• Мөтивәрләр
• 22 Қараша, 2018

«Әмгәк, әмгәк, йәнә әмгәк» дәйду 92 яшлиқ Нурвәг Новәров

Сөһбәтдашлирим – Нурвәг Новәров билән Қәһриман Арипов. Икки мөтивәрниң бириниң йеши тохсәндин, бириниң сәксәндин ашти. Уларниң беши қошулуп қалса болди, өтмүшни әсләйду. Көпирәк туғулуп өскән жути – Ғалҗатниң гепини қилиду. Улар бу қетим мениң ишимни сәл «йеникләштүрди». Маңа пәқәт «қулақ моллиси» болуп олтиришқа тоғра кәлди. Гәпни дәсләп Қәһриман ака башлиди. Бәхтишат СОПИЕВ, «Уйғур авази» – Нурвәг ака, тил тәгмисун, сизниң әстә сақлаш қабилийитиңизгә һәйран қалимән. Һәрқачан учрашқинимизда тәқипләш, уруш жиллири, уруштин кейинки дәвирләрдә болған вақиәләрни рәт-рети билән сөзләп берисиз. Бу қетимму Ғалҗатниң бешидин кирип, айиғидин чиқип кетимизғу дәймән. Иккимизниң ейтқанлирини бүгүнки яш әвлатниң аңлап қалғини яхшиғу. Ейтмақчи, яшлиримизни ғалҗатлиқларниң теги-тәкти қизиқтуридекән. Мениң ата-анамниң ейтишичә, ғалҗатлиқларниң теги турпанлиқлар охшайду. Сизчу? – Биз доланилиқ. Шу яқтин Пата дегән киши чиқип, сүйи әлвәк Ғалҗатқа орунлашқан екән. У йәттә оғул, бир қиз тепипту. Биз шуларниң әвлатлири. “Әстә сақлаш”, дәп қалдиңғу. Яш чоң болғансири бүгүн көргәнни шу заман унтуп қалисәнкән. Амма өтмүшни унтуш мүмкин әмәс охшайду. – Сизниң ата-аниңиз тоғрилиқ көп нәрсиләрни аңлиған. Болупму дадиңиз тоғрилиқ. У яқни оқумиған, амма туғма талант уста, кәшпиятчи дәйдиған... – Дадам – Новәр Исләков 1901-жили, апам – Айимхан Авакова 1907-жили туғулған. Биз алтә бала. Нурдун, Нурвәг, Маһирәм, Мәрийәм, Мерванәм, Нурумсахан. Кәнҗимиз – Нурумсахан Новәровани гезитханлар яхши билиду. Журналист. Көп жиллар «Коммунизм туғи» гезитида әмгәк қилди. Мән 1927-жили дунияға кәптимән. Биринчи синипқа киргичә көп нәрсиләр есимдә йоқ. Амма униң бу йеқини яхши билимән. Әлвәттә, көп нәрсиләрни дадам сөзләп бәргән. Мәсилән, Ғалҗатта 1930-жили колхоз қурулупту. У вақитта бу йеза: «Ғалҗат» вә «Қаритам» дәп иккигә бөлүнәтти. Дәсләпки колхоз шу Қаритамда «Қизил Туғ» нами билән қурулиду. Униң рәиси Мисир Сәйдуллаев дегән киши болған екән. Дадам униң орунбасари болуп ишләпту. Кейин Қаритам Ғалҗатқа қошулуп кетиду. Дурус ейтисән, дадамниң қолидин кәлмәйдиғини йоқ еди. У дәсләп йезиға йәттә өй салди. – Бу һәққидә мениңму хәвирим бар. Дадиңиз у йәттә өйни йеңидин қурулған колхозни путиға турғузушта тәр төккәнләргә бәргән екән... – Тоғра. Мән у өйләрни кимләргә бәргәнлигиниму яхши билимән. Биринчи өйни Бәңнизахан Ғоҗәкова дегән аял алиду. У атақлиқ ома ориғучи болған екән. Уни «комбайн» дәпму ататтекән. Бир гектар йәрни ялғуз ораттекән. Қалғанлири Мәһәммәт яғашчи, Давут төмүрчи, Қиса, Барат Һошуров, Хәйрул вә сениң дадаң Аруп Самсақов исимлиқ колхозчиларға берилипту. Дадамниң әмгигини унтумиған жутдашлиримға миң рәхмәт. Һазир шу коча Новәр Исләковниң намида атилиду. – Новәр ака йезиға дәсләпки электр станциясини салған екән. Бу һәққидиму гәп жиқ. – Бу 1934-жил еди. Дадам Ғалҗат ғолиға су электрстанциясини салди. У тәхминән һазирқи Пармаш Әхмәтниң өйиниң астидики ойманға орунлашқан. Униңдин застава, йезидики клуб вә жут турғунлири пайдилинатти. Амма 1937-жили дадамға «хәлиқ дүшмини» дегән қалпақ кийгүзүлүп тутулуп кәтти. У он жил түрмидә ятқан. Кейин ақлинип, жутиға қайтип кәлди. – Дадамниң ейтишичә, 1937-жили Ғалҗаттин бираз адәмләргә шундақ «қалпақ» кийгүзүлгән охшайду. – Мән уларниму яхши билимән. Дадам билән бәш адәм түрмигә қамалди. Улар – Абдуллам Аллабәрдиев, Қаритам йезилиқ кеңишиниң рәиси Низам молла, Үрүмчидә оқуп чиққан алий билимлик диний өлима Абдукерим Илиев, Яркәнт шәһәрлик кеңишиниң рәиси Сидиқ Тоқаев. – «Елипбәниң» муәллиплириниң бири. Сидиқ ака шу вақитларда Уйғур наһийәлик гезитниң муһәррири болуп ишләватқан екән. Йәнә бир билидиғиним Һевуллам, Һапиз дегән кишиләрни колхозға әза болмиғини үчүн йәр авдуруш қиливәткән екән. Хаталашмисам, Һевуллам ака бираз вақиттин кейин қайтип келип, колхозда ишлиди. – Мениң аңлишимчә, Новәр ака жутқа хелә вақит кәлмәй жүргән охшайду... – Түрмидин кейин дадам Ақсуда бираз вақит ишлиди. У йәргә электр станциясини салди. Буниңға мәнму арилаштим. Клубниң һулини қурди. Кейин дадамни Головацкий дегән киши Яркәнткә елип кетиду. У Яркәнттә хаман салған екән. Кейин Мисир ака Чаринға колхоз рәиси болуп йөткәлди. У дадамни убдан билгәчкә, иккиси биллә ишләйду. Дадам шу вақитта кәндирниң уруғини чачидиған техника ясайду. Мошу әмгигини «Сталин» мукапитиға тәвсийә қилған дегәнни аңлиғанмән. Амма уни алалмиди. – У Ғалҗатқа қайтип келип, мәктәп салди әмәсму? – Тоғра. Дадам жуттики кона мәктәпни салған. Униңғиму мән арилаштим. Һелиму ядимда, Һаҗи Халиқов иккимиз униң үстини қәләйлигән едуқ. – Нурвәг ака, Улуқ Вәтән уруши башланғанда сиз 14 яшта екәнсиз. Биз хелила кичик. Демәкчи болғиним, көп нәрсиләр ядиңизда болса керәк... – «Мусулманларни армиягә алмайветипту» дегән бир параң чиқти. Бу урушниң алдида болуватқан гәп. Шу вақитта бәзибир адәмләрниң хапа болуп кәткинини көргән едим. Чүнки биздә застава барғу. Яшлар бош вақтимизни шу заставиниң әтрапида өткүзәттуқ. Көплигән яшлар һәрбий болушни арман қилатти. Шуңлашқиму «уруш башлинипту» дегәндә, әрләрдә қорқунучни байқимидим. Амма «қара хәтниң» дәрдини көп тарттуқ. У вақитта аялларниң һәммиси етизда. Мәлидә адәм йоқ. Кимниң аилисигә “қара хәт” кәлсә, уни етизға елип чиқип аңлитатти. У йәрдики жиға-зерә адәмниң жүригини езиветидиған. Һәммимиз һөкүрәп жиғлап мәлигә қайтаттуқ. Қәһриман ука, ишинәмсән, етизда ишләватқан аялларниң күни уруштикиләрниңкидинму еғир болди. Аҗизлар тизиғичә ялаңғидақ су тутатти. Уларниң путлири йерилип, қанап кетидиған. Ағриқниң дәрдидин һөкүрәп жиғлаватқанларни мән өз көзүм билән көрдүм. Баяқи мән ейтқан Бәңнизахан Ғоҗәкова ондәк аялни жиғип, уларға ома орушни үгитәтти. Ома нахшисини ейтип, он аялни алдиға селивалатти. Жирақтин аңлап турсиңиз, «ширт», «ширт» қилған аваз чиқип, худди бир адәм ома оруватқандәк, аңлинатти. Қандақ нахша түгиди, әшу авазму бузулуп кетиду. Бүгүнки күндә әйнә шу омичиларниң әң кичиги – Лохмән акиниң аяли Бәттәм һаят. У яқму тохсәндин ешип қалди. Һәлимәм Мәмирова, Турахан Йүсүпова қатарлиқ омичилар көз алдимда туриду. Омичиларниң кәйнидин төрт аял бағ бағлап маңатти. Бағни тиккигә олтарғузатти. Уни биз, балилар, қучақлап көтирип һарвуға басаттуқ. Шу вақитларда аниларниң мону ейтқан гепи техи қулиғимниң түвидә яңрап туриду: «Етизда бир тал дан қалмисун, биз буниң һәммисини жәң мәйданидики әрләр, атилириңлар үчүн жиғиватимиз. Әшу бир тал буғдай дүшмәнгә оқ болуп тәгсун» дәйдиған. Шуңлашқа биз уларниң көңлидин чиқишқа тиришаттуқ. Кечилири уйқум қечип кәтсә, әйнә шу вақиәләр көз алдимға келиду. – Дурус ейтисиз, уруш жиллири анилиримизниң көрмигини көп, йемигини чөп болди. Мениң момам Мәйнурхан һәққидә аңлиғиниңиз барму? У яқму атақлиқ дехан болған. – Мәйнурхан анимиз Москваға колхозчиларниң қурултийиға қатнашқан. У яқтин келип, биз охшаш балиларға алған тәсиратлирини сөзләп бәрди. Шундақ ақ көңүл, гөл аял болидиған. У анимизниң: «коридордики төрт тамға мениң сүрәтлиримни иливетипту. Қизиқ йери, у сүрәт, худди тирик адәмдәк, қаяққа маңсам тәңла мени әгишәтти» дәп сөзләп бәргини ядимда. Бая у тамға илиқлиқ турған әйнәкниң гепини қилған екән. Уни, буни дәймиз, у вақитта анилар көп җапа тартти. Ақа дегән анимизни билисәнғу. Бир күни шу аял Яркәнткә пиядә берип, көмүқонақниң уруғини елип кәпту. Андин у һәптисигә бир қетим, Кәтмәндин пиядә гезит вә хәтләрни тошатти. Шуңлашқа уни һәммиси «Жаяу Ақа» дәйдиған. Кейин бу ләқәм уларниң әвлаттин-әвладиға кәтти. – Нурвәг ака, сизму ата изи билән меңип, яғашчилиқ қилдиңиз... – Көп вақит колхозда прораб болуп ишлидим. Көплигән мал қоралирини салдим. У вақитта колхозға довунлуқ Мурадил Муратов рәис еди. Кейин Ғалҗат оттура мәктивидә әмгәк пәнидин дәрис бәрдим. Алмутида, Талдиқорғанда оқуп кәлдим. Аиләвий шараитқа бағлиқ Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң Ават йезисиға көчүп кәттим. Бу йәргә келип тоху фермисида ишләп, пенсиягә чиқтим. Өмрүм әмгәк билән өтти. Ахирқи бир-икки жилда көзүм сәл начарлап, әмгәктин қол үзүп қалдим. Шуниңға қаримай, өйниң оқитиға «чепилишип» қойимән. Бәзиләр мениңдин узақ яшишимниң сирини сорайду. Биринчи новәттә, адәм балисиға хатирҗәмлик керәк. Көргәнла, әрзимәс нәрсиләргә терикишниң һаҗити йоқ. Әң муһими, җисманий әмгәк қилиш керәк. Мән бу күнләргә пәқәт әмгәк билән йәттим. Һарақ ичмидим демәймән, амма униңға анчила берилип кәтмидим. Өмрүмдә тамака чәкмидим. Мениң һаятий шиарим: әмгәк, әмгәк, пәқәт әмгәк. – Сөһбитимизни Новәр акидин башлидуққу. У яқ қачан һаяттин өтти. – Дадам 78 йешида, апам 39 йешида аттин жиқилип, қайтиш болди. Қериндашлиримниң һәммиси бақилиқ болуп кәтти. Өмүрлүк җүптүм Җәннәттинму әтигән айрилдим... – Ейтмақчи, өзиңизниң қанчә балиси бар? – Сәккиз балам бар. Қириқтин ошуқ нәврә сөйдүм. Чәвриләрниң сани ядимдин көтирилип кетипту. Икки қәврәм бар. – Нурвәг ака, сизгә, илаһим, әврә очумидин су ичиш несип болғай! Амин!