• Йеңилиқлар
• 28 Мамыр, 2018

Һәммимизниң роһини көтиривәткән еди (Хәлиқ Қәһримани Мөрдүн Тейиповниң туғулғининиң 100 жиллиғиға даир)

Мана, хелидин бери тәшналиқ билән күткән күн кәлди. Телевизорға диққәт билән қарап олтиримән. Пәқәт мәнла әмәс, барлиқ уйғур әһли телевизор алдиға җәм болғандәк тәсират илкидә қалдим. 1995-жили 3-май күни җумһурийәт Президентиниң Алмутидики резиденциясидә бир топ Улуқ Вәтән уруши ветеранлириға алаһидә һөрмәт билдүрүлди. Улар түнүгүнки сәпдаш-җәңчиләр, бүгүнки ветеранлар, уруш мәйданида кәрсәткән алаһидә қәһриманлиғи, течлиқ һаяттики падакаранә әмгиги үчүн вә Улуқ Ғалибийәтниң әллик жиллиқ тәвәллуди мунасивити билән җумһурийәт Президентиниң Пәрманиға бенаән жуқури дөләт мукапатлирига сазавәр болғанлар еди. Мана әнди шу мукапатларни тапшуруш мәрасимидин уттур көрситиш бериливатиду.Президент Н.Назарбаев ветеранларни Улуқ Ғалибийәтниң йерим әсирлик мәрикиси билән тәбрикләп, уларға иллиқ ләвзини изһар қилди, андин мукапатларни тапшурушқа башлиди. Дәләт рәһбири дәсләпкиләр катарида “Халық Қаһарманы” жуқури атиғиға егә болған Уйғур наһийәсидин кәлгән пенсионер Мөрдүн Тейиповниң мәйдисигә өз коли билән алаһидә бәлгү – “Алтун Юлтузни” қадиди. – Маңа берилгән бу жуқури мукапатни барлиқ уйғур хәлқигә билдүрүлгән һөрмәт дәп билимән, – деди Хәлиқ Қәһримани М.Тейипов Президентқа өз миннәтдарлиғини изһар килип. — Бу алий дәриҗилик мукапат үчүн Сизгә, һәрмәтлик Президент, уйғур хәлқиниң намидин чоң рәхмәт ейтимән. Андин диктор җумһурийәт Президентиниң “Халық Қахарманы” атиғини бериш тоғрилиқ Пәрманиға қошумчә берилгән рәсмий изаһни оқушқа башлиди: “Мөрдүн Тейипов атақлиқ Панфилов дивизияси тәркивидә җәң қилди. 1941-жилниң ноябрь ейида Подмосковьедики җәңләрниң биридә дүшмән танкисини сәптин чиқирип, сәккиз фашистни уҗуқтурған. Кейинирәк М.Тейипов көплигән қанлиқ җәңләргә катнишиду. Смоленск йенидики җәңләрниң биридә униң бөлүми дүшмәнниң икки танкисини кардин чиқирип, уларниң экипажлирини толуқ уҗуқтуриду. У Жирақ Шәриқ фронтида япон милитаристлириға қарши җәңләргә катнишиду. 1945-жилниң август ейида униң бөлүми японларниң дала штабини куралсизландуруп, полк байриғини қолға чүшириду. Мөрдүн Тейипов уруш жиллирида төрт қетим җараһәтләнгән, бирақ һәрқачан сәпкә қайтип кәлгән”. Бу күни, йәни 3-май, һеликәм көз алдимда туриду. Мән, Уйғур наһийәсиниң һакими сүпитидә, бу лавазимда алди-кәйни болуп 20 жилға йеқин вақит олтарсамму, хизмәт телефони мундақ нурғун, ейтқан болар едимки, тохтимай жириңлиған әмәс. Телефон ногийиниң у тәрипидикиләрниң ейтари бирла: “Мубарәк болсун, бу пәқәт бизниң наһийә хәлқиниңла хошаллиғи әмәс, дуниядики барлиқ уйғурларниң хошаллиғи. Шуңлашқа алди билән Сизни тәбрикләй дәватимән...”. Яқ, мән у күни бирәр орден алмидим яки шәхсий һаятимға мунасивәтлик бирәр хошаллиқ вақиә йүз бәрмиди. Мени тәбрикләватқанларни әшундақ хошал қилған нәрсә, наһийәмиздики тағ бағриға жайлашқан қедимий Ачиноқа йезисиниң турғуни, Улуқ Вәтән урушиниң ветерани, пешқәдәм устаз Мөрдүн Тейиповқа мустәқил елимиз – Қазақстан Жумһурийитиниң әң алий мукапити “Халық Қахарманы” атиғиниң берилиши болди. Көпчиликниң мени әйнә шундақ тәбриклиши тәсадипи әмәс еди. Бизгә, наһийәгә, жуқуридин Улуқ Вәтән урушида қәһриманлиқниң үлгисини көрсәткән икки адәмниң намзитини тәклип қилиш көрсәтмиси кәлгән еди. Бирақ һәр икки намзатниң миллити уйғур болуши керәклигиму еғизчә әскәртилди. Икки намзатни таллавалдуқ, уларниң бири нәқ Мөрдүн ака Тейипов еди. Кейинирәк мәлум болғинидәк, уйғурлар зич яшайдиған барлиқ наһийәләргә, җүмлидин Алмута шәһиригиму шундақ көрсәтмә келип чүшкән екән. Демәк, намзити тәклип қилинған 10-15 уйғурниң ичидин бизниң намзитимизниң өтүши, әлвәттә, чоң хошаллиқ еди. Бу йәрдә “Мөрдүн акиға немә үчүн бу жуқури атақ берилди?” дегән соалниң туғулуши тәбиий. Уруш башланған жили Мөрдүн Тейипов бир топ жутдашлири билән Алмутида тәшкил қилинған Панфилов дивизиясиниң 10-атқучилар кошуниға бөлүниду. У йәрдә һәрбий тәйярлиқтин өткәндин кейин бөлүмчә командири болуп бәлгүләнди. 1941-жилниң декабрида Калинин вилайитиниң территориясидә дәсләпки қетим җәңгә кирди. Әшу җәңдә у жутдиши Исрайилдин айрилди. Қолида җан бәргән ағинисиниң қазаси яш жигиткә еғир чүшги. Көзидә яш, қәлбидә дүшмәнгә болған нәпрәт. Ләнити уруш болмиғинида ана жутта биллә ойнап-күлүп жүрмәттиму. Техи он гүлиниң бириму ечилмиған едиғу. Кейинирәк Мөрдүн алақичилар топиға бөлүнди. Бир күни җаңгал арилап келиватқан топ мәккәм бекингән дүшмәнгә дуч кәлди. Тоқайни зил-зилигә кәлтүргән шиддәтлик җәң башлинип кәтти. Күч тәң болмиған билән, һаятқа болған муһәббәт, төмүрдәк ирадә ғалип чиқти. Улар фашистларни тар-мар қилди. Шу җәңдин кейин көплигән җәңчиләр орден-медальлар билән мукапатланди. Мөрдүн Тейиповниң мәйдисигә дәсләпки ІІІ дәриҗилик “Шөһрәт” ордени тақалди. Һәрқандақ нәрсә дәсләп йүз бәргәндә әстә мәңгү қалиду. М.Тейипов Белоруссия үчүн болған җәңдә дәсләпки қетим еғир яридар болиду. “Җәң ашлиқ пишип йетилгән етизда болувататти, – дәп сөзләп бәргән еди бизгә ветеран шу күнниң вақиәсини. — Буғдайни көрүп, жутум, анам, қериндашлирим әскә чүшүп, көңлүм кандақту һаяҗанлиққа берилип кәтти. Бир чағда йеқин йәрдин етилған автомат оқи алдимда турған башақларни қирқип чүшти. Техила өзәмгә келәлмигән едим. Қандақларчә йәргә чүшкән башақларни теришкә башлиғинимниму сәзмәйватимән. Арида снаряд йерилди. Мән данни угилап, гимнастеркамниң янчуғиға селиш билән бәнт. Сол путум ағриғандәк болуватиду. Қарисам, өтүккә қан қуюлупту. Қансирап, һошумни йоқитиптимән. Госпитальда хелә узақ йетишкә тоғра кәлди”. Давалинип чиққандин кейин Мөрдүн ака разведчиклар взводиға әвәтилди. Бу қетим җәңләрдә хелә тавланған җәңчини техиму еғир синақ күтүвататти. Палван бәстилик жигит корқумсизлиғи, җүръити билән бирдин командирларниң көзигә чүшти. Һәрқандақ җәңгивар тапшурмини у шәрәп билән орунлатти. Бирдә Балтиқ бойида немисларниң нурғун адәмни Германиягә һайдап маңидиғанлиғи һәққидә хәвәр кәлди. Разведчикларға шу адәмләрни дүшмәндин қутулдуруш тапшуруғи берилди. Взвод йошурун һалда дүшмәнниң арқа сепигә өтүп, йүзлигән аял-қиз, балилар камалған амбарға йеқинлашти вә күзәттики фашистларға тәсадипи һуҗум қилди. Шиддәтлик җәңдә взвод командири қаза болди. Сержант М.Тейипов һеч һодуқмай, вәзийәтни башқурди. Шу җәңдә Мөрдүн ака талай җәңгивар достлиридин айрилди. Амма улар тапшуруқни орунлиди. Фашистлар қуллуққа елип маңған гунасиз адәмләр азат қилинди. Қисим командириниң уйғур жигитигә болған ишәнчә-һөрмити техиму апгги. Шу җәңдики қәһриманлиғи үчүн М.Тейипов “Улуқ Вәтән уруши” ордени билән тәғдирләнди. Рәсмий һәҗҗәтләрдә Мөрдүн Тейиповқа немә үчүн “Хәлиқ Қәһримани” атиғи берилгини һәққидә әйнә шундақ қисқичила ейтилған. Өзиму бу һәқтә параң қилишни анчә халиматти. У әмәлиятниң адими. Амма хәлиқ өз қәһриманини бәрибир тонувалди. Әслидә униңға бу нам уруш жиллири берилиши керәк еди. Чүнки униң уруштики һәрбир күни қәһриманлиққа толуп-ташти. Һәр кечидә дегидәк дүшмәнниң арқа сепигә өтүп, униң күчини ениқлаш, “тил” елип келиш – униң үчүн адәттики ишқа айланған еди. Җисманий күчкә тапқурлуқ, зерәклик қошулғанда һәрқандақ дүшмән хәтәрлик әмәс. Йениға икки-үч җәңчини әгәштүрүп, йүзгә йеқин “тил” елип кәлгән. Һәтта бирдә у бир япон генерали билән бирнәччә офицерни әсиргә алған. Мөрдүн ака көп өтмәй өз җасурлуғини йәнә бир намайиш қилди. Кенисберг йенидики җәңләрдә у өзи ялғуз дүшмәнниң үч танк вә 36 солдитини уҗуқтурди. Униң һәрбир орден-медали әйнә шундақ җасарәтниң гувачиси. Хәлиқ Қәһриманиниң қәһриманлиқ сәһиписидә Можайск, Витебск, Ржев, Калинин, Орша, Гомель, Смоленск вә башқиму йүзлигән шәһәр-йезиларни, Днепр, Одер дәриялирини дәсләп ишғал қилғанлар қатарида йезилған. Төрт қетим еғир җаһарәт елип, давалинип, йәнә сәпкә турған җәңчи, тәкрарлаймәнки, бу атаққа шу чағдила мунасип болған. Шундиму Қәһриман өзи япон милитаристлириға қарши болған җәңләрни зади унтумайду. Бәш жил бойи шәрқий чегарида қадилип турувелип, Кеңәш армиясини аҗизлитишқа һәрикәт қилған Квантун армияси күчи вә һечнәрсидин қайтмайдиған камикадзелири (өзини өлүмгә мәһкүм қилғучи адәмләр) билән мәшһур болидиған. 555-артиллерия-миномет полкиниң тәркивидә Забайкалье мәйданиға әвәтилгән Мөрдүн Тейипов миномет командири еди. Дәсләпки шиддәтлик җәңләрниң биридә полк командири қоршавда қелиш ховупиниң алдини елип, чекинишкә буйруқ бериду. Арқиға чекинип болғандин кейин радиотелефонларниң блиндажда қалғанлиғи мәлум болиду. Мөрдүн ака сәпдиши Әкимбеков билән радиотелефонларни елип келиш нийитини билдүриду. Чүнки полк үчүн уларниң әһмийити интайин чоң еди. Икки дост өмүләп берип, радиотелефонларни елип қайтиду. Шу арида дүшмән уларни байқап қелип, оқ яғдурушқа башлайду. Әкимбеков қаза болиду. Мөрдүн ака җәңгивар дости билән үнсиз хошлишидудә, аппаратларни дүмбисигә артип полкқа йәткүзиду. Ичидә дости үчүн интиқам елиш оти күчийиду. Пурсәт өзини көп күткүзмәйду. Командирға өзиниң разведчик екәнлигини ейтип, кечиләп дүшмәнниң арқа сепигә беришқа иҗазәт сорайду. Икки һәмрайини йениға алған җасур жигит дүшмән штабиға бесип кирип, япон генералини җәңгивар туғи билән қошуп елип келиду. Мундақ қәһриманлиқ көрүнгән адәмниң қолидин келивәрмәтти. Чүнки өз туғидин айрилған һәрқандақ һәрбий қошун, қайси дөләткә тәәллуқ болушидин қәтъий нәзәр, дәрһал тарқитилиду. Мөрдүн Тейипов – әйнә шундақ пүтүн бир қошунни пәм билән бәрбат қилған қәһриман. Течлиқ һаят Мөрдүн ака үчүн 1946-жили августта башланди. Алий дәриҗилик төрт орден, онға йеқин җәңгивар медальни көксигә тақап қайтқан қәйсәр оғланни жут қучақ йейип қарши алди. Колхоз қурулушиға актив иштрак қилип, әл течлиғини сақлаш йолида шейит болған Тейипниң қәһриман оғлиға әл-жут зор үмүт артатти. Егилик рәһбәрлиги уни вилайәтлик иҗраий комитетниң йенидики қисқа муддәтлик курсқа оқушқа әвәтти. Уни тамамлап кәлгән яш жигит дәсләп йеза кеңишиниң кативи, андин униң рәиси болуп, 1958-жилғичә ишлиди. Бу жиллар Чоң Ачиноқа вә Кичик Ачиноқа йезилириниң уруштин кейин қайта тиклинип, гүллиниш җәрияни башланған дәври болидиған. Түнүгүнки солдат бу йәрдиму өзини мәйдандикидәк дадил, җүръәтлик тутти. Билимгә хуштар Мөрдүн ака иштин қол үзмәй, Абай намидики Қазақ педагогика институтиниң география факультетини тамамлиди. Шу жилила мәктәптә ишләшкә нийәт билдүрди. Чүнки у жиллири мәктәпләрдә алий билимлик мутәхәссисләр йетишмәтти. Шу, шу болдидә, у қалған өмрини шәрәплик кәсип — муәллимликкә беғишлиди. Та пенсиягә чиққан 1988-жилғичә у жутиниң йүзлигән жигит-қизлириниң кәлбигә мәрипәт уруғини сәпти. Хулләс, 1995-жили Улуқ Ғалибийәтниң 50 жиллиғи мунасивити билән Мөрдүн Тейипов бу йүксәк атаққа сазавәр болди. Шу чағда қелиплашқан әмәлият бойичә, бу пәқәт Мөрдүн акиниң шәхсий хошаллиғила әмәс, бәлки пүткүл наһийәниң, җүмлидин шу наһийәниң рәһбәрлигиниң, җүмлидин шәхсән мениң хошаллиғим, башқичә ейтсам, қолға кәлтүргән утуғум еди. Утуқ демәкчи, раст наһийәгә рәһбәрлик қилған жиллири мәйли иҗтимаий-мәдәний, мәйли ихтисадий саһада болсун, тилға аларлиқ утуқларға қол йәткүздүм, амма хәлқимиз арисидин, йәнә келип наһийәмиздин Хәлиқ Қәһриманиниң чиқиши һәқиқәтәнму чоң мувапәққийәт еди. Әйнә шу утуғимиз май ейи давамида пүткүл хәлиқниң хошаллиғи сүпитидә нишанланди. Уни техиму бейитиш вә хәлқимизниң роһини техиму егиз көтириш мәхситидә бирәр той-мәрикә өткүзүш тәләп қилинди. Бу пикирни Мөрдүн ака истиқамәт қиливатқан Кичик Дехан йезисидики “Октябрь” колхозиниң рәиси Тельман Турсуновқа ейттим. У мени толуқ қоллап-қувәтләйдиғанлиғини, жутдашларму чоң бир мәрасим өткүзүшни нийәт қиливатқанлиғини йошурмиди. Шундақ қилип, бу тойға тәйярлиқни қизғин башлавәттуқ. Тельман Турсун оғли Мөрдүн акиниң һөрмитигә уюштурулған шу той-мәрикини жуқури дәриҗидә өткүзүшкә көп күч чиқарди, жутдашларму қарап турғини йоқ... Әшу тойға қуруқ қол бериш әсла мүмкин әмәс еди – соғиниң әң яхшисини тәйярлаш тәләп қилинатти. Наһийә рәһбәрлигиниң бир баш қошушида мошу мәсилини көтәрдим, һәрким һәрхил пикирләрни ейтти. Бирақ һечқайсиси көңлүмгә яқмиди. Ахирқи сөзни өзәм елип, “Наһийәмиздин, йәнә келип, уйғурлар арисидин Хәлиқ Қәһримани күндә чиқмайду. Онлиған, һәтта йүзлигән жиллар өтүп кетиши мүмкин. Шуниң үчүн Қәһриманимизға бир машина соға қилимиз” дедим. Пикрим көпчиликкә йеқип кәтти, қарши чиққан һечким болмиди. Бирақ ахчини нәдин алимиз? Шу 1995-жилни көз алдимизға кәлтүрәйличу? Колхоз-совхозлар тарилиш тәрипигә өткән, еғир ихтисадий әһвалға дуч кәлгән пәйтләр еди. Кассида көк тийинму йоқ. Бюджет саһасиниң адәмлири айлап-айлап мааш алалмайватқан, пенсия пули кечикип аран бериливатқан чағда, аһалидин ахча жиғиш уларниң “ағриватқан чишиға муш урғанлиқ” билән баравәр еди. Тавакәлчиликкә берилдимдә, наһийәдики он бир колхоз вә үч совхозниң рәис-мудирлириға, барлиқ мәһкимиләрниң рәһбәрлиригә “селиқ” салдим вә уни шәхсән өзәм қаттиқ назарәт астиға алдим. Ахири, йетәрлик мәбләғ жиғилди вә йеңи “Жигули” машинисини тәйярлап қойдуқ. Кичик Дехан йезисида мәрикә өткән күни әйнә шу машининиң ачқучини Хәлиқ Қәһриманиға дағдуғилиқ шараитта тапшурдуқ. Бу шәхсән мениң үчүн бир өмүр әстә қалидиған вақиә болуп қалди. Кейинирәк у өзи узақ жиллар ишлигән Октябрь оттура мәктивигә, наһийә мәркизи – Чонҗида чоң бир кочиға нами берилди. Мөрдүн ака өмүрлүк җүпти Бумәрийәм ана билән йәттә пәрзәнт сөйүп қатарға қошти. Пәрзәнтлириниң тунҗиси – Исақ – мениң билән бирқурамлиқ. У дадам Мирзигүл Насиров узақ жиллар давамида рәиси болған Чариндики даңлиқ Свердлов намидики колхозда инженер-қурулушчи лавазимини егилиди. Егиликниң баш мутәхәссислириниң бири сүпитидә колхоз ихтисадиниң тәрәққиятиға, Чаринниң заманивий түс елишиға мунасип һәссисини қошти. Ейтмақчи, әйнә шу Исақ институтни пүтирип, йолланма билән Чаринға келиду. Шу чағда Мөрдүн ака өзиниң қурдаш-дости дадамға йолуқуп, оғли Исақни тапилап кәткәнлигиниң гувачиси болған едим. Исақ атисиниң еқидисини ақлап, ишта наһайити тәләпчан дадамниң ишәнчисигә еришип, үмүтини ақлиди. Мөрдүн ака Исақни вә колхозниң баш зоотехниги болуп хелидин бери ишләватқан баҗиси Зихрулла ака Җамаловни йоқлап Чаринға пат-патла келәтти вә ундақ пәйтләрдә дадамни йоқлимай кәтмәтти. Бир қетим уларниң сөһбитигә дахил болғинимда уққиним, Мөрдүн ака Исақниң ғемини қилди. Дадам болса, Исақни һәшләргә көтирип махтап, Мөрдүн акини хелила хошал қилип қойди. Һәқиқәтәнму, Исақ өз ишиниң маһири еди. Әгәр наһийәдә алаһидә тилға елинидиған икки инженер-қурулушчи болса, сөзсиз, шуниң бири Исақ болди. Жуқурида Мөрдүн ака Хәлиқ Қәһримани аталғанда, бешимиз көккә йәткәнлигини алаһидә тәкитләп өттүм. Әнди бу қетим униң туғулғининиң 100 жиллиғини әйнә шундақ жуқури роһ, көтирәңгү кәйпият илкидә атап өтүш – бизниң пәрзимиз. Бу пәризни өтәш хәлқимизниң қолидин келиду. Буниңға һечким, һечқандақ вақитта шәк-шүбһә кәлтүрмәйду дәп ойлаймән. Муратбәк НАСИРОВ.Алмута шәһири. СҮРӘТТӘ: Һ.Арзиев (солдин оңға) М.Тейипов, У.Таубалдин вә мақалә муәллипи М.Насиров (1995-жил).