• Тәрбийә мәктиви
• 25 Желтоқсан, 2017

Уйғур хәлиқ еғиз әдәбиятидики аяллар обризи

Әҗдатлиримиз узун әсирлик тарихий издиниш җәриянида қиз-аялларниң бир аилә, бир қәвм, һәтта бирпүтүн җәмийәткә көрситидиған тәсири үстидә мақал-тәмсилләрни, чөчәк-ривайәтләрни қалдуруп кәткән. Чөчәкләр — уйғур хәлиқ еғиз әдәбиятида муһим орунни егиләйдиған вә амма ичидә кәң умумлашқан жанр. Улар инсанларниң тәбиәт һадисилири тоғрисидики тәсәввурлирини, адәмләр арисидики иҗтимаий мунасивәтләрни қизиқарлиқ әкис әттүридиған хәлиқниң ағзақи иҗадий һекайилири болуп һесаплиниду. Көплигән чөчәкләрдә инақ җәмийәт идеяси рошән ипадилинип, әҗдатлиримизниң кәлгүси саадәтлик күнләр һәққидә арзу-армини, теч-хатирҗәм, саадәтлик турмушқа интилиши гәвдиләнгән. Шундақла җаһанни титирәткидәк қудрәткә егә бир шаһниң хотуниниң вапасизлиғи түпәйли тәрки дуния болуп кәткәнлиги, мәлум бир гөзәл үчүн бир әлниң йәнә бир әлгә тәҗавузлуқ қилғанлиғи һәққидә вақиәликләрни учритишқа болиду. Бу баянларда аяллар обризиниң ноқул муһәббәт биләнла чәклинип қалмастин, инсаний кемиллиқ йолидики көплигән мәсилиләр билән бағлинишлиқ һаят кәчүридиғанлиғини байқавелишқа болиду. Йәни аҗизлиримизниң бәзилири ордида яки җәң мәйданида, айримлири еғир әмгәк-мәшәқәтләрдә тәсвирлиниду. Төвәндики чөчәкләрдин буни ярқин көрүшимиз мүмкин. Мәсилән, «Шаһни гадай қилғанму, гадайни шаһ қилғанму хотун» дегән чөчәктә қәләндәргә турмушқа чиққан шаһ қизиниң даналиғи вә шиҗаити билән дуч кәлгән мүшкүлатларни йеңип, ерини падиша дәриҗисигә йәткүзгәнлиги ипадиләнгән. «Әрни әр қилғанму — хотун, йәр қилғанму — хотун» намлиқ чөчәктә дадисиниң ғәзивини кәлтүрүп қойған шаһ орнидин қоғланғандин кейин бешидин кәчүргән кәчүрмишлири, ахирида әқил-парасәткә тайинип, бир шаһлиқни қуруп чиққанлиғи, умумән, аял кишиниң аилиниң ронақ тепишидики роли тәсвирләнгән. Хәлиқ еғиз иҗадийитидә аялларниң пәрзәнт тәрбийисидики орниму өз әксини тапқан. Аниниң иллиқ меһригә тоюнған, инақ вә муһәббәтлик аилидә чоң болған пәрзәнтләрдә аилә билән җәмийәткә нисбәтән мәсъулийәтчанлиқ, вәтәнни, жутини әзизләш, әтрапидикиләр билән иҗил-инақ яшаш қатарлиқ есил пәзиләтләр шәкиллиниду. Мәдәнийәтсиз, әхлақсиз анилардин өзлиригә охшаш адәмләр өсүп йетилиду. Мәсилән, «Оғри билән ана» намлиқ чөчәктә падиша ғәзнисигә оғрилиққа чүшүп, тутулуп қалған бала дарға есилиш алдида анисиниң тилини чишләп үзүвелип, «Әгәр мән биринчи қетим чамғур оғрилап, өйгә елип кәлгәндә, бу йолумдин қайтурған болсаң, бу күнгә қалмас едим» дегән гәпни қилиду. Әнди «Йерил тешим» чөчигидә өгәй аниниң зулуми вә һазазуллуғи түпәйли бир аилә әзалириниң тәрәп-тәрәпкә териқтәк чечилип кәткәнлигини көрүшкә болиду. Хуласиләп ейтқанда, уйғур хәлиқ еғиз әдәбиятида аяллар обризиниң инақ җәмийәт билән болған мунасивити, теч вә хатирҗәм һаяттики роли һәрхил җанрларда ихчам вә ениқ намайән қилинған. Буниң өзи алаһидә тәрбийәвий әһмийәткә егә болуп, һәрқандақ дәвирдә қиз-аялларниң турмуштики орни сәл қаримаслиғимиз лазимлиғини әскәртиду. «Шиңҗаң гезитидин» елинди.