• Тарихий шәхсләр
• 04 Мамыр, 2018

Нәсирдин әпәнди ким?

Мәлумки, Нәсирдин әпәндиниң тарихий шәхс яки хәлиқ еғиз әдәбиятидики ғайәвий образ екәнлиги һәққидә тонулған тәтқиқатчилар арисида һәрхил көзқарашлар моҗут. Һәтта Нәсирдин әпәнди ләтипилири тарқалған җайлардики хәлиқләр уни өз жутида яшиған бир данишмән сүпитидә тонуп кәлгән. Амма, бәзибир ениқ мәлуматларға асаслансақ, ХІХ әсирниң 80-жиллирида түркиялик алим Меҗит Һасан йәрлик архивларни тәкшүрүш арқилиқ, Нәсирдин әпәндиниң ХІІІ әсирдә Түркиядә яшап өткән көрнәклик тарихий шәхс екәнлигини испатлиған. 1945-жили Түркияниң Кония шәһиридә нәшир қилинған «Ақшәһир тарихи» намлиқ әсәрдә (муәллипи Ибраһим Хакки) Нәсирдин әпәндиниң тарихидин ениқ мәлумат берилгән. 1993-жили 1 — 6-июль күнлири Түркияниң пайтәхти Анқара шәһиридә болуп өткән «Ипәк йоли милләтләрара хәлиқ әдәбияти» илмий кеңишигә иштрак қилған ШУАРлиқ алим Абдукерим Рахман өзиниң «Икки қетимлиқ һасилат» намлиқ мақалисида Нәсирдин әпәнди һәққидә мәхсус тохтилип, төвәндики мәлуматларни елан қилиду. Нәсирдин әпәнди тәхминән 1208-жили Түркияниң Оттура Анатолия өлкиси Кония вилайитигә қарашлиқ Ақшәһирдики Сәрвиһсар қәлъәсиниң Хорту йезисида туғулған. Дадиси Абдулла әпәнди, аниси Сәдика ханим шу дәвирниң оқумушлуқ адәмлиридин болған. У дадисидин башланғуч билим елип, Сәрвиһсар мәдрисисидә тәһсил көргән. Оқуши түгәй дегәндә вапат болған дадисиниң изини бесип, бир мәзгил Хортуда имамәтчилик қилған. У йәниму билим елиш арзуси билән Маһмуд исимлиқ хоҗиға имамлиқни тапшурғандин кейин, әйни дәвирдә Анатолияниң илим очиғи болған Кония шәһиригә берип, мәвланә Җалалдин Руми (1207 – 1274) мәдрисисидә мәшһур тәсәввучи, шаир вә алим Сәид Маһмуд Һәйранидин дәрис алған. Мәдрисини тамамлап, өз жутиға қайтип келип, Атикә исимлиқ қизға өйләнгән. Униңдин туғулған “Патимә” исимлиқ қизи 1226-жили ағриқ сәвәвидин вапат болған. Кейин улар йәнә бир қиз пәрзәнт көрүп, униңғиму Патимә дәп исим қойған. Шу мәзгилләрдә Кир шәһириниң мәшһур өлимаси, алим вә шаир Һаҗи Бәгташниң (1210 – 1261) тәвсийәси билән Нәсирдин әпәнди Кониядин Ақшәһиргә келип, мәдрисә ачқан. Сәид Маһмуд Һәйрани уни Ақшәһир җамаәсиниң мудәррислигигә тәклип қилған. 1237-жили баһарда аилиси билән Ақшәһиргә көчүп кәлгән Нәсирдин әпәнди шәһәр һакими Сәид Ибраһим Султан һәдийә қилған өйдә яшиған. Кейинирәк у йәнә бир хотунлуқ болуп, униңдин Дүрри Мәликә исимлиқ қиз, чоң аялидин Җалалдин исимлиқ оғул пәрзәнт көргән вә икки аяли билән иҗил-инақ өмүр сүргән. У һәр ахшими «Қуръан Кәрим», тәпсир, һәдис, «Дәдә Қорқут мәсәллири», «Кәлилә-Дәминә», «Батталнамә» (Һинди мәһәллилири), «Мәрипәтнамә», «Сәясәтнамә», «Бостан» вә «Гүлистан» қатарлиқ мәшһур китапларни чоңқур тәтқиқ қилип үгәнгән. Устаз Сәид Маһмуд Һәйранидин түрк шаири Ашиқ Пашаниң дилкиши Баба Илиястин тәлим алған. Бош вақит тапсила «Гөдәк мунари мәдрисә», «Фәрух шаһ мәдрисә», «Алтун қәләм мәдрисә» қатарлиқ Ақшәһирдики Оттура Анатолия бойичә мәшһур мәдрисиләрни зиярәт қилған. Һәтта илим издәп, Кония шәһиригә ешәк минип барған. Шундақ қилип, әйни дәвирдә түрк дуниясиға мәшһур мутәпәккүр, тәсәввучиларниң диний мәрасимлирини аддийлаштурушни тәшәббус қилғучи еқимға мәнсүп камил диншунас вә тәңдашсиз сөз зәргари болуп йетилгән Нәсирдин әпәнди сансиз ләтипә-чақчақ, шеир вә башқа түрдики әсәрләрни иҗат қилған. У тәхминән 1285-жили Ақшәһирдә дуниядин өтүп, устази Сәид Маһмуд Һәйрани қәбрисиниң йениға дәпин қилинған. Бу җай кейинирәк «Хоҗа Нәсирдин мазири» дәп атилип, мазар йениға «Хоҗа Нәсирдин мәдрисиси» тәсис қилинған. Кейин ХІV әсирдә Анатолиягә бесип киргән моғол һөкүмдари Әмир Төмүр (1336 – 1405) дәвридә Ақшәһир еғир вәйранчилиққа учрап, нурғун ядикарлиқлар көйдүрүветилгән. Шу қатарда Нәсирдин әпәндиниң шеир-диванлири вә башқа қолязма әсәрлириму йоқалған. Абдулһәмидхан (1876 – 1909-жилғичә тәхттә олтарған) заманида Кония вилайитиниң валиси Файикбәг Ақшәһирни орап турған Султан теғиниң бағридики бағчә оттурисиға Хоҗа Нәсирдин мәқбәрисини әсли шәкли бойичә мәрмәрдин ясап, 1905-жили 12-июльда пүтәргән. Мәқбәрә йенидики «Хоҗа Нәсирдин мәдрисиси» әслигә кәлтүрүлүп, Ақшәһир мәркизигә Нәсирдин әпәндиниң ешәккә минип турған мәрмәр һәйкили тикләнгән. Һазир Стамбул мирасгаһида Нәсирдин әпәндиниң узун сақал-бурут қойған, кичиккинә ешәккә мингән қияпәттики сүрити, Ақшәһирдики «Хоҗа Нәсирдин мирасгаһида» униң һаятиға даир маддий буюм вә хатириләр бар. Анқара дөләт китапханиси, Стамбул Әдирнә тарихий мирасгаһи вә бәзи чәт әл мирасгаһлирида Нәсирдин әпәнди һәққидә 500 парчидин ошуқ тарихий китаплар сақланмақта. Уларниң ичидә Османли империяси дәвридики Җәм султанниң һавалиси билән Әбулғази Руми 1480-жили язған «Салтуқнамә» намлиқ әсәридә Нәсирдин әпәндиниң ХІІІ әсирдики мәшһур түрк алими Сари Салтуқ билән һәмсөһбәт болғанлиғи вә униң нами һәм ләтипилири тунҗа қетим тилға елинған. Нәсирдин әпәндиниң өз исми Хоҗа Нәсирдин болуп, «Молла Нәсирдин», «Нәсирдин әпәнди» дегән исимлар, кейинирәк униңға болған һөрмәт йүзисидин қоюлған вә у исим сүпитидә сиңишип кәткән. «Әпәнди» (түркчә аталғуси «эфенди» – И.Р) дегән сөз түркчә «устаз», «муәллим» мәнасини билдүридиған вә нопузлуқ әр кишигә қаритилған һөрмәт намидур. Әрәпләр арисида тарқилип, исламийәттин кейин Түркиягә киргән Һаҗрап, Әшап, Әбу Нәввас, Жуһа, Һапиз Ибраһим қатарлиқ шәхсләрниң қизиқарлиқ гәп-сөзлири Нәсирдин әпәнди ләтипилири билән қошулуп вә униң намида атилип, Анатолия йерим арилидин Оттура вә Йеқин Шәриқ, Балқан йерим арили, Әрәп әллири, Оттура Азия вә Тарим вадиси әтраплириғичә кәң тарқалған. Нәсирдин әпәнди ләтипилири ХІV әсирдә Түркия язғучиси вә шаири Рамин тәрипидин дәсләпки қетим тәһрирлинип, топланған. ХVІІ әсирдә әрәп тилиға тәржимә қилинип, ХVІІІ әсирдә рәсмий китап болуп чиққан. ХІХ әсирдә «Нәсирдин әпәнди ләтипилири топлими» Стамбул вә Қәһирә шәһәрлиридики таш мәтбәәдә тунҗа қетим нәшир қилинған. Түрк алими Вилтаиз Будақ түзүп, 1909-жили нәшир қилинған «Әпәнди ләтипилири» топлимиға 392 парчә ләтипә киргүзүлгән. Өткән әсирниң 50-жиллири «Әпәнди ләтипилири» топлиминиң алтә хил нусхиси нәшир қилинип, униңға 445 парчә ләтипә киргүзүлгән. Сабиқ Кеңәш Иттипақида «Нәсирдин әпәнди ләтипилири» дәсләпки қетим 1936-жили, андин 1957, 1959 вә 1963-жиллири қайта нәшир қилинған. Әнди ШУАРда Нәсирдин әпәнди ләтипилири 1958-жили Шинҗаң хәлиқ нәшриятида уйғур тилида нәшир қилинип, бирқәдәр толуқланған. 1990-жили Ләнҗуда хитай тилида нәшир қилинған «Уйғур ләтипә-чақчақлиридин талланма» намлиқ топламға Нәсирдин әпәндиниң 217 парчә ләтиписи киргүзүлгән. Уйғур хәлқи Ипәк йоли мәдәнийитиниң бүйүк әлчиси, дуниявий фольклор қәһримани, һазирҗавап сөз зәргари, өткүр пикирлик вә сағлам әқиллик Нәсирдин әпәндини өзиниң бир қизиқчиси дәп билиду. Хәлқимиз өз әқил-парасити, тәпәккүр җәвһәрлирини қошуп вә үзлүксиз бейитип, һәрхил заман-макан шараитида униң намида тарқитип, һазирғичә давамлаштуруп кәлгән ләтипиләр 2000 парчидин ашиду. Чоңқур пәлсәпәвий пикиргә егә Нәсирдин әпәнди ләтипилириниң тәрбийәвий әһмийити интайин күчлүк болуп, һәрқайси әл хәлиқниң мәнивий турмушида мәңгү өлмәс дуниявий бәдиий образ болуп һесапланғуси. Исмайил РОЗИЕВ.