• Дин вә җәмийәт
• 07 Наурыз, 2018

Мәнивий йеңилинишқа йүзлинәйли

Шәмшидин АЮПОВ, «Уйғур авази»/ Мәлумки, «Диний хизмәт вә диний бирләшмиләр мәсилилири бойичә Қазақстан Җумһурийитиниң айрим қануний актлириға өзгиришләр билән толуқтурушлар киргүзүш тоғрилиқ» қанун лайиһиси тәйярлинип, у бирнәччә қетим муһакимидин өтти. Униңда хелә диққәткә сазавәр мәсилиләр қараштурулған. Биз әйнә шу мәсилиләр әтрапида өз ой-пикир, көзқарашлиримизни оттуриға ташлап көрүшни тоғра көрдуқ. Мәлумки, Қазақстан мустәқилликкә қол йәткүзгәндин кейин, елимиздики диний әһвални рәтләш үчүн 1992-жили «Диний етиқат әркинлиги вә диний бирләшмиләр тоғрилиқ» қанун қобул қилинди. Францияниң классикилиқ зайирлиғиға (лайцизм) асасланған бу үлгә Қазақстандики диний әһвални дегәндәк рәтләлмиди. Қанун 19 жил пайдилиништа болди. Бәзи сәясәтшунасларниң пикричә, бу қанун ташқи күчләрниң тәсири билән яки болмиса диний мәсилиләрни рәтләштики тәҗрибиниң йоқлуғидин қобул қилинған. Бизниң пикримизчә, һәр иккилиси тәсир қилди. Йошуридиғини йоқ, дәсләп мустәқилликкә пәхирлиништин, шатлиққа бөлиништин бәзибир чәлкәшликләргә йол қоюлди. Елимизниң диний мәсилиләрни рәтләштики тәҗрибисиниң йоқлуғи, бу саһани йетүк өзләштүргән салаһийәтлик мутәхәссисләрниң йетишмәслиги, теологларниң, имам-қариларниң риқабәткә қабил әмәслиги бирқатар проблемиларни пәйда қилди. Қанунни қобул қилғанда диний әркинликниң ақивити қандақ болидиғанлиғи тоғра тәхмин қилинмиди. Шу чағда мустәқил дөләт болуп туруғлуқ, хәлиқара тәшкилатларға әза болуш үчүн ташқи күчләрниңму тәләп-истәклирини орунлишимизға, болупму, демократиялик йолни таллиғанлиқтин, диний чәклимиләрни еливетишимизға тоғра кәлди. Қазақстан Җумһурийити умумдөләт тәрәққият концепциясини издәшкә мәҗбур болди. Ақивәттә, хәлиқара қанунларға асасланған һалда, җумһурийитимиз өз гражданлириниң көзқараш әркинлигини җарий қилди. Амма әмәлиятта, амминиң аң-сәвийәсидә қариму-қаршилиқлар күчийип, җәмийитимиздә идеологиялик бошлуқниң пәйда болғанлиғи испатланди. Бу бошлуқни толтурушқа, әң муһими, җәмийәт аң-сәвийәси, әхлақ, тәрбийә мәсилилиригә дегәндәк көңүл бөлүнмәй қалди. Тәрбийә вә идеология ишлирида пәйда болған бошлуқни дәрһал һис қилған башқа динлар, уларниң асасида мәйданға кәлгән сектилар дәрһал егиләшкә киришти. Адәмләр қәлбидин орун тапти. Елимизгә чәт әлдин һәрхил диний еқимларниң киришигә йол ечип берилди. Қазақстандики мусулманлар билән проваславларниң технологиялик җәһәттин, әдәбият билән тәминләштә вә әхбарат таритишта риқабәткә қабил әмәслиги җәмийәтниң роһий җәһәттин аҗизлишишиға елип кәлди. Нәтиҗидә динни чүмпәрдә қилған һәрхил диний еқимларниң кәйнидин әгәшкүчиләр көпәйди, протестантлиқ вә католиклиқ диний йөнилишләрниң вәкиллири әркин-азадә паалийәт жүргүзүшкә башлиди. Улар немә қиларини билмәй, қаймуқуп жүргән хәлиқниң арисиға сүңгүп кирип, һалидин хәвәр тепип, өзлиригә җәлип қилишқа киришти. Өз динлириниң әвзәлликлирини тәпсилий вә әқиланә һалда чүшәндүрүп, тәшвиқ қилди. Пәйти кәлгәндә өйму-өй арилап, диний китапларни һәқсиз тарқатти. Һәқсиз диний курсларни ечип, балилиримизни оқутушқа, өз динлирини тәшвиқ қилишқа очуқтин-очуқ һәрикәт қилди. Миссионерлар тәрипидин пәйда болған бу ховуп 2000-жилларниң бешидила көрүнүшкә башлиди. Һазирму бу ховуп үзүл-кесил йоқалди, дәп ейталмаймиз. Әң ечинарлиғи, сирттин кәлгән миссионерларға толуқ чәк қоюлмиди. Мошу күнгичә дөләт пәқәт чәкләш вә мәнъий қилиш арқилиқла күрәшмәктә. Бирақ тәрбийә мәсилиси, диний билим бериш иши, иҗтимаий җәһәттин аз тәминләнгән яшларниң мәсилисини һәл қилишни қолға алалмай келиватимиз. Гәп йоқ, бу дөләтниң, мәлум бир дәриҗидә зияли әһлиниң, җәмийәтниң аҗизлиғи. Дәрвәқә, Қазақстан 2011-жили «Диний хизмәт вә диний бирләшмиләр тоғрилиқ» йеңи қанунни қобул қилди. Ушбу қанунниң асасида диний бирләшмиләр қайтидин ройхәттин өткүзүлди. Көплигән диний бирләшмиләрниң қанунға зит кәлгән һәрикәтлиригә чәк қоюлди. Мана, әнди дин тоғрилиқ қанунға қайтидин өзгиришләр билән толуқтурушлар киргүзгүлүватимиз. Сир әмәски, дин тоғрилиқ қанунниң қайтидин қарилишиға, мошу саһаға җавапкәр агентлиқниң, кейин министрликниң қурулушиға 2010 – 2011-жиллири терроризм вә экстремизм билән бағлаштурулған вақиәләр түрткә болди. Тәкитләш лазимки, мошундақ қанлиқ вақиәләрниң орун елишиниң мүмкин екәнлигини өткән әсирниң 90-жиллири айрим зиялилар билән аналитиклар агаһландурған еди. Улар, әгәр, бу мәсилиләр тез арида рәтләнмисә, әнъәнивий ишәнчә-етиқатимизға зит келидиған чәтәллик оқуш орунлириға яшлиримиз берип билим алидиған болса, өзимизниң диний билим беридиған оқуш орунлиримиз ечилмиса, ақивити еғир болидиғинини ейтип, тәшвиш қоңғуриғини чалған еди. Раст, бу мәсилини һәл қилиш үчүн мәхсус агентлиқ қуруп, дин тоғрилиқ йеңи қанунни қобул қилдуқ. Бирақ, йеңи қанунни қобул қилиш яки йеңи бир идарини тәшкил қилиш биләнла мәсилә һәл болмайдудә. Чүнки қанунни қобул қилиш өз алдиға, әнди уни әмәлгә ашуруш пәйтидә көп нәрсиләргә дегәндәк көңүл бөлүнмиди. Тоғра, яхши қанунлар бар, бирақ уларниң орунлинишида чәлкәшлик көп. Мәсилән, ихтисатни тәрәққий әткүзүш, коррупциягә қарши күрәш вә башқиму җинайәтләргә қарши қанунлар өз дәриҗисидә әмәлгә ашурулмиди. Һәр һалда, бир хошал қилидиғини, дин саһасидики йеңи өзгиришләргә мунасивәтлик қанунларни ушбу саһаға җавапкәр министрлик, хусусән, министр Нурлан Ермекбаев йепиқ ишик шараитида әмәс, кәң даиридә муһакимидин өткүзди. Шәхсән мән мошу мәсилигә мунасивәтлик өткүзүлгән икки-үч «дүгләк үстәлгә» қатнаштим. Мошу баш қошушларда хелә баһалиқ пикир-тәклипләр оттуриға қоюлди. Умумән, дин саһасидики мәсилиләрни пәқәт чәкләш яки қисим көрситиш арқилиқ һәл қилишқа һәргиз болмайдиғанлиғиға көз йәткүздуқ. Шуниң билән биллә, мошу баш қошушларда сәясәтшунаслар тәрипидин униңға пәқәт диний ишлар министрлигинила җавапкәр қилиш тоғра әмәслиги, бу мәсилигә билим, иҗтимаий вә яшлар иши, аммивий әхбарат васитилирини толуқ сәпәрвәр қилишниңму әқилгә мувапиқ екәнлиги ейтилди. Мүмкин, йеңи қанун сүпәтлик тәйярлинип, өз вақтида қобул қилинидиғанду. Шундиму мошу саһаға җавапкәр Дин ишлири билән Ички ишлар министрлиги вә Миллий бехәтәрлик комитети вә башқиму органларниң қанунни орунлашқа билими, тәҗрибиси йетәрлик мутәхәссисләрни җәлип қилиши зөрүр дәп тепилди. Айрим әрәп әллиридә дөләт билән динниң арисини рәтләшниң клерикилиқ системиси сақланған. Бир динға көпирәк имканийәт берилидиған мундақ дөләт системиси бир қаримаққа, демократиялик қаидиләргә зит келидиғандәк көрүниду. Сир әмәски, елимиздики айрим деструктивлиқ диний еқимларму мошундақ клерикилиқ яки теократиялик дөләткә өтүшни арман қилишиду. Жирақ Шәриқ, болупму Әрәп арилидики бәзи мәмликәтләр теократиялик йөнилишкә егә. Динниңму беваситә дөләтниң сәясий вә җәмийәт һаятиға мунасивити бар. Улар етиқатини бәлгүләп туридиған, шуниңға тәсир көрситидиған, һаҗәт болса, чәкләйдиған, Ғәрипниң демократиялик яки зайирлиқ үлгисигә әмәс, бәлки шәриәткә асасланған дөләтләр. Әлвәттә, нәқ мошундақ тәрәққият — шу дөләтләрниң ички иши. Бирақ мошундақ қудрәтлик әлләр ахирқи 20 – 30 жил ичидә яшларға диний билимни сиңдүрүш арқилиқ башқа мәмликәтләрдә мошу хилдики җәмийәт қурушқа интиливатқанлиғини байқаватимиз. Ваһаләнки, мундақ қолдин ясалған ишлар яхши нәтиҗиләргә елип келиватқини йоқ. Авғанстан, Чеченстан, Дағстан, Ливия, Сирия вә башқиму дөләтләрдә орун еливатқан вақиәләр сөзимизниң рошән испатидур. Бу әһвал Мәркизий Азия, униң ичидә Қазақстанда орун алмайду десәк, чолта ойлиған болимиз. Демәк, ушбу мәсилиләр билән диний мәһкимиләр, билим бериш орунлири, мәдәний тәшкилатлар, бехәтәрлик орунлири изчил түрдә шуғуллиниши лазим. Әгәр ХVІ — XVІІІ әсирләрдики тарихқа көз жүгәртсәк, әнъәнивий һәнәфи мәзһибиниң роһаний җәһәттики ролиниң үстүн болғанлиғини билимиз. Бирақ сәясәтни бәлгүләштә дин һечқачан тәсир көрсәтмигән. Чоң сәясий сәнә-тәдбирләр яки қозғилаңларда болсун, дин һечқачан шиарға айланған әмәс. Миллий-азатлиқ, сирттин кәлгән дүшмәнгә тәқабил туруш – ғазат яки җиһадқа асасланмиди. Динниң мәдәний, иманлиқ, роһаний җәһәттин тәсири күчлүк болсиму, сәясәткә асас болған әмәс. Шуңлашқа мошу тарихий варислиқниң бүгүнки күндә давамлишиватқини әқилгә мувапиқтур һәм тоғра йолдур. Сәвәви, диний-теократиялик йөнилишкә интилиш бизниң тәбиитимизгә ят нәрсә. Миллитимизниң гүллинип-йүксилиши, парлақ келәчиги үчүн диний әһвал қайси йөнилиштә риваҗлиниши керәк десәк, һәрқандақ милләтниң яки дөләтниң истиқбалини ениқлайдиған нишанлар — униң тарихи, әдәбияти, дили, тили, дини, мәдәнийити вә башқиму авам хәлиққә нәп беридиған есил қәдрийәтлири. Шуңлашқа келәчигини ойлайдиған милләт алди билән мәнивий йеңилинишқа йүзлиниши керәк. Бу бүгүнки заман тәқәзаси. Һәммигә мәлум, һазир җәмийәттә «Мәнивий йеңилиниш» мәсилиси тоғрилиқ ой-пикирләр оттуриға қоюлуватиду. Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Нурсултан Әбиш оғли Назарбаевму өзиниң «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» программилиқ мақалисида алди билән һәрқайсимизниң мәнивий йеңилинишимиз керәклиги тоғрилиқ ениқ ейтти. Шундақ екән, дөләтниң тәрәққиятиға униң географияси билән қезилма байлиқлири әмәс, шу дөләт хәлқиниң мәнивий қәдрийәтлириниң бирпүтүнлүги, йәни пухралириниң әқил-парасити, бир-биригә болған төзүмлүги, дини тәсир қилиду. Униңға шәк-шүбһә йоқ. Хуласә шуки, мәнивий тәрәққият — тарихий асас җәһәттин қолға елинип, һәрбиримиз мәнивий йеңилинишқа қарап йүзлинишимиз лазим. Әйнә шу чағдила һәрқандақ саһада йүксилиш болғуси.