• Мәдәний мирас
• 16 Қараша, 2017

Әҗдатлиримиз кийгән тарихий кийимләр

Уйғурлар кийим-кечәк мәдәнийи-тигә қәдәм ташлиғандин башлап, кийинишкә алаһидә етивар бәргән. Қоли гүл, һүнәр-сәнъәткә маһир әҗдатлиримиз асасән жуң, ипәк, пахта рәхтлиридин тоқулған наһайити нәпис кийимләрни кийгән.  Хәлқимиз тарихта рәхтни икки мәнбәгә тайинип пайдиланған. Биринчиси, өзиниң өзгичә тоқумичилиқ маһаритигә асаслинип, һәрхил гүллүк, гүлсиз, арилашма талалиқ рәхтләрни тоқуған. Униңдин ташқири сирттин киргүзүлгән рәхтләрни ишләткән. Әйни заманларда әҗдатлиримизда ипәк рәхткә гүл басидиған «чәкин» дегән техника болған. Шундақла икки хил талани арилаштуруп рәхт тоқуйдиған «ятуқ» намлиқ әсваптин пайдиланған. Униңда тоқулған рәхтниң өрүми җуң жиптин, арқиғи пахта жиптин ишләнгән. Уни «чүз» дәп ататти. Хәлқимиздә шуниң билән биллә зәр бесиш, кәштичилик, терә ашлаш һәм пишшиқлаш техникилириму бар еди. Уйғурлар өзлири кәшип қилған мәхсус әсвапларниң ярдими билән пәқәт кийим-кечәкләргила әмәс, бәлки дәстихан, ғоҗун қатарлиқ турмуш буюмлириғиму кәштә басқан. Уйғурларда алди вә арқисида қайримиси бар қалпақни «қотурмабөк» дәп атиған. Ямғур яққанда яки шувурған чиққанда кийидиған «яңалдуруқ» дегән кигиз қалпиғиму болған. У «ямғурлуқбөк» дәпму атилатти. Һәрхил қәбилиләрниң өзлиригә хас баш кийимлири болуп, улар бир-биридин пәриқлинәтти. Мәсилән, ақ тивиттин ишлигән бөк — «қиймачни» асасән чигилләр кийәтти. Һәрхил гүл чекилгән, алтун қадақлар тутулған бөк  жуңдин тоқулған, дубулға ичигә кийидиған баш кийим «кәдүк» дегән намларға егә болған. Әҗдатлиримиз баш кийимни башта муқум турғузуш үчүн ипәктин тоқулған еңәкбағни (сақалдуруқ) ишләткән. Буни аяллар пүркәнҗисигә боқуч сүпитидиму пайдиланған. Хәлқимиздә әрләрниң жилеткиси «ичмәк» дәп аталған. У теридин ясилатти. Аяллар кийидиған жилеткиға «арти» дәп нам берилгән. Бағирдақ (бюстгальтер) дегән ич кийимни аяллиримиз нәччә миң жиллар илгири кийгән. Хәлқимизниң тарихта кийгән ташқи кийимлириму хилму-хил. Йәни қама, булғун, сүсәр терилиридин тикилгән «ичүк» дегән тоқулған рәхттин тикилгән чәкмән чапан «қарс» дәп аталған. Әҗдатлиримиз шундақла пәсилләрниң түрлиригә қарап һайван терилиридин ич елип тикилидиған җугиларни, сүпәтлик ишләнгән камзолларни, тонларни, пахтилиқ чапанларни кийгән. Шаһлар, әмәлдарлар, зәрбаб тонларни кийип, бәллиригә алтун, күмүч, мис тоқилиқ кәмәрләрни бағлатти. Һәрхил рәңлик яқуттин көз қуюлған алтун тоқилиқ бәлбағлар (туш) падишаларға хас еди. Уйғурларда өтүкләр наһайити сипта, нәпис тикилип, униң тумшуқ-пашнилири тәңгиләр билән нәқишлинәтти. Буни «тизилдуруқ» дәп атиған. Аялларниң өтүги (бөкүн) униңдинму көркәм зенәтлинәтти. Булардин ташқири соғ өтмәс үчүн тизиғичә кийивалидиған өтүк (йешим яки сапма) чаққан һәм йеник сәндәл кәшиму (уни чигиллар «сама» дәп атиған) һәм бар. Уйғурлар шундақла җәңләрдә кийидиған мудапиә кийими — савутниму кийгән. Униң һәрхил тәңгиләр билән безәлгәнлири «көпяриқ» дәп аталған. Шундақла зәнҗирдин тоқулған савутму (сайяриқ) алаһидә аммибаплиққа егә еди. Жуқурида қәйт қилинғанлардин ташқири хәлқимиздә ямғурда йепинчә болидиған — ялам, падичилар кийидиған йәңсиз кепинәк тон — яптаж, суғур терисидин ишләнгән йепинча — кәмәк, «әтәклик» дәп аталған пәштамбал қатарлиқ кийим-кечәкләр, «әликлик» дәп нам алған қолқаплар (уни һазир «пәләй» дәймиз) моҗут болған. wіkі.іzda.com