• Замандаш
• 25 Желтоқсан, 2017

«Төмүр тулпарда» тавланған

Иврайим БАРАТОВ, «Уйғур авази»/ «Шәмҗан орден аптәк» дегән хуш хәвәр бирдәмдинла пүткүл Түгмәнгә тарап кәтти. Чоң-кичикниң һәммиси хошал. Чүнки жутдашлар қиш-йези тохтимайдиған колхоз тирикчилиги кечә-күндүз тиним тапмайдиған Шәмҗансиз пүтмәйдиғандәк тәсәввур илкидә еди. «Мошу Шәмҗан адәмгә уйқа бәрмәйду, тракторини тарақлитип түн йеримида кәлгәнлигини аз дәп, йәргә йоруқ чүшмәй йәнә тракторини гүкиритип турувалиду» дәтти хошнилар. «Мән бүгүн әтигән охандим. Шәмҗан ака тракторини от алдурғанда, орнумдин туруп кәткән» дәп бир-биригә махтинатти ушшақлар. Бүгүн әшу хошниларниң бирази аримизда йоқ, һә, бирлири һеликәм, «төмүр тулпарни» ат қилип мингән бизниң Шәмҗан әмгәктә тавланған инсан» дәп мәғрурлинип униң исмини тилға алса, әву кичикләр яшанғанлар қатаридин орун елип, «ишлисәң, Шәмҗан акидәк ишлә!» шиарини өзлиригә қарита ейтип жүриду. Һә, әйнә шундақ жутдашлириниң һөрмитигә адил әмгиги билән муйәссәр болған Шәмҗан Пәрһатов бүгүн һаятиниң 75 даваниға көтирилди. Бирақ уни һечким 75 яшқа кирди дәп ейтмайду, һәтта шундақ десәң, һәргиз ишәнмәйду. «Он алтә йешимда йеңимни түрүп, җисманий ишқа киришип кетиведим. һелиғичә шу адитимни ташлимай келиватимән. Әгәр силәргә охшаш қолумда қәлимим болса, «дайим яш көрүнүшниң сири әмгәктә, йәнә келип, җисманий ишта» дәп йезип, уни  өзәмниң әмәлий тәҗрибәм асасида испатлап берәттим», дәп ейтқан сөзидин «дайим яш Шәмҗанниң» сирини билгәндәк болдуқ. Шәмҗан Пәрһатов мошу Түгмән йезисидики атақлиқ төмүрчи Пәрһат бовайниң йәттә пәрзәндиниң тунҗиси. Хәлқимиздә «кәсип босуғидин сиртқа чиқмайду» дегән нәқил барғу. Пәрһат атиму оғлиға дәсләп төмүрчиликниң қир-сирлирини үгәтмәкчи болдию, лекин бу ойидин дәрһал ялтийип қалди. «Еғир базғанни мәнла көтирәй, сән йенигирәк ишни қил – трактор һайда», деди ата оғлиға. Қаратүрүк атиға шу чағларда трактор һайдаш йеник оқәттәк билингән болса керәк. Шундақ қилип, Шәмҗан Түгмәндики мәктәпниң 8-синипини тамамлиған 1961-жили «йеник оқәтни» издәп, Кәтмәндики МТСқа кәлди. Бу йәрдики механизаторларни тәйярлайдиған алтә айлиқ курста оқуди. Қолиға «кәңпрофильлиқ механизатор» дегән гуванамини елип, Түгмәнгә қайтип кәлдидә, Киров намидики колхозниң механизаторлири сепини толуқтурди. Бир жилдин кейин Пәрһат ата туюқсиз вапат болдидә, көпҗанлиқ аилиниң пүткүл еғирчилиғи Шәмҗан акиниң зиммисигә чүшти. «Ини-сиңиллирим техи кичик, анам Мерванәмниң саламәтлигиму яхши әмәс. Кечә-күндүз ишлисәмму, укилиримни ач қоймаймән, бирақ анамниң қолини узартиш үчүн келин керәк», дәп ойлидимдә, мону һәдәңлар Мәрийәмни, техи 9-синипта оқуватқанлиғиға қаримай, өз илкәмгә еливалдим. Бирақ әнди бир аилини әмәс, икки аилини асрашқа тоғра кәлгән еди...». Шәмҗан ака бу сөзини күлүмсирәп ейтқачқа, дәсләп уни һәзил сүпитидә қобул қилғинимизму раст. Бирақ, кейинирәк билсәк, Мәрийәм һәдиму ата-анисидин әтигән айрилип, алтә иниси билән ялғуз қалған екән. Шуңлашқа әнди икки аилә бир болуп, җәми он бәш җанни асраш вәзиписиниң әнди Шәмҗан акиға жүкләнгәнлиги һәқиқәт еди. – Шу жиллири бу яқ ишқа йәргә йоруқ чүшмәй кетиду. Түн йеримидин ашқанда келиду, – сөзгә арилашти Мәрийәм һәдә. – Һадуқ дегәнни билмәтти. Униң үстигә яп-яш турупла «көпҗанлиқ аилә» атилип қалғачқа, йоғанирақ бирәр өй селиш зөрүрийитиму туғулди. У чағларда акаңлар экскаватор һайдайдиған. Колхозниң ялғуз бу экскаваториға пәқәт егилик ишлирила қарап қалматти, жутдашларниң хиҗалитиму аз әмәс еди. Шунда экскаватор керәк адәмләр кәлсә, алди билән өй теминиң бир қелипини қуюветип, андин хиҗалитини ейтидиған. У дәвирләрдә адәмләр бир-биригә әйнә шундақ меһриван еди. Мәрийәм һәдиниң «өй теминиң бир қелипини қуюветип» дегән сөзиниң мәнасини тәптишләп сорап билдуқ. Шәмҗан ака йеңи өйиниң қурулушини башлап қойғини билән вақти яр бәрмәй, уни аяқлаштуруш һеч мүмкин болмайду. Чеченчә усули билән там турғузуватқачқа, иштин һерип-ечип кәлгинигә қаримай, лай етип қойиду, мәхсити – амалини тепип, бир-икки қелип қуюветиш, бирақ, колхозниң пүткүл тирикчилиги, худди униң қолиға қарап қалғандәк, һеч вақти болмайду. Шуңлашқа экскаватор керәк адәмләр, мәйли колхоз шоферлири, мәйли йеза турғунлири болсун, бош турған қелипларни көрүп, өз әрки билән ишқа киришип кетәттекән. Һәтта өйини пүткүл тамлирини бир айдандуруп қуювәткән пәйтләрму болған. «Жутдашлиримниң әйнә шундақ ярдими билән бир яздила өйниң темини қопурувалған едуқ» деди Шәмҗан ака. «Чүнки Шәмҗан хиҗалити чүшүп кәлгән бирму адәмгә задила «яқ» дегән әмәс, шуңлашқа уларму қарап турмиди, сөзгә арилашти Мәрийәм һәдә, – сугак, өйниң чедирини йепиш, поллаш, қисқиси, өйини барлиқ кам-котиси жутдашларниң ярдими билән пүткән еди». Шәмҗан ака әйнә шундақ та пенсиягә чиққичә, тиним тапмай ишлиди, ини-сиңиллириниң сепини толуқтурған бир оғли билән үч қизини қатарға қошуп, атилиқ пәрзини шәрәп билән орунлиди. Шәмҗан ака билән Мәрийәм һәдиниң тәрбийисини алған уларниң бүгүн бу меһриван җанларға ейтар миннәтдарлиғи чәксиз. Шуларниң бири – Мәрийәм һәдиниң иниси Кәнҗә Қасимов. Мән анамдин яш айрилдим, дадам вапат болғанда қосақта қалған екәнмән, – дәйду Кәнҗә. – Мени акам Шәмҗан билән һәдәм Мәрийәм беқип чоң қилди. Шуңлашқа мән уларни ата-анам орнида һөрмәт қилимән. Әгәр улар болмиса, ким билиду, нәләрдә тенәп жүрәттуқ. Менила әмәс, акилиримниму тәнтирәтмәй қатарға қошқан уларға дайим бешимни егип тазим қилимән! Заман өзгирип, колхоз тирикчилигини тохтатқанда, Шәмҗан акиниң әнчисигә пай һесавида он қой, бир сийир, бир илқа тәгди. Буниңғиму шүкри қилған у, адити бойичә, ишләштин баш тартмиди. Әйнә шу әмгәкчанлиғи түпәйли һазир қорасида бираз мелиму бар. Ейтмақчи, «мал баққанға пүтиду» әмәсму, униң ғеми өз алдиға бир һекайә. «Маңа бу әмәк, – дәйду сөһбәтдишимиз гәпара. – «Ишлисәң – чишләйсән» дегән заман кәлди. Мән пәрзәнтлиримгә дайим «Чишләймән десәң, тиним тапмай ишлә» дәп ейтимән. Шәмҗан акиниң қәйт қилишичә, өткән әсирниң 60-жиллиридин буян Киров намидики колхозни башқурған барлиқ рәһбәрләр униң әмгигини дайим жуқури баһалиған екән. «Колхоз рәисиниң айлиқ мааши, ейтайлуқ, 220 рубль болған болса, мән униңдин сәлла аз айлиқ алаттим. Бир қетим мениң айлиғим колхоз рәисиниңкидин ешип кетипту, қизиқ иш болди, тәпсилатини ейтмаяқла қояй, бирақ рәис Решит ака Манапов бир жиғинда мени һәммигә үлгә қилип көрситип, махтап кәткән еди, – деди сөһбәтдишим өткән күнләрни әсләп. – Әмгигимму мунасип баһаланди, ІІІ дәриҗилик «Әмгәк Шөһрити» ордени, «Падакаранә әмгиги үчүн» медали билән тәғдирләндим, һәрхил Пәхрий ярлиқларниң сани йоқ десәмму болиду. 1980-жиллири жутдашлирим мени Түгмән йезилиқ кеңишиниң депутати қилип сайлиди. Бирақ...». Әшу «бирақ» ибарисидин кейин Шәмҗан ака җим болуп қалди. Бу йәрдә шәхсән мени, журналист сүпитидә, қизиқтуридиған бир эпизодниң барлиғини дәрһал сәздим вә «Шәмҗан ака, очуғини ейтивәр, немә «бирақ» у?» дәп соридим. – 2005-жили, йешим йетип, әл қатарида пенсиягә чиқтим, хаталашмисам, топ-тоғра 9700 тәңгигә. Өзәм охшаш пүткүл өмрини трактор һайдап өткүзгән бир ағинәм «Сениң ордениң бар. СССР Алий Кеңиши Президиуминиң рәиси Брежнев имза қойған грамотаң бар. Чонҗиға чүшсәң, пенсияриңни башқидин һесаплап бериду» дәп ейтип қалди. Униң сөзигә кирип, наһийәлик иҗтимаий тәминат бөлүмигә кирсәм, у йәрдә олтарған бир қиз «Грамотиңизни Москва бәргән екән, әшу Леонид Ильичқа йолуқуң, пенсияриңизни һәссиләп көпәйтип бериду» демәсму! Аччиғим нәдин кәлди, һелиқи дәстә-дәстә грамотиларниң һәммисини тутуруқ қиливәткили тасла қалдим, мени һәдәңлар тохтитивалди, – дәп күлүп кәтти Шәмҗан ака, –  Худаға шүкри, һазир пенсиям өсә-өсә 47 миң тәңгигә йәтти. Һөкүмәткә рәхмәт, пенсияримиз һәр жили дегидәк көпийиватиду. Бийил һәдәң иккимизниң аилә қурғинимизға тоғра 50 жил болди. Өз мәзгилидә укилиримизға баш-көз болуведуқ, бүгүн улар бизни һәшләргә көтириватиду. «Бәхитни қериғанда бәрсун» дәйдекәнғу, биз әйнә шу бәхиткә адил әмгигимиз билән, кәңқосақлиқ меһир-муһәббитимиз билән ериштуқ... Шәмҗан акиниң қәлбиниң тегидин чиқиватқан бу сөзлиригә зоқумиз кәлди. Дәрһәқиқәт, әмгәктә, йәнә келип, «төмүр тулпарда» тавланған адәмләр шундақ болса керәк дәп ойлидуқ. Уйғур наһийәси.