк тәғдиридин тәшвишләнгән ана униңға өзиниң фамилиясини бәргән. Келини Лилия болса өзи көрмигән, билмигән Нур Исрайиловни “папа” дәп, өзиниң дадисидәк көйүнәтти. Көз қаричуғидәк авайлап, сақлап жүргән қейинатисиниң онға йеқин әсәрлирини, фотосүрәтлирини, униң язған хәт-чәк, әризә-шикайәтлирини бизгә дәлил сүпитидә тапшурди. Дәсләпки хәт 1939-жили 17-апрелда йезилған екән. Һәммә хәтлири һәсрәтлик, ғәм-тәшвишлик. Уларниму һаяҗанланмай оқуш мүмкин әмәс. Хеләм Худайбәрдиевниң “Дәвир азатлиғи — язғучи азаплири” китавида Нур Исрайиловниң аилисигә язған хәтләр бар. Мәрһум Хеләм ака Худайбәрдиев китавида «Шу хәтләрни әйнән көчиривалдим. Хәттә ишлитилгән аталғулар билән сөзләрниң имласи өз бойичә сақланди» дәп изаһ бериду. Шу хәтләрниң дәсләпкисини оқуп көрәйли: “Посылка ичидә әникәй билән Ренатниң сүрәтлири бар екән. Уларни көрүш билән һәсрәтлик көзлирим қанлиқ яшлар билән толди. Худди қосиғи  ачқан бовақтәк өксүп-өксүп жиғлидим... Немишкә мән бу палакәткә учридим! Мениң зади әйивим йоққу. Мениң жүригимдә чивин қонса, ялиғучилиқ кир йоққу зади. Мән һөкүмәткә җан-иманим билән берилгән киши едим. Немишкә шуни һөкүмәт яхшилап тәкшүрмиди? Тиңла, аппиғим.  Мән саңа болған вақиәләрдин бираз йезип, сөзләп берәй... Мени силәрдин җуда қилип әкәткән күни подвалға солиди. Бир ай ятқандин кейин Таштүрмигә апарди. Мени башта “сән Ғапур Ғулам дегән өзбәк шаири билән  чәт әлгә өтүп кәтмәкчи екәнсән...”, дәп әйипләшти. Бу пикри өтмигәчкә, башқисини ойлап тепишти. “Сән Хитайда уруш қилип, Үрүмчи һөкүмитини ағдуруп, униң орниға буржуазия демократик мусулманлар һөкүмитини қурмақчи болған милләтчиләр тәшкилатиниң әзаси екәнсән”, дәп әйипләшти. Әшу гәп билән мени сораққа чақирип, 9 күн уйқа бәрмәй (бир минутму көз жумғузмастин) қийнап сорақ қилишти. Ахири бу әйипму йоққа чиқип, башқисини ойлап тепишти. “36-жили сениң апаң Хитайдин кәлгән екән. Шу вақитта у саңа шпионлуқ сведенияләрни әкип берипту”, дәп қийнашқа башлиди...”  Мана мән һазир лагерьда түрлүк җинайәтчиләр арисида хорланмақтимән. Әгәр қилчилик әйивим болғанда еди, мәйли. Лекин һеч әйивим йоқ, аппиғим. Әйипсиз болуп, әйипликләр арисида хорлиниватқинимға жиғлаймән, җеним. Хәйир, бу күнләрму өтүп кетәр. Мениң бешимға қуяш өз нурлирини сепәр. Мәнму силәр билән дидарлишип, бәхитлик турмуш кәчүримән...” Жуқуридики хәтни тапшурувелип, икки күн өтүп, иккинчи хәт келиду. Бу мәктүп Махрусяниң көңлини йеңи һәсрәт-пуғанлар билән өртәйду. “Вишинскийгә әризә әвәттим. Әнди Сталинға, Кагановичқа, Бериягә вә Калининға әризә әвәтмәкчи болуп туруптимән. Сәнму язғин. Мениң ишлиримни башқидин қарилишини сора, җуму, аппиғим... Ишән, маңа қиливатқан азапларға адәм балиси түгүл һайван балисиму чидалмайду. Бу сирларни һөкүмәткә йезип билдүримән... Шу һалда гунасиз өлүп кәтмәсмән, аппиғим. Мени әйипсиз қамашти. Маңа төһмәт қилишти, мени силәрдин, бәхтимдин зулум билән айришти. Хәй, бу сирлар техи ечилар, шундақла өтүп кәтмәс. Тездә силәр билән көрүшүшкә ишәнчим чиң”. Әпсус. Алданған көңүл қисқа өмүрниң ахириғичә алдинип қалди. Қолумда Нур Исрайиловниң Ташкәнттә ечилип-йейилип жүргән күнлиридә чүшкән сүрити. Идрәк вә еқил-закавәттин дерәк берип турған өткүр көзлири кишигә тикилип қарайду. Қундуздәк қелин қара чачлири, худди пүтүн өмүр ақ арилимай өтидиғандәк сезилиду, кишигә. Лекин мудһиш зулум гаңниму сундуридекәндә. “Бу йәрдә қәһритан қиш. Соғ 50 градусқа йетиду... Бүгүн ӨзССР прокурори билән ички ишлар министриға йәнә әризә йезип әвәттим... Саламәтлигим яхши әмәс. Чечим аппақ қардәк ақирип кәтти”. Бу хәтни вападар аялиға русчә йезипту. Адәттә, хәтлириниң толиси әрәп йезиғида татарчә йезилған.  Н.Исрайилов әрәпчидиму, русчидиму һөснихәтлик, һәм татарчә, һәм русчә тили, имласи мукәммәл адәм болған екән. Бу әдипниң өз вақтидики жуқури мәдәнийәтлик зияли болғанлиғидин дерәк берип туриду. 1940-жили 12-октябрьдә йезилған хәттә мундақ дейилиду: “Тамака орниға мох яки йопурмақ чекип, көңүлни алдашқа тоғра келиду. Аппиғим, Махрусәм, мән һазир рәссамчилиқ қилмаймән (Нур Исрайилов туғма рәссам болған екән  — Х.Х.) Рәссамлиқтин қисқартишти. Бригадир қилип тайинләшкән еди. 2 айдин кейин бригадамни тарқитип, мени тағдин яғач кесишкә буйрушти. Күнләр соғ. Боран-шурған, изғирин. Махрусәм, сән кәлмәкчи болғанкәнсән. Қой, кәлмә, йол бойи азап тартип, өзәңма, балиниму ағритип жүрмә... Свиданийә бәрмәйду, бәрсиму 2 сааттин артуқ гәплишәлмәстин қайтип кәткәнләр аз болмиди. Балам қандақ, тени сақ, аман-есәнму? Еһ, көрүшәр күн боларму? Неужели бизни тирикла мәңгүгә аҗритишар булар?...”. Үмүтләр, үмүтләр. Қени  шу  үмүт дегини? Қени? Оғли Ренатқа йоллиған хети 1941-жили 7-январь күни русчә йезилған. Гоя видалишиш алдидики несиһәткә охшайду: “Қәдирдан оғлум, апаңниң көңлигә азар бәрмә. Апаңға қулақ сал. Униңға меһриван бол”. Язғучи Султан Җамалниң “Дозақта тирик көйгәнләр” романи Нур Исрайиловниң нәқ һаятидин елинған. Чүнки журналист вә язғучи Султан Җамалниң бир алаһидилиги, қайси саһада қәләм тәврәтмисун, пәқәт тарихий мәнбәләргә асаслиниду. Униң әсәрлириниң муһәррири сүпитидә шуни ишәшлик ейталаймәнки, архивлардин, китапханилардин топлиған фактларға тайинип язиду. “Әпсуски, мени тосаттин Шималий Урал лагериға әвәтивәтти. Кейин билсәм, НКВД үчлиги тәрипидин һечқандақ сотсиз мени он жилға кесипту. Милләтчиликниң һечқандақ нишани йоқлуғи бу яқта қелип, мени шпионлуқта әйиплигинигә аң-таң болуп, яқамни тутуп қалдим. Ахири сорақ пәйтлиридә җасуслуқ тоғрисида һечқандақ соал, бир еғиз сөзму болмиғандиғу. Немә гәп өзи зади? Бу җасуслуқ немигә асасланған? Йә мән ошуқчә адәм болуп қалдимму? Яки уйғур болғанлиғим үчүнла мошундақ җазалаватамду? Мутлақ чүшинәлмидим. Қени һәқиқәт, қени адаләт, йолдаш прокурор?.. Мән  җасус әмәс, мән хаин әмәс вә әксил инқилапчиму әмәс. Мән өз ишимға, кеңәш һакимийитигә вә партиягә садиқ, Октябрь ғайилири билән жуғирилған яш кеңәш әдәбиятчисимән. Йолдаш прокурор, һәқиқәтниң тиклиниши үчүн мениң ишимни қайта көрүп чиқишқа Сизниң арилишишиңизни өтүнүп сораймән. Салам билән мәһбус Нур Исрайилов. Мениң адресим Свердлов вилайити, Карелино станцияси, 7-бөлүм, 2-пункт”. Султан Җамал Өзбәкстан Җумһурийити Мәркизий Дөләт архивидинму интайин нурғун материалларни жиғди. Һаятта күтүлмигән вақиәләр көп учрайду. Улуқ дәрия сүйи рәзги булақтин башланғандәк, бәзән бирәр хасийәтлик чоң ишқа бир еғиз параң сәвәп болуп қалиду. Әйнә шуларниң бири 1937-жили йеңи йезиққа көчүш мунасивити билән уюштурулған конференциягә тәйярлиқ көрүш тоғрилиқ өткүзүлгән мәҗлисниң стенограммиси әву бир жили “Уйғур авази” гезитида елан қилинған.  У «Өз гөшини өз йеғида қоруш яки Балаға қалған икки шеир” дәп атилиду. Жиғинда Абдулһәй Муһәммәдийниң “Яш жүригим”, “Ечилмас көңлүм” намлиқ шеирлириму тәнқит қамчиси астиға елинған. Бу тоғрилиқ Султан Җамал әшу мақалисида мундақ дәп язиду: “Заман қанчә адаләтсиз болса, виждансиз шәхсләрниң бегуна кишиләргә яла йепиши шунчә асанға чүшидиған охшайду... шу мудһиш дәвирниң кичиккинә болсиму мәнсәп, һоқуқиға еришивалғанлар “тухумдин түк үндирип”, “әйнәктин путақ чиқирип”, бегуна кишиләргә истигиничә әйипләрни тақиди, төһмәт-иғваларни уюштурди. Абдулһәй Муһәммәдийгиму худди шундақ уссул қоллинилди... Әшу дәһшәтлик қара күнләр хәлқимиз бешиға буниңдин 70 жил илгири чүшсиму, биз уни бүгүнки күндиму ечиниш вә әләм билән әсләймиз. Шу балаларни тәргән шәхсләргә ләнәтләр оқуймиз. Қанчилик есил җанлар бекардин-бекар набут болди десиңизчу? Улар һаят-мамат җәңлиригә  қатнишип, чәксиз арзу-арманлар билән қурған җәмийәтниң қурвиниға айланди. Униңға қандақ ечинмаймиз?.. Әпсус... Мана шуларни ойлисақ ичимиз көйиду, әләмдин өртинип янимиз, ғәзәп-нәпрәткә толуп, әшу дәвиргә ләнәтләр оқуймиз”. Инсан тәғдиригә бу қәдәр бепәрва қараш, униң өлүватқан-өчүватқини билән кари болмаслиқ дуниядики аңлиқ моҗудат һесапланған адәмзатниң қайси қәбилисигә ятидекин? Нур Исрайилов вә башқа бирқанчә мәһбусларни кәлгүси җаза өтәшләрдин бошитиш үчүн үчлүкниң қарарини күчидин қалдуруш бойичә мәркәзниң мәхсус кеңишигә тәвсийә қилинғини қачан? Инавәтсиз қеливатқан телеграммиларниң йәнә бири төвәндикичә пүтүлгән: «Мәһбуслар Исрайилов Нури, Мухамедов Қудрәт вә Юсупов Ибрагимларға нисбәтән сорутуп әвәткән илтимасимизни тез орунлишиңларни өтүнимиз. Силәрдин характеристика алалмайватқанлиқтин, уларниң архив делолирини қайта көрүп чиқиш кечикиватиду. УзССР Ички Ишлар Хәлиқ Комиссариниң орунбасари капитан (Бойко) 1940-жил 26-декабрь». Бу хилдики телеграммиларниң мәзкүр лагерға қанчиси келип чүшкәнлиги  вә уларниң нәччиси өз җававини тапқанлиғи бир Рәббимгә аян. Кәйни-кәйнидин қилинған мураҗиәтләр нәтиҗисидә ахири Нур Исрайилға характеристика йезилди: Мәһбус Исрайилов Нур ... Шпионлуқ тәшкилатниң әзаси сүпитидә әйиплиниду. Шуниңдин бери орманда яғач кесиватиду. Ишқа вижданән яндишиду. Нормисини 126 процент орунлайду. Интизами яхши. Җамаәтчилик ишларға арилашмайду. Мәмурий җавапкәрликкә тартилмиди. Ушбу характеристикиға баққандәк төрт киши қол қойған болсиму, униң Нур Исрайилниң тәғдирини толуқ һәл қилалмаслиғи ениқ. Сәвәви, бу мәсилини Өзбәкстан бир өзи йешәлмәтти. Дөләт қаримиғидики бир тал малниму әркин соялмайдиған ушбу қочақ һөкүмәт өз һөддисигә елип, адәмләрни түрмиләрдин нәдин бошиталисун? Бу җәриян ичидә сақ адәмму өлүп кетиши һеч гәп әмәс. Әнди узундин бери ағрип, зәпирәңдәк сарғийип, қуруқ сүйәккә айланған Нур Исрайиловниң ечинишлиқ әһвали билән кимниң кари? Нур Исрайиловниң мону бир хетигә диққәт бөләйли. Униң қара қериндаш билән сүркәштүрүп зорға йезилғанлиғи көрүнүп турупту. Илгәрки һөснихәтниң изиму қалмиған. “Саламәтлигим наһайити яман. Билмәймән, аман-есән көрүшәләймизму, йоқму. Шунчилик узақ созулуп кәткән җудалиқтин кейин, қени еди әң болмиғанда силәр билән бир қетим болсиму дидарлашсам...”. «Қиммәтлик ана, мән 18-апрельдин 25-майғичә л/п №2 лагерида яттим. Һазир мени Мәркизий лазареткә йөткәшти. Өпкәң шамаллиған дейишиватиду... Дохтурлар сақайтимиз дейишиватиду. Һәй таңәй, ақивити қандақ болушини билмәймән...”. Бу хәт әң ахирқиси екән.1943-жили 23-июнь күни йезилған. — Шу хәттин кейин дадам билән алақә бирәтола үзүлди, — дәйду Ренат вә анисиниң бирәр дерәк елиш үчүн кечә-күндүз урунғинини, лекин биләлмигинини, пәқәт уруш түгигәндин кейинла йолдишиниң лагерьда аләмдин өткинини аңланлиғини һәсрәт ичрә әсләйду. Шундақ қилип, башламчи язғучиларниң көпчилигини тәшкил қилған, тирик туруп “хәлиқ дүшмини” кепинигә оралған Нур Исрайиловниң иҗадини кейинки әвлатлар яхши билмәйду десәк, хаталашмисақ керәк. Чүнки әдәбият дәрисликлиридә толуқ изаһлар берилмигән. Йәнә бир ечинарлиқ һаләт шуниңдин ибарәтки, лагерьларда наһәқ қурван болған әдиплиримиз пәқәт Сталинниң вапат болуп,  хелә вақит өткәндин кейинла ақланди. Бу Түркстан һәрбий округи һәрбий трибуналиниң 1956-жилниң 21-сентябрь күни чиқарған қарариниң көчәрмиси: “Постановление от 13 ноября  1938 года в отношении Исраилова Нури отменено и дело за отсуствием составе преступления производством прекращено, Исраилов Нури полностью реабилитирован” (“Дәвир азатлиғи — язғучи азаплири” — Х.Х.). Алмута  шәһиридә уйғур тилида гезит-журналлар нәшир қилиниду. Уйғур  әдәбияти кеңиши бар вә шундақла Уйғуршунаслиқ мәркизи моҗут. Униң тәркивидә салмақлиқ әдәбиятшунаслар топи тәтқиқат ишлирини елип бериватқини ениқ. Мана шу йосунда ейтмақчимәнки, улардин Нур Исрайиловниң иҗади тоғрилиқ  салмақлиқ мақалиларни күтимиз. Гүлбаһар ҚУРБАНОВА, Өзбәкстан Миллий телерадио корпорацияси  Өзбәкчә-уйғурчә  көрситишләр вә аңлитишлар программисиниң муһәррири. Ташкәнт шәһири.