• Әдәбият гүлзари
• 19 Сәуір, 2018

Дехан шаир

Қазақстандики заманивий уйғур әдәбиятиниң шеирийәт гүлзариға бебаһа үлүш қошқан талантлиқ шаирлар көпләп санилиду. Әйнә шуларниң бири қайтиланмас талант егиси Хелил Һәмраевтур. У 1928-жили 1-май күни Яркәнт тәвәсиниң Җелилйүзи йезисида (һазирқи Пәнҗим йезисиға қарашлиқ мәлидә), кәмбәғәл-дехан аилисидә дунияға кәлгән. Х.Һәмраев кичигидин житимчилиқ азавини нурғун тартқан. Алди билән у атисидин айрилиду, кейин аниси турмуш еғирчилиқлириға бола, уни 7 йешида Ғулҗидики житимлар өйигә бериветишкә мәҗбур болиду. Хелил Һәмраев шу йәрдә оқуп, саватини ачиду. Мәктәптин кейин Ғулҗидики гимназиягә оқушқа кириду. 1944-жили мәзкүр билим дәргаһини муваппәқийәтлик тамамлап, муәллимләрни тәйярлайдиған курсниң уйғур тили вә әдәбияти бөлүмини пүтириду. Мукәммәл билим алған шаир устазлиқ паалийитини башлап, йәттә жиллиқ уйғур мәктивидә уйғур тили вә әдәбиятидин дәрис бериду. 1956-жили Қазақстан дияриға көчүп чиқиду. Билимгә болған иштияқ уни Алмута шәһиридики Абай намидики педагогика институтиниң филология факультетиниң уйғур бөлүмигә елип келиду. Алий оқуш орниниң дипломини алған Хелил Һәмраев бирнәччә жил «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезитида әдәбият бөлүмидә хизмәт қилиду. Өз паалийитини мәктәптин башлиған әдип йәнә шу балиларни оқутуш ишиға қайтип, та һөрмәтлик дәм елишқа чиққичә Пәнҗим йезисидики А.Розибақиев намидики оттура мәктәптә уйғур тили вә әдәбияти пәнлиридин дәрис бериду. Шаир һаяти давамида «Жүрәк сирлири» (1958-ж.), «Или бойидики нахшилар» (1962-ж.), «Дала юлтузлири» (1966-ж.), «Җасарәт» (1969-ж.), «Дала шуңқарлири» (1975-ж.), «Талланма әсәрләр» (1978-ж.), «Вәтинимни күйләймән» (1979-ж.), «Гүләмхан» (1987-ж.), балиларға беғишланған «Яхшилиққа яхшилиқ», «Садир Чаққан» намлиқ шеирий топламлирини йоруққа чиқарди. Шаирниң шеирлири нахшиға айлинип, хәлиқ еғизида кәң тарқалған. Хәлқимиз арисида «дехан шаир» аталған Хелил ака Һәмраевни жиғин, сорунларда жирақтин көп көргәнмән. Қандақту-бир әйминиш һиссияти мени чулғавалғачқа йениға берип сөзлишишкә, олтирип муңдишишқа задила петиналматтим. Яркәнтлик жутдашлири, хошнилири, шагиртлири даңлиқ шаирни күндә көрүп жүргәчкә, өз болуп кәткини һәқ. Бүгүнки күндә улар шундақ атақлиқ киши билән һәмнәпәс, һәмсөһбәт болғини билән пәхирлиниду. Әнди маңа охшаш башқа жутниң, мәлиниң адәмлири үчүн Хелил ака пәзадики қол йәтмәйдиған йоруқ юлтуз екәнлиги талашсиз. Раст, мундақ, йүз жилда бир қетим дунияға келидиған кишиләр – язғучи, шаир, алимлар һәрбир уйғур жутида бар. Амма биз уларни қәдирләшни унтидуқ. Һөрмәтләшниң орниға беғәмликкә селиниватимиз. Униң зәрдавини әтә-өгүн әвладимиз тартидиғанлиғини чүшәнмәйватимиз. Һәқиқитигә кәлсәм, улуқ дехан шаир Хелил ака билән бирла қетим йеқиндин қол елишип, көрүшүшкә муйәссәр болдум. Униңға Қазақстан Язғучилар иттипақиниң йенида 1991-жили уйғур тилида чиқишқа башлиған «Арзу» журнали сәвәпкар. Қәддини йеңидин руславатқан журнал Уйғур наһийәсиниң Чонҗа йезисидики Һосманҗан Ғаппаров рәһбәрлик қиливатқан басмиханида бесилип, түплинәтти. «Арзу» журналиниң новәттики санини Ғалҗаттин Нурвәг ака Сейитов, Аваттин Йолдаш Ахмоллаев, Чоң Ақсудин Һаким Мусаев, Челәк тәвәсидин Иминҗан Насиров, шундақла башқиму колхоз, совхозлардин вәкилләр келип, бөлүнгән журналларни елип кетишиватиду. Журнални Яркәнт тәвәсигә әвәтидиған пәйттә өйдә телефони бар Хелил ака Һәмраевқа чиқтим. У заманларда бүгүнкидәк, һәммисиниңла өйидә телефон болмайдиған. Пәқәт рәһбәрләр, шундақла язғучи, шаирларниң өйлиридә телефон орнитилған еди. Нөгәйни Хелил ака өзи алди. – Һой, ука. Журналниң йеңи саниниң чиққиниға наһайити хошалмән. Қанитим болса, һазирла учуп бараттим. Амал қанчә. Мән Азатни тапай, – дедидә, трубкини қоюп қойди. Чоп-чоң кишигә худди һәққимни өткүзүп қойғандәк гәп қилғинимға хиҗаләт болдум. «Болар иш болди. Бүгүн болмиса әтә келип, елип кетәр. Техи вақит барғу» дегән ойда чүшлүк тамаққа кәттим. Алдиримай басмиханиға кәлсәм, ишикниң алдидики йоған ташқа чиқивалған кишини көрдүм. Үстидики ақ көйниги, акилар чақчақ қилидиған йоған қосиғи билән бурни өзигә бәк ярашқан, худди етиздики деханларни әсләткән Хелил ака ғиңшип нахша ейтип олтиратти. Һеч әймәнмәстинла йениға келип, салам бәрдим. – Һой, укавой, сән ким болисән? – дәп Хелил ака йәр төвинидин маңа көз жүгәртти. «Журналниң хадими мошуму, әмәсму?» дегәндәк, әтрапиға айлинип көз жүгәрткәч, олтарған йеридин чүшти. – Бая мениң билән сөзләшкән сәнма? Телефондики үнүң бәк чоң чиқиведи, кичиккинә бир немә екәнсәнғу? Бир тоғрамдин зади айнимайсән, – деди. Хелил ака ейтқан «бир тоғрам» сөзи, чақчиғи екән. Уни кейин билдим. Вақит өтүп, мәһәллидә бир ағинәмниң беғидики бүглүктә һадуқ елип олтарғинимда, алминиң арисида сәкрәп жүргән кичиккинә, худди қушқачқа охшайдиған қушни көргән достум: «Әву, бир тоғрамға қариғина, өзи кичик болғини билән митилдап, қурут-қоңғуз издәп, шахтин-шаққа қонуп теч олтармайду, һә, буларғиму тирикчилик керәк» дегинидә, Хелил акини әскә алдим. Қушниң һәрикитини байқап, улуқ шаир мени шу қушқа охшатқиниға қайил болдум. Басмиханиға салмақлиқ қәдәм ташлап киргән Хелил ака улуқ-кичик тиндидә: – Ваһ, ваһ, қәғәз билән бояқниң пуриғи немә дегән йеқимлиқ,– дәп «Арзу» журналиниң йеңи санини қолиға алди вә япилақ бурниға тирәп туруп пуриди. Андин варақлап көрүшкә башлиди. Ука, бизгә нәччисини берисән? – дәп сориди. Санап көрсәм, Алмута билән Яркәнткә бөлүнгән сани қапту. – Ака, үч йүз әлликни силәрниң тәвәгә берәй. Қалғинини Алмутиға елип кетимән, – дедим. – Һой, ука, мону УАЗни дәрия атлап бекардин-бекар дараңлитип сөрәп кәлди дәмсән? Бирәр миңни бәрмисәң, тамамән алмаймән! Уят әмәсму? – дәп Хелил ака териккәндәк қилди. – Ака, өткән санидин бирази қайтип кәлди. Бу қетимму шундақ боларму дегән ойда қисқартқинимғу, – дедим. – Ука, уни кимгә бериведиң, җававини шуниңдин сора. Маңа миңни бәрмисәң, сениң билән сөзләшмәймән, – дәп Хелил ака басмиханидин чиқишқа тәмшәлди. Ахири, Хелил акиниң қаттиқ турувелишиға бола йәнә шунчилик қошуп бериведим, у киши рази болғандәк қилди. Алмутиға Уйғур вә Челәк наһийәлиригә бөлүнгәнләрни кемитиветишкә тоғра кәлди. – Һә, мана, әнди әқлиңгә кәлдиң, җума. Чоп-чоң кишини ахмақ қилғандәк үч йүз әллик дәйсәна, – дәп болақларни тошуватқан басмихана ишчилириға арилишип, ярдәм қилишқа башливеди, басмихана башлиғи Һосманҗан Ғаппаров жүгрүп келип, униң қолидики болақни тартти. – Һой, мону немандақ қилиду? Артуқ алғиним йоқ, мана қара, – дәп Хелил ака қолидикини жулқуп, бәрмәскә тиришти. – Хелил ака, ишчилар туруп, сизниң тошуғиниңиз һәргиз болмас. – Сиз дегән уйғурниң улуқ шаири, – деди Һосманҗан Ғаппаров ейтмақчи болған сөзини йошурмай. Хелил ака Һосманҗанни тоғра чүшәнмигинигә уялдиму, күлүп кәтти. – Шаир болсам, немә боптәк, өзәмгә шаир. Әнди мону журнал қедимий уйғурумниң келәчәк тәғдири, тарихи. Әң болмиғанда машиниға тошуп болсиму, миллитимгә хизмәт қилай, – дәп қолидики болақни һечкимгә бәрмәй, машиниғичә өзи йәткүзди. – Һә, мана, әнди һадуқ алсақму болиду, – дәп алиқанлирини қеқиштурди шаир. Журнални машиниға селип болуши билән Хелил ака шоферниң йенидики алдинқи орунға әмәс, журналлар бесилған йәргә киривалди. – Хелил ака, алдиға олтириң, кәйни амортизатори ишлимәйду. Тарақлап, үчәйлириңиз алмишип кетиду, – деди шофер жигит. – Алмашқидәк үчәй бармекинтаң, ука. Әйнә, һәммиси төвәнгә саңгилап, сөрилип жүриду, – дәп Хелил ака күлгәч, қосиғини сийпиди. Биз униң қосиғиға қарап күлүштуқ. Әдип янчуғидин қизил он сомлуқтин бирни чиқирип маңа узатти. – Ука, бая қара-қоюқта унтуп қаптимән. Мону мениң көрүмлүгүм болсун. Әхмәт, Савут, Абдукерим, Аблизға мениң намимдин жуюп берәрсән,– дәп шоферға машининиң ишигини йепишқа буйруқ бәрди. Биз, басмихана алдида қалғанлар, машина чоң кочиға чиқип узап, қариси йоқалғичә кәйнидин қаришип турдуқ. Һазирму, Чонҗиға берип қелип, илгәрки басмихана бенаси алдидин өтсәм, Хелил ака билән болған шу учришиш көз алдимға келиду. Әҗайип кәмтар инсан, улуқ шаир мошу арилиқтин журналниң болиғини көтирип чиқидиғандәкла қилип туриду. Әйнә мошундақ дилкәш, милләт тәғдири үчүн ичиватқан ешидин кәчкән әзимәтләр арқисидин «Арзу» журнали бираз жил өмүр сүрди. Улуқ кишилиримизниң бақилиқ болуши билән журналму тохтап қалғини әпсуслинарлиқ иш. Нә чарә?! Авут МӘСИМОВ, язғучи.