• Жут адәмлири
• 25 Шілде, 2018

«Рахманниң беғи»

Һаяти Улуқ Вәтән уруши жиллириға вә униңдин кейинки йеза егилигини тикләш вә тәрәққий әткүзүш дәвригә тоғра кәлгән Рахман Хоҗаевни әскә алсам болди, пешқәдәм журналист, һели мәрһум Сейитахун Мәшүровниң «Жут пәрзәнди» намлиқ очеркини қайта-қайта оқуймән. Бу қетимму шундақ болди...Уруш тамам болсиму бир нәччә жил нурғун җапа тарттуқ ,– дәйду Рахман шу еғир жилларни әсләп. – Фронттин қайтип кәлгән жутдашлиримизниң бәзилири еғир әмгәккә яриматти. Қерилар билән аялларға һадуқ йетип кәткән еди. Йеза егилиги бираз механикилаштурулған болсиму, бәрибир адәм күчини тәләп қилатти. МТСтин колхозға бөлүнгән тракторлар билән комбайнларға запас қисимларниң вә йеқилғуниң йетишмигәнлигидин иш алға басмай қалатти. Мундақ бир вақиә есимдин задила кәтмәйду: 1947-жили жиғим-терим ишлири раса қизғин жүрүватқан күнләрниң биридә комбайн сөрәйдиған зәнҗир тапанлиқ трактор кардин чиқип, колхозға бөлүнгән икки комбайнниң бири тохтап қалди. Немә қилиш керәк? Нери ойлинип, бери ойлинип, һеч амал тапалмидуқ. – Комбайнни чақлиқ трактор сөрәлмәсму? – дедим мән механизатор жигиткә мураҗиәт қилип. – Һәй, таңәй,– деди у шүбһилинип, – чақлиқ тракторниң қувити зәнҗир тапанлиққа қариғанда үч һәссә аз, қандақ болар екән... – Һәр һалда көрәйличу,– дедим мән. – Әгәр тарталмиса, башқа бир амал қилармиз. Трактор комбайнни бир-икки жулуп, орнидин қозғидидә, күчинип сөрәп маңди. Лекин буғдай қелин өскән йәргә барғанда, чамиси кәлмәй туруп қалди.Униңдин кейин икки йениға яндап, иккидин өкүз қоштуқ. Трактор билән төрт өкүз комбайнни йеник сөрәп маңивәрди. Шу күни бизниң етизға наһийәлик партия комитетиниң кативи Юнус Рәҗибаев кәлгән еди. У бизниң «кәшпиятимизни» көрүп, наһайити хурсән болған. Кейин аңлишимчә, у райком бюросиниң мәҗлисидә бизниң тапқан амалимиз тоғрилиқ ейтипту. Келәр жили йәнә шу ома мәзгилидә Рахманни райкомға чақиртип, Ю. Рәҗибаевниң өзи қобул қилған. – Хош, әһвал қандақ бригадир? – деди у Рахман олтарғандин кейин. – Яман әмәс, йолдаш катип, — дәп җавап бәрди у ишәшлик. – Ашлиқ орулуватиду, һосул яман әмәс, аз күндә пүтимиз. – Комбайнлар үзлүсиз меңиватамду, йә йәнила өкүз қошамсиләр?– дәп күлүмсириди. – Һели кәмгичиғу ундақ болмиди, амма тохтап қалса, өкүзлиримиз тәйяр,– дәп җавап бәрди катипниң чақчиғини чүшәнгән Рахман. – Тоғра ейтисиз, – деди әнди катип җиддий йосунда. – Қол қоштуруп олтириш җавапкәрсизлик билән баравәр. Ишни тохтатмаслиқ үчүн һәр қандақ амални қилип көрүш керәк. – Хош, әнди асасий мәсилигә көчәйли, райком бюроси сизни Шәмәй шәһиридики рәисләрни тәйярлайдиған икки жиллиқ йеза егилиги мәктивигә әвәтмәкчи. Буниңға қандақ қарайсиз? – Әгәр маңа ишәнчә артип әвәтиватқан болсаңлар, әлвәттә, баримән, ишәнчәңларға рәхмәт!–деди Рахман. – Мана бу гәп һәқиқий коммунистниң гепи болди, ундақта йол тәрәддутини көрүвериң, оқуш 1-сентябрьдә башлиниду,– деди Юнус ака. Оттура мәктәпни тамамлапму үлгәрмигән, униң үстигә мәктәп йешидин өтүп кәткән Рахман ака үчүн оқуш, әлвәттә, оңай болмиди. Муәллимләрниң лекциялирини диққәт билән тиңшап, чүшәнмигән йәрлирини мәхсус китаплардин оқуп тапатти. Тәтилдә жутиға кәлгәндә, алған билимини әмәлиятта қоллинип, нәтиҗигә еришишкә башлиди. Шундақ қилип, икки жил өткәндин кейин Рахман Хоҗаев өз йезисиға агроном дипломи билән қайтти. Рахман ака көп өтмәй, йәни 1950-жилниң ахирида Түгмәндики «Шәриқ» вә Удутидики «Ударник» колхозлиридин чоңайтилған «Қазақстаниң 30 жиллиғи» колхозиниң рәиси болуп тайинланди. У вақитларда уруштин кейин хану-вәйран болған егиликләрни тикләш ишлири иштик сүръәт билән кетип баратти. Бирләшкән егиликтә бари-йоқи бәш миңға йеқин қой-өшкә, 600 қара мал вә шунчилик илқа бар еди. Колхоз йезиниң әтрапиға 500-600 гектар ашлиқ, 40-50 гектар йәргә техникилиқ зираәт (әпийүн) терәтти. Егиликтә адәм күчи йетишмәтти. Удута — наһийәдики әң қалақ йезиларниң бири еди. У йәр адәмләр үчүн яшашқа сәл қолайсиз болғанлиқтин яш рәис удутилиқларни Түгмәнгә көчиришкә башлиди. Түгмәнгә нурғунлиған өйләр селинип, йеңи-йеңи кочилар чүшти. Мошу өйләрниң тез арида пүтишигә зор үлүшини қошқан устилар Яқуп Расулов, Пәрхат Ахунов, Басит Итәков, Дугансопи Бақиев охшаш қоли гүл устиларни көпчилик техичила яд етип жүриду. Рәис биринчи болуп хәлиқниң күчини бир йәргә мәркәзләштүрүп, әмгәк уюштурушни яхшилаш имканийитини бәрди. Илгәрки төрт бригадиниң орниға чоңайтилған икки бригада қурулди. Аридин үч-төрт жил өтмәйла, колхозниң ихтисади көтирилди. Егилик илғарлар қатаридин көрүнүшкә башлиди. Йеңи резервлар ишқа қошулди. Йезиларда қурулуш ишлири кәң қанат йейип, йеза аватлашти, колхозчиларниң турмуш дәриҗиси өсти. Рахман ака шу чағларда өзигә қол-қанат болған: Рәҗә Тохтаев, Яқуп Русулов, Тейип Авсопиев, Өләр Өмәров, Һесамдун Бакриев, Абдумеҗит Бектемисов, Мәрәмзахан Йәһиярова, Зиванхан Турғанова, Һезиз Һәмраев,Сопахун Һошуров, Идмәрәк Моллашев,Асим Һәмраев, Реһулла Һезимов охшаш колхоз активистлириниң, өзлириниң әмгиги билән үлгә болған Васил Қадиров, Дугансопи Бақиев, Талип Баратов, Әквәр Һетәков қатарлиқ илғар колхозчиларниң исимлирини һөрмәт билән тилға алиду. 1956-жили Рахман ака партиявий ишқа тәклип қилиниду. Райкомда бир жилдин ошуқ вақит инструктор болуп ишлигәндин кейин, партия чақириғиға бенаән «оттузмиңчилар» қатарида йезиға әвәтилиду. 1958- жилниң март ейидин башлап, у «Йилтиз» колхозиға рәис болиду. У бу колхозда ишлигән жиллири кохозниң дарамити үч һәссигә өсиду. Шу жилларда Ават йезисиниң күн чиқиш тәрипидики тағ бағриға он гектар йәргә алма олтарғузулди. Аватлиқлар һелиму уни «Рахман беғи» дәп атайду. «Яхшидин бағ қалиду» дегән шудә... 1965-1970-жиллар арилиғида өзиниң туғулуп өскән жути Түгмән йезисидики Киров намидики колхозда рәис болуп ишлиди. Рахман ака Хоҗаев 1970-жилдин сәккиз жил давамида Түгмән йеза кеңишиниң рәиси болуп ишләп, андин та һөрмәтлик дәм елишқа чиққичә колхоз кәспий иттипақ комитетиниң рәиси хизмитини атқурди. Рахман акиниң йәнә бир үлгә-ибрәтлик тәрипи болған. Акиси Қурван яш қайтиш болуп, йәттә бала (кәнжиси 15 күнлүк) тәнтирәп қалғанда, аяли Мерванәм Турғанова иккиси уларни бағриға басти вә қатарға қошти. Өзлириниң йәттә пәрзәнди болғачқа, уларниң зиммисигә қанчилик жүкниң артилғини өзлигидин чүшинишлик болса керәк. Түгмәндә нурғунлиған чоң-чоң имарәтләр селинип, икки четидә зилва дәрәқләр бой тартқан йеңи кочилар пәйда болди, турғунлар һеч нәрсидин хиҗаләтсиз, мәдәнийәтлик һаят кәчүрүшкә башлиди. Бу изгү ишта мошу жутниң пәрзәнди – Рахман Хоҗаевниң наһайити чоң әҗри бар Шуңа жутдашлири униңдин тағдәк миннәтдар. Рахман ака Хоҗаев 1989-жили 31-июль күни узаққа созулған еғир ағриқтин кейин вапат болди. Мақалимизгә мошуниң билән чекит қойсақму болатти, амма бир нәрсини ейтмай болмас. Болупму туғулған жутиниң гүллиниши, паравәнлиги үчүн һаятиниң ахирқи күнлиригичә маңлай тәрини төккән шәхсниң исми техичә әбәдийләштүрүлмигини ечинарлиқ. Бу бепәрвалиқ жутдашлири, наһийәлик ономастика бөлүми тәрипидин түзитилиду дәп ишинимиз. Чүнки Рахман ака Хожаевтәк инсанниң һаят йоли мәдһийәгә мунасиптур. Магеллан СӘЙДУЛЛАЕВ, пенсионер.