• Иҗтимаий мәсилә
• 23 Қараша, 2017

Бәхит үчүн туғулиду балилар

Иҗтимаий мәсилә: «Қачқун атилар»/ Рашидәм РӘҺМАНОВА, «Уйғур авази»/ «Балини һамил пәйтидин башлап сөйүшни билиш керәк. Чүнки йоруқ дунияға көз ачқан һәрбир инсан бәхит вә хошаллиқ елип келиши лазим» дәйду психологлар. Йоруқ дунияниң ишигини ачқан балиларниң һәммиси мошундақ бәхиткә еришәмду? Қазақстан Җумһурийитиниң Баш прокуратуриси балилар һоқуқлирини қоғдаш җәмийәтлик тәшкилатлири билән бирликтә «Алимент. Төлимәсликкә қарши 30 қәдәм» лайиһисини ишләп чиқти. Лайиһиниң мәхсити – бала пайдисиға алиментниң өз вақтида вә дурус миқдарда төлинишини тәминләш. Лайиһә җәриянида алиментниң миқдарини қайта қараштуруш, алимент төләшкә мәҗбур, бирақ ишсиз жүргән атиларни мәҗбурий иш орунлириға орунлаштуруш, шуниң билән биллә алимент төлигүчиниң җавапкәрчилигини ашуруш вә башқилар. Мәзкүр лайиһиниң орунлинишиға Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң прокуратурисиму алаһидә әһмийәт бәрмәктә. Әмгәкчиқазақ наһийәсидики сот орунлиғучиларниң тизимида бүгүнки күндә алиментларға бағлиқ 1500 факт тиркилип, төләнмигән алиментларниң көләми 48 424 489 тәңгигә йәткән. Алимент төләштин қечип жүргән атиларниң баниси бирла: «иш йоқ». Бу мәсилини йешиш мәхситидә Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң прокуратуриси «Қәриздарлар үчүн иш орнини ечиш йәрмәңкисини» уюштурди. Йәрмәңкиниң ечилиш мәрасимида сөз алған Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң прокурори Рашид Әмиров акциягә қатнашқан кархана вә мәһкимиләрниң рәһбәрлиригә мураҗиәт қилип, алиментни төләлмәйватқан ишсизларни иш билән тәминлишини илтимас қилди. Шундақла Рашид Әмирулы сот орунлиғучилири, наһийәлик иш билән тәминләш бөлүми вә ишқа қобул қилғучи мәһкимиләр арисида үчтәрәплимә шәртнамә түзүш тәкливини бәрди. Һазир бу мәсилә аста-аста һәл болмақта. Йоруқ дунияға кәлгән һәрбир пәрзәнтниң һаяти үчүн, биринчи новәттә, атиниң җавапкәр екәнлиги һәммимизгә мәлум. Униңға исим қоюш, уни маддий җәһәттин тәминләш, сүннәткә олтарғузуш, оқутуп, билим бериш, өйләш – бу атиниң вәзиписи. Әпсус, һазир әһвал әксичә. Әрләр рәнҗимисун, һазир бәзибир заманивий атилар кәчтә өйниң босуғисини атлап кирипла: «Ишиң қурсун, һерип кәттим» дәп өзини диванға ташлайду. Телевизор, телефон, планшетларниң қули болған бүгүнки күнниң балисиға атиниң бу адити майдәк яқиду. Бәзидә өйниң «чоң пәрзәндигә» айланған әрләр ахча тепиш бу яқта турсун, һәтта балиниң тәрбийисигиму көңүл бөлмәйду. Қисқиси, бир-бирини чүшәнмигән әр-аял аҗришип теч болиду. Көп әһвалда вақитта ана балисини бағриға бесип ялғуз қалиду. Бәзидә ғәзәпләнгән ата өчини балилиридин елишқа тиришиду. Йәни у алимент төлимәсликниң һәрхил йоллирини издәштүриду. Әвладидин ваз кәчкән таш жүрәк ата макан-җайини өзгәртиду. Иш орнини йөткәйду. Тапавитини йошуриду. Сот орунлиғучилардин қечип, һәр айда янфониниң номерини авуштуриду. Раст, иштин қисқартишқа чүшүп, алимент төләлмәйватқанларму бар. Уларниң ейтишичә, қолида бар болса, өз балисидин ахчисини айимайду. Бирақ, амали йоқ... Қанун бойичә һазир жиллап алимент төлимигән атилар җавапқа тартилиду. Йәни дөләткә җәриман төләйду. Һәтта түрмигә солинишиму мүмкин. Бирақ буниңдин немә пайда? Униңдин ач жүргән балисиниң қосиғи тоюп кәтмәйдиғу! Шуңлашқиму һөкүмәт жуқурида аталған акциягә охшаш чариләрни ойлап тепишқа мәҗбур. Елимиздә балилириниң атилиридин алимент үндирәлмай жүргән анилар наһайити нурғун екән. Бечариләр балилирини асраш йолида ишниң еғир яки йенигини таллимай, тәр төкүватқан. Әлвәттә, анисиниң еғир әһвалини чүшинип, униңға кичигидинла ярдәм бериватқан балиларму аз әмәс. Әнди «өзигә өзи ғоҗайин» болған балиларниң «яманлар» қатаридин тепилидиғанлириму бар. Шуңлашқиму жуқарқи органларға күндә дегидәк балилирини ялғуз тәрбийәләватқан анилардин нурғунлиған хәтләр келидекән. Бечариләр қийналғанлиқтин, һөкүмәттин ярдәм сорайду. Мәсилиниң мурәккәплишиватқанлиғинини чүшәнгән депутатлар буниңдин бирнәччә жил илгири Дөләт алимент фондини қуруш мәсилисини көтәргән. Мәхсәт — бала-чақисини ташлап қачқан таш жүрәк атилардин алиментни Һөкүмәт өзи үндирип, дөләт ғәзнисидин елинған мәбләғниң орнини толтуруш еди. Бирақ, немишкиду, һазирғичә бу мәсилә йешимини тапалмай келиватиду. Статистикилиқ мәлуматларға асаслансақ, Қазақстандики 500 миңға йеқин аилини ялғуз анилар асраветипту. 20 миңдин ошуқ атиниң пәрзәнтлири алдидики қәризи бирнәччә миллиардқа йәткән. Әлвәттә, мундақ нурғун аилини тәминләш дөләт үчүн асан әмәс. Әсирләр бойи мәдәнийәтлик дәп тонулған хәлқимиздә аилидики атиниң орни алаһидә болған. Сәвәви, бизниң ата-бовилиримиз өз аилилирини маддий җәһәттинла әмәс, барлиқ яқтин һәртәрәплимә тәминләшни билгән. Демәк, атилиқ вәзипилирини шан-шөһрәт билән орунлалиған. Шуңлашқиму атилар аилиниң мәзмүт түврүги һесапланған вә лайиқ абройға, иззәт-һөрмәткә егә болған. Раст, биз жуқуридики пикирлиримиз арқилиқ барлиқ атиларниң намиға кир кәлтүрүштин жирақмиз. Амма, иқрар қилишимиз керәкки, ахирқи вақитларда өз вәзипилириниң үчтин бир бөлигиниму орунлалмайватқан атилар көпийип кәтти. Мәсилән, алимент төлигүси кәлмәйдиған атилар. Уларни көпчилик «Қачқун атилар» дәпму атавалди. Бирақ өз пәрзәнтлиридин қачқан атилар қанундин қечип қутулмайду. Сәвәви, буниңдин бираз вақит илгири «Нека вә аилә тоғрилиқ» қанунға өзгиришләр киргүзүлүп, аҗрашқан әр-аялниң балилири 3 яшқа толмиған болса, бала 3 яшқа киргичә аниси атисидин сот арқилиқ өзиниң күн көрүши үчүн (балиниң алиментидин ташқири) төләм тәләп қилалайдиған мүмкинчиликкә еришти. Бурун ишсиз жүргән атиларниң төләйдиған алименти әң төвән иш һәққи бойичә өлчинәтти. Мәсилән, әң төвән иш һәққи 18 миң тәңгидин сәлла ашқан тәғдирдә балиға бари-йоқи 4 миң тәңгә тегиду. Бу таш жүрәк атилар үчүн интайин қолайлиқ болған, әлвәттә. Бирақ һазирқи әһвал тамамән башқичә. Статистикилиқ мәлуматлар бойичә, Қазақстандики оттура иш һәққи һазир 149 951 тәңгини тәшкил қилиду. Әр-аял аҗрашқандин кейин бир балиға униң төртин бир қисими, йәни 37 487 тәңгә төлиниду. Икки балиға – 49 951 тәңгә, үч вә униңдин көп балиға йерими, йәни 74 975 тәңгә төлиниши лазим. Алимент төлимигән қәриздар атилар 2 жилдин 7 жилғичә әркинлигидин айрилиши мүмкин. Шундақла камаләткә толған, лекин саламәтлиги ишләшкә яр бәрмәйдиған балиларғиму алимент төлиниду. Йәнә бир алаһидилик, атиси балиси 18 яшқа киргичә алиментни төләп болмиса, у қәриз болуп қаливериду. Түрмидә олтарсиму, ағрип қалсиму, һәтта ІІ вә ІІІ топтики нака аталсиму, қәризидин қечип қутулалмайду. Қуръандиму: «Аяли вә балилириниң һәққини өтәлмигән адәмниң намизиму, тутқан розисиму қобул болмайду» (Мүршид-ун-ниса сүриси) дәп тәриплиниду. Кейинки вақитларда гражданлиқ некалар көпийиватиду. Мундақ аилиниң «ғоҗайиниң» өзиниң аилә алдидики җавапкәрлигини толуқ сәзмәйдиғанлиғи чүшинишлик. Гражданлиқ некада туғулған балиларниң нурғуни анисиниң фамилиясида, йәни улар әҗдатлириниң ким екәнлигини билмәй өсүватиду. Атисиз өйдә тәрбийилиниватқан оғул балиларғиму қийин. Ата тәрбийисидин мәһрум болған улар келәчәктики вәзиписи — аилә алдидики җавапкәрлигини кимдин үгиниши керәк? Униңға қошумчә, мәктәптики устазларниң көпчилигини аяллар тәшкил қилиду. Аччиқ болсиму, ейтиш керәкки, миллитимиздә өзиниң ичидин чиққан балилиридинла әмәс, бәлки өзигә һаят тәғдим қилған ата-анисидин кечиватқанларму йоқ әмәс. Улуқ Вәтән урушидин кейин йоруқ көргән бәдиий китапларни оқусақ, уруш ақивитидин житим қалған бова-момилиримиз билән ата-анилиримизниң еғир һаятини көз алдимизға кәлтүрәләймиз. Шуларниң күнини бизниң бүгүнки һаятимиз билән селиштуруп көрәйличу. Улар сүйиги қатмай туруп әмгәккә арилишишқа мәҗбур болди. Әтигәнлиги саат алтидә туруп, очаққа от қалап, чай қайнитип, сийир сағди. Һазирчу? Һәр өйдә дегидәк автомат кир жуюш машинилири, таамларни тәйярлайдиған һәрхил техника, һәтта қача-қомуч жуйидиған васитиләр  бар. Әрләр етизда әтидин кәч киргичә кәтмән чапмайду. Мәлиләрдә болмиса, умумән, аяллар қолда кир жуюп, тонурға бешини тиқмайду. Қисқиси, бурунқиларниң көргән күни бизниң чүшимизгиму кирмәйду. Турмушимиз күндин-күнгә яхшилиниватиду, шүкри. Бирақ аилидики соғақчилиқ, зорлуқ-зомбилиқларниң сани өсүватиду. Ечинишлиқ йери, «Баламға хотун тепилиду техи», «Мән баламни йәнә 10 қетим өйләймән» яки болмиса «Мән нәврилиримгиму қаримаймән» дәп келинидин өч алидиған анилар көпийип кәтти аримизда. Аилисини әрләрчә һимайә қилидиған атилар азайди. Һаҗәт болғанда уларниң қолидин әрләрчә қарар қобул қилишму кәлмәйду. Қизлиримизчу? Уларға «чоңға – һөрмәт, кичиккә – иззәт» көрситишни үгитишни унтидуқ. Чоңларға сөз қайтурушқа, бәзидә қол көтиришкичә бариду. Ундақ келинләр йоқ әмәс. Ақивитидә, пәрзәнтлиримизниң бәхтигә палта чепилип, нәврилиримиз тирик житим қеливатиду, халас. Ана-анисиниң меһир-муһәббитигә қенип, ләззәт елип өсүшниң орниға көплигән бегуна наресидиләр туғутханидин, униңдин қалса, кочилардики әхләтхана ящиклиридин, һәтта һәҗәтханилардин тепилмақта. Адәм балисиниң һаятида житимчилиқ азавидин еғир һәсрәт болмиса керәк. Тәл-төкүз, сағлам аилидә өскән бала бәхитлик. Ташланди балилар болмиса, «қачқун» атилар ойланса, балилар өйлири хираҗәт тапчиллиғидин әмәс, у йәрдә тәрбийилинидиған балиларниң болмаслиғидин йепилсикән, илаһим... Әмгәкчиқазақ наһийәси.