• Иҗадий портрет
• 15 Қараша, 2018

Сәнъәтни содиға тегишмиди

Әгәр актер вә нахшичи Пәрһат Ғәлит оғли Давутовниң өмүр китавиниң сәһипилирини варақлайдиған болсиңиз, униң кимлигигә толуқ көз йәткүзәләйсиз. Қени, ундақ болса, сәнъәткарниң балилиқ дәвридин бүгүнки күнгә қәдәр бесип өткән һаят йолиға нәзәр ташлап көрәйли. Шәмшидин АЮПОВ, «Уйғур авази» Балилиқ арман Пәрһат Давутовниң сәнъәттики йоли, бир қаримаққа, алдин-ала йезилған сценарий бойичә дағдам болғандәк көрүниду. 1958-жили Ғулҗа шәһириниң йенидики Текәс йезисида туғулған у бәш йешида ата-аниси билән Қазақстан дияриға көчүп чиқти. Балилиқ дәври Уйғур наһийәсиниң Чоң Ачиноқа йезисида өтти. Йезидики сәккиз жиллиқ мәктәптә, кейинирәк Кичик Дехан оттура мәктивидә оқуватқан чағлиридила у сәнъәт һәвәскарлар өмигигә қатнишип, өзиниң йеқимлиқ вә мәптункар авази билән пәриқләнди. Техи яш балиниң мурәккәп хәлиқ нахшилириниң маһийитигә чөкүп, улардики муңлуқ вә һаятбәхш мотивларни йетәрлик тәсирчанлиғи билән йәткүзүши һәркимни қайил қилатти. Балисиниң бу қабилийити вә сәнъәткә болған иштияқини атиси Ғәлит билән аниси Маһинур вә устази Үсәйин Рәшитов қоллап, униң интилишлирини рәғбәтләндүрәтти. Пәрһат акиниң ейтишичә, пешқәдәм муәллим, һели мәрһум Үсәйин ака шагиртиға һәрқачан «Сән артист болисән, саңа бу талантни тәбиәт ата қилған» дәп ейтип, андинла дәрисни башлаттекән. Тәҗрибилик устаз шагиртиниң талантини шу вақитлардила сезип-билгән еди. Чүнки Пәрһат мәктәп партисида олтирип, «Уйғур театриниң сәһнисидә нахша ейтсам, «Ғерип-Сәнәм» драмисида Ғерипниң, «Анарханда» Һәмраниң ролини ойнисам» дәп арман қилаттекән. Көңлигә пүккән әйнә шу армининиң реаллиққа айлиниши үчүн у тутқан йолидин қайтмиди... Студентлиқ алтун дәвир Һаят йолини мәктәптила таллавалған яш жигит 1978-жили Манан Уйғур намидики Ташкәнт Дөләт театр вә рәссамчилиқ институтиниң музыкилиқ драма бөлүмигә оқушқа чүшти. У мәзкүр билим дәргаһида бу қийин вә мурәккәп кәсипниң нәзәрийәвий асаслирини мукәммәл егилиди. Сәнъәтниң пәқәт сәнъәткарларла чүшинидиған сирлирини мукәммәл өзләштүрүш үчүн у тинмай оқуш вә үгиниш билән бәнт болди. Раст, у студентлиқ дәвирләрдә хелә қийналди. Лекин униң сәнъәткә болған чәксиз муһәббити һәрқандақ қийинчилиқни бесип кәтти. Институтта оқуватқанда башқурт драматурги И.Жумағуловниң «Қисас» драмисидики баш қәһриманларниң бири – Илшатгүл бовайниң обризини яритип, актерлиқ қабилийити билән көзгә көрүнди вә институт оқутқучилириниң, мутәхәссисләрниң жуқури баһасиға егә болди. Институтни тамамлаш алдида бир топ уйғур яшлири Зунун Қадирийниң «Ғунчәм» драмисини диплом иши сүпитидә тәйярлиди. Яшлар ушбу драма билән гастрольға чиқип, тамашибинлар алдида емтиһан берип, бу синақтинму сүрүнмәй өтти. Мәзкүр драмида баш рольни – Нурумниң обризини Пәрһат Давутов гәвдиләндүрди. Шуңлашқиму у униң театр сәһнисидә дәсләпки орунлиған роли еди. Бу Пәрһат үчүн һаят мәктиви болди. Ашқан даванлар Башта қәйт қилғинимиздәк, Пәрһат Давутов өзиниң нахшичилиқ маһарити биләнму көзгә чүшкән еди. Уйғур театрида ишләш җәриянида униң бу қабилийитини техиму кәң қанат яйдурушқа имканийәтләр ечилди. У өз вақтида һәм нахшичи, һәм драма артисти болуп, һәр иккила саһада муваппәқийәт қазанған пешқәдәм артистлар биләнму янму-ян ишләш бәхтигә еришти. Әйнә шуларниң ғәмхорлуғи вә ярдими униңға ишәшлик таянч болди. Өзиму сәнъәтниң чоңқур сирлирини өзләштүрүш йолида тинмай издиниш, оқуш, үгиниш билән шуғулланди. Сәһнә маһирлири тоғрилиқ йезилған әсәрләрни турақлиқ оқушни адәткә айландурди. Бу, әлвәттә, өз нәтиҗисини бәрди. Балилиқ чеғида арман қилған миллий драматургиямизниң классик әсәрлири – «Ғерип вә Сәнәм» драмисида – Ғерипниң, «Анарханда» Һәмраниң ролини иҗра қилиш арқилиқ һәртәрәплимә қабилийитини техиму кәң намайиш қилди. Миллий драматургиямиздики классик образларға айланған бу рольларни оңушлуқ елип чиқиш билән у тамашибинлар көңлидин турақлиқ орун алди. Шуниңдин кейин у Уйғур театри сәһнисидә қоюлған қирғиз драматурги Мар Байжиевниң «Шәнбә күни тойға» драмисида баш қәһриман – Һасанниң, Әкрәм Әхмәтовниң «Африкидин кәлгән күйоғул» музыкилиқ драмисида баш қәһриман – Бәхтиярниң, түрк драматурги Һурмюзниң «Чәтәллик меһман» драмисида баш қәһриман чәтәллик жигит – Магометниң, қазақ драматурги Султанәли Балғабаевниң «Қиз жигирмигә толғанда» драмисида баш қәһриман – Сейитниң, Турған Тохтәмовниң «Ақ йеғин» драмисида баш қәһриман – Ғуламниң, қазақ драматурги Иран Ғайипниң «Муқәддәс гуна» драмисидики баш қәһриман – Ахмет Байтурсыновниң, Қурванҗан Мәңсүровниң «Өмәр Муһәммәдий» драмисида баш қәһриман –Мәрипәтчиниң, Шекспирниң «Король Лир» трагедиясидики – Эдмунд, Малик Кәбиров, Илахун Җәлилов вә Қурванҗан Абдурасуловниң «Ипархан» драмисидики Ғоҗа Рәхим рольлирини иҗра қилди. Актер өзи яратқан образларда әсәр маһийитигә чоңқур чөкүп, қәһриманниң өзигә хас алаһидиликлирини, у вакаләтлик қиливатқан милләтниң урпи-адәтлирини, өзара мунасивәт әнъәнилирини чоңқур үгиништә, уларни сәһнидә ишинәрлик намайән қилишта бар қабилийәт вә маһаритини сәрип қилди. Мошу йәрдә Пәрһат Давутовниң өз маһаритини жирақ вә йеқин чәтәлләр сәһнилиридиму намайиш қилип, чоң утуқларға еришкәнлигиниму атап өтүш орунлуқ. 1990-жили Москва шәһиридә болуп өткән СССР Мәдәнийәт министрлиги, СССР Театр әрбаплири иттипақи, «Телетеатр» иҗадий бирләшмиси вә Москва Дөләт академиялик оперетта театри һәмкарлиқта оперетта вә мюзикл артистлириниң биринчи пүткүлиттипақлиқ конкурсиға Қазақстандин вәкил болуп қатнишиш Уйғур театриға тапшурулди. Театр рәһбәрлири тәрипидин бу чоң конкурс-көрүккә талантлиқ нахшичи Пәрһат Давутовниң намзити тәвсийә қилинди. У ушбу конкурсниң «Әң мәптункар қатнашқучиси» намлиқ мәхсус мукапитиға сазавәр болди. Пәрһат Давутов «Нава» ансамблиниң солисти сүпитидиму көпчиликкә яхши тонуш. У өзиниң җараңлиқ авази арқилиқ хәлиқ нахшилирини, коча нахшилирини бабиға йәткүзүп орунлалайду. Униң репертуарида заманивий нахшиларму йетәрлик. Өз вақтида «Нава» ансамблиниң «Шәриқ садалири» дәп нам алған концерт программисида у шаир, һели мәрһум Абдумеҗит Дөләтовниң сөзигә йезилған композитор Т.Шавдуновниң «Баһар кәлди» вә ғәзәлхан шаир, мәрһум Хелил Һәмраевниң сөзигә йезилған композитор И.Мәсимовниң «Яшлиғим» нахшилирини жуқури кәспий маһарәт билән иҗра қилип, тамашибин алқишиға муйәссәр болалиди. Өз вақтида мәшһур композитор, СССР хәлиқ артисти, мәрһум Қуддус Ғоҗамияровниң «Дутар садаси», «Келиң, келиң ярим» вә башқа икки-үч нахшисини грампластинкиға йезиш үчүн атақлиқ композитор Пәрһат Давутовни тәклип қилғанлиғиниң өзи униңға берилгән чоң баһа болса керәк. Сәнъәткар өзиниң беваситә вәзиписини орунлаш биләнла чәклинип қалмастин, театр репертуарини бейитишқа үлүш қошушқиму тиришти. У мошу мәхсәттә «Лутпулла Мутәллип» музыкилиқ моноспектаклини язди. Нахшичи шундақла «Ата меһри», «Диярим» альбомлириниму чиқарди. Пәрһат Давутов үчүн 2003-жил әң утуқлуқ болди дейишкә болиду. Уйғур театри қазақ хәлқиниң исиянкар шаири вә хәлиқ қәһриманиға беғишланған «Махамбет» спектаклини қазақ тилида қойди. Униңда баш қәһриман Махамбетниң роли талантлиқ артист сүпитидә Пәрһат Давутовқа тапшурулди. Тәкитләш керәкки, Махамбет обризини яратқан Пәрһат акиға әң еғир вәзипә жүкләнгән еди. У болсиму иҗра қилишта һәрқандақ қазақ актерлири җүръәт қилалмиған Махамбетниң жигирмә бәш куплет поэмисини – униң өлмәс қошақлирини орунлиғанда залдики тамашибинлар актерни гүлдүрлигән алқишлар билән қизғин қарши алди. Пәрһат Давутов хәлқимизниң музыка гүлтаҗиси болған муқамларни, хәлиқ нахшилирини иҗра қилиш билән биллә, эстрада жанридиму мол тәҗрибә топлиған нахшичи. Сәнъәткар уйғур сәнъитиниң риваҗлинишиға қошқан әмгиги үчүн 2003-жили «Уйғур меценатлар клуби» тәрипидин тәсис қилинған «Илһам» мукапити билән тәғдирләнди. Қазақстан Җумһурийити Мәдәнийәт министрлиги тәрипидин тәсис қилинған «Мәдениет қайраткері» бәлгүсиниң, «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл» медалиниң һәм җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи тәрипидин тәсис қилинған «Сахавәт» медалиниң саһиби. Хуласә орнида Қабилийәтлик актер һәм талантлиқ нахшичи Пәрһат Давутов билән һәрқачан учрашқинимда, у «Алла бизгә сәнъәткар болушни несип қилған екән, демәк, униңға адил хизмәт қилишимиз керәк», дегән гәпни ейтиду. Һәқиқәтәнму, Пәрһат Давутов сәнъәт йолида «халтуриға» берилгән әмәс. Виждан әмри билән таллавалған кәспигә, ениғирақ ейтсақ, уйғур сәнъитигә хиянәт қилғини йоқ. Еғир күнләрдә җаниҗан театрини ташлап кәтмиди. Өткән әсирниң 90-жиллири у яйма базарда сода қилип жүргәндиму, театрдин бирәтола үз өрмиди, сәнъәтни содиға тегишмиди. Уйғур театрида паалийәт елип барған 35 жил ичидә бирәр қетим мәнсәп, аброй-атаққа интилмиди. Барға қанаәт һасил қилип, шүкри қилишни билди. Дили пак, нийити түзүк болғачқа, иззәт-еһтирамға бөләнди. Көпчилигимиз сәнъәтни «қизғин алқиш садалиридин ибарәт», дәп ойлаймиз. Әсла ундақ әмәс. Сәнъәтниң атиси – муң, аниси – нур. Униң көтиридиған жүкиму, тартқузидиған азави билән дәрт-пәриядиму көп. Болупму, актерларға... Тамашибинни бирдә күлдүрүп, бирдә жиғлитиш үчүн һаят ләззитидин баш тартишиңға тоғра келиду. «Сәһнә – муқәддәс дәргаһ» дәймиз. У дәргаһта пешанисигә бәхитлик болуш нәсиви буйриған адәмләрла турақлиқ қалалайду. Униң сирини ушбу муқәддәс сәһниниң чаң-тозаңлириға төзәлигәнләрла һис қилалайду. Бу –тирик сәнъәт. Бу йәрдә һечқандақ фонограмма, ялған мимика яки сүнъийлик йоқ. Бу йәрдә ялғанниң һәммиси көз алдиңда олтарған тамашибинға яққал көрүнүп туриду. Шуңлашқа актерлиқ – кечә-күндүз тинмай издинишни, үгинишни һәм иҗадий ишләшни тәләп қилидиған шәрәплик кәсип. Һә, бу күнләрдә 60 яшниң үзини көргән Пәрһат Ғәлит оғли Давутовму әйнә шундақ сәнъәткә чин дилидин берилгән сәнъәткардур. Ейтмақчи, Давутовлар аилисини сәнъәткарлар сулалиси дейишкә болиду. Рәмити Ғәлит ака сәнъәтсөйәр инсан еди. Атиниң бу хислити пәрзәнтлиригиму дариған. Тунҗилири Рәхмәтҗан билән Камилҗан акилар кичигидин сәнъәткә иштияқ бағлап өсти. Улар кәспий сәнъәткар болмисиму, хәлиқ нахшилирини бабиға йәткүзүп орунлайду. Әнди уларниң изини басқан Пәрһат билән Тәлъәт кәспий сәнъәткарлардин болуп йетилди. Пурсәттин пайдилинип, Пәрһат Ғәлит оғлини тәвәллуди билән қизғин тәбрикләймиз вә униңға йәниму өзиниң кимлигини көрситишигә мустәһкәм саламәтлик вә, әлвәттә, иҗадий утуқ тиләймиз.   Изгү тиләкләр Ейтмақчи болған оюмни чүшәнди Мән «Махамбет» спектаклини қазақ билән уйғур хәлқини бир-биригә техиму йеқинлаштуридиған әсәр дәп һесаплаймән. Мени қайил қилған бир нәрсә, актерларму, җүмлидин баш қәһриман – Махамбет обризини яратқан Пәрһат Давутов ейтмақчи болған оюмни толуқ чүшәнди вә уни тамашибинларға йәткүзүп берәлиди. Пәрһатниң Махамбетини икки қетим – Астанада вә Алмутида көрдүм. Икки қоюлумдиму актер өзини өзи қайтилиғини йоқ. Һәр қоюлумда йеңи қиридин көрүнүшни билди. Талантлиқ артист инимни, мәнивий җигәримни таптим. Махамбет – Пәрһат – һәқиқий қазақ Махамбет! Қазақта Нурмухан Жантөрин исимлиқ улуқ актер өткән. Әҗайип җүръәтлик вә қәйсәр талант егиси еди. У гәвдиләндүргән Бейбарыс – өлмәйдиған образ. Уйғур жигити Пәрһатни әйнә шу бүйүк сәнъәткарниң тәбиий давами – избасари десә болиду. У сәһнидә яратқан Махамбет – һаяти узақ, пәрвази йүксәк образ. Жирақ келәчәктики өзиниң дағдам йолини селишқа башлиған талантқа Алладин меһир-шәпқәт тиләймән. Иҗадий паалийитигә техиму қайнақ илһам вә җошқунлуқ ата болғай. Әким ТАРАЗИ, Қазақстанниң хизмәт көрсәткән сәнъәт әрбаби, язғучи-драматург. Қабилийәтлик актер екәнлигини тонутти Очуғини ейтиш керәкки, бу күнләрдә бәзибир театрлиримиз актерлириниң өз ана тилида ениқ сөзлиши проблема болуватқан бир пәйттә Уйғур театри коллективиниң қазақ тилида әркин сөзләп, униң үстигә Махамбет қошақлирини наһайити бабида иҗра қилғини үчүн мән актер Пәрһат Давутовниң маһарити алдида баш егимән. У Махамбет ролини иҗра қилип, өзиниң қабилийәтлик актер екәнлигини техиму тонутти. У йеқимлиқ авазида 25 куплет шеир билән йезилған термени нахшиға селип, тенимәй, қәлби билән чүшинип, нахшиниң мәнасиға чөкүп ейтқанда, «растинла қазақ жигитиғу мону» дәп қалдим. Актер өзигә жүкләнгән вәзипини һодуқмай, аламәт маһирлиқ билән атқуруп чиқти. Сизни, Пәрһат, Махамбет кәби әҗдатлар роһи дайим қоллиғай, илаһим! Есмухан ОБАЕВ, Қазақстан хәлиқ артисти. Пәрһаттин мәмнун болдум Язғучи-драматург Әхмәтҗан Һашириниң «Ялғуз ялпуз» драмисини сәһниләштүрүш җәриянида Уйғур театриниң талантлиқ режиссери Ялқунҗан Шәмиев мени әсәрдики Қасқарау ролини иҗра қилишқа тәклип қилған еди. Вақтимниң қислиғи түпәйли, униң бу илтимасини орунлаш мүмкин болмай қалди. Кейинирәк бу спектакль Уйғур театриниң сәһнисидә қоюлғанда уни көрүш үчүн бардим. Ялқунҗан Шәмиев тәрипидин маңа тәклип қилинған әл-жути билән Ана йерини қәдир тутқан йеза ақсақили Қасқарауниң роли театрниң талантлиқ артистлириниң бири – Пәрһат Давутовқа тапшурулупту. Актерниң сәһнидә өзини тутушини көрүп, униң қабилийитигә қайил һәм мәмнун болдум. Униң әсәр маһийитигә чоңқур чөккәнлигини, гәвдиләндүргән обризиға хас миллий колоритниң ярқин көрүнүши үчүн өз маһаритини ениқ көрситишни билгәнлигини сезивелиш тәс әмәс. Пәрһат режиссерниң ишәнчисини ақлалиди. Уни залдики тамашибинниң гүлдүрлигән алқишлиридинму ениқ байқавелишқа болатти. Мән ейтқан болар едимки, Пәрһат Давутов – қазақниң тәкрарланмас ярқин сималири, һәм шаир, һәм батур Махамбетни, Алаш пәхри Ахмет Байтурсыновни гәвдиләндүргән, туғулған йерини, униң тәбиитини, адәмлирини қәдирлигән, қоғдап қалалиған қазақ миллитиниң вәкили Қасқарау кәби йеза ақсақилиниң обризини Уйғур театри сәһнисигә дадил елип чиқалиған көрнәклик актердур. Пурсәттин пайдилинип, қабилийәтлик актер инимға мустәһкәм саламәтлик, иҗадий утуқ вә амәт тиләймән. Туңғышбай ЖАМАНҚУЛОВ, Қазақстан хәлиқ артисти, Дөләт вә Яшлар иттипақи мукапатлириниң лауреати, сәнъәтшунаслиқ пәнлириниң намзити, профессор. Кәсипдашлар ләвзи Пәрһат Давутов 1983-жили Уйғур театриға ишқа орунлашти. Мана шуниңдин буян мән униң сәһнидики иҗадини күзитип келиватимән. У Уйғур театриға қәдәм тәшрип қилған дәсләпки күндин тартип, сәһнә қәһримани болди десәм, ашуруп ейтқанлиқ болмайду. Пәрһат өз ишиға чин дили билән берилгән, йеқимлиқ авази бар нахшичи һәм қабилийәтлик актерлиримизниң бири. Миллий сәнъитимизгә иштияқ бағлиған сәнъәткар. Шуни ишәшлик ейталаймәнки, у сәһнигә баш қәһриманни яки болмиса шуниңға йеқинирақ образларнила елип чиқиду. Миллий сәһнимизниң пәхри вә миллий драматургиямизниң классик әсәрлири – «Ғерип вә Сәнәм» драмисида –Ғерипниң, «Анарханда» Һәмраниң ролини иҗра қилип, өзиниң истедатлиқ актер екәнлигини намайән қилалиди. Ялқунҗан ШӘМИЕВ, Қазақстан Җумһурийитиниң хизмәт көрсәткән әрбаби, режиссер. Қабилийәтлик актер, талантлиқ нахшичи Пәрһат Давутовниң Уйғур театрида паалийәт елип бериватқиниға оттуз бәш жил бопту. Мошу жиллар мабайнида у өзини һәм қабилийәтлик актер, һәм талантлиқ нахшичи сүпитидә тонуталиди. Иккимиз бирқатар спектакльларда баш рольларни ойнидуқ. Мәсилән, «Ғерип вә Сәнәм» драмисида мән аниниң, у балиниң ролини иҗра қилди. «Ялғуз ялпуз» драмисида иккимиз әр-аял образини яраттуқ. Қисқиси, Пәрһатни қанчә мәдһийилисәк, әрзийду һәм у һәқиқий мәнасида сәнъәткә зор иштияқ бағлиған инсан. Пәрһат шундақла «Нава» ансамблиниң солисти. У пәқәт өзигила хас иҗра қилиш маһаритигә егә. Өз вақтида атақлиқ композитор, СССР хәлиқ артисти Қуддус Ғоҗамияровниң «Тәклимакан» симфониясини хор капеллиси билән биллә ейтиш бәхтигә муйәссәр болғанлиғиниң өзи Пәрһатниң талантлиқ нахшичи екәнлигиниң ярқин испати. Реһангүл МӘХПИРОВА, Қазақстанниң хизмәт көрсәткән артисти.