• Саламәтлик пасибанлири
• 30 Қаңтар, 2019

Келәчәк медициниси – Алмутида

Бүгүнкидәк йеңи технологияләр заманида җәмийитимизниң һәммә саһалири аләмшумул тәрәққият йолиға чүшкән. Медицина саһаси бу җәриянниң әң алдинқи қатарида кәлмәктә. Операция қилиш һәм диагноз қоюш техникиси вә услублири, давалашниң йеңи технологиялири күн санап өзгәрмәктә. Кейинки вақитларда дунияда бемарни илик һүҗәйрәси (стволовая клетка) билән давалаш услуби аммибаплиққа айланмақта. Әйнә шундақ әң илғар технологияләрни пайдилинип, бемарларни давалаватқан Алмутидики «Һүҗәйрилик технологияләрниң Москва мәркизи» болуп һесаплиниду. Йеқинда мәзкүр мәркәзниң баш врачи Рашит Абдул билән учришип сөһбәтләшкән едуқ. Йолдаш МОЛОТОВ, «Уйғур авази» – Рашит, дәсләптә өзәңни гезитханлиримизға тонуштуруп өтсәң? – Мәрһәмәт, мән Әмгәкчиқазақ наһийәсигә қарашлиқ Тәшкәнсаз йезисида туғулдум. Йезимиздики Һ.Абдуллин намидики мәктәпни 2002-жили тамамлап, Асфендияров намидики медицина институтиниң давалаш факультетиға оқушқа чүштүм. Мәзкүр билим дәргаһини 2009-жили пүтәргәндин кейин Алмутидики төмүрйолчилар ағриқханисида, кейинирәк 13-поликлиникида әмгәк паалийитимни башлидим. Кейин фармацевтика ширкәтлириниң Астана шәһири вә Ақмола вилайити бойичә вәкили болдум. Бу ширкәтләрдә бираз ишләп, қайтидин әмәлий ишқа йүзлиниш қарариға кәлдим. Ядролуқ физика институти йенидики поликлиникида бөлүм башлиғи, кейинирәк Алмутидики җумһурийәтлик Аиләвий-врачлар мәркизидә баш врачниң орунбасари хизмәтлиридә болдум. Өзәм дайим медицинидики йеңилиқларни назарәт қилип туримән. Болупму һүҗәйрә билән давалаш технологиясигә бәк қизиқимән. Сәвәви, алимлар нәқ мошу саһани “келәчәк медициниси” дәп етирап қиливатиду. Униңдин ташқири, исми дунияға тонулған уйғур алими Шөһрәт Мутәллиповниң тәтқиқатлирини үгинишкә башлидим. У пәйттә мундақ технологияләр Қазақстанға йеңидин кәлгән еди. Мән бу саһаниң мутәхәссислиригә мураҗиәт қилған едим, улар мени қобул қилишти. Мана бир йерим жилдин буян мошу йәрдә ишләватимән. – Һазир силәр тәвсийә қиливатқан технологияниң алаһидилиги немидә? – Илик һүҗәйрисини тәтқиқ қилиш ХХ әсирниң бешида башланған. 1901-жили профессор Александр Максимов дәсләпки қетим адәм организмида бөлүнидиған вә башқиму һүҗәйриләрни әслигә кәлтүридиған – илик һүҗәйрилириниң бар екәнлигини ениқлиған. Шуниңдин кейин нурғунлиған алимлар тәтқиқатларни жүргүзди. Әмәлий тәҗрибиләрму әмәлгә ашурулди. Бу технологияниң асасий алаһидилиги – адәм организминиң өзини өзи әслигә кәлтүрүш иқтидарини пайдилиниш арқилиқ еғир ағриқларни давалаш. Униңдин ташқири, бизниң технология чоң операцияләргә альтернатива болалайду. Мәсилән, адәмниң томурини алмаштуруш һаҗәт болди дәйли. Буниң үчүн бемарни бир ай давамида операциягә тәйярлаш лазим. Операция қилиш үчүн мәхсус бөлмә, анестизиолог, һәмшириләр, айрим васитиләр һаҗәт. Бемарниң бир йерини кесип ечиш керәк. Шуниңдин кейинла томур алмаштурулиду. Операциядин кейин бемар бираз вақит өзигә келиши керәк, униңға күтүм һаҗәт болиду. Йәни бемар сәллимаза сақийип чиқиши үчүн хелә нурғун вақит тәләп қилиниду. Униңдин ташқири адәм организми дайим өсүп туриду әмәсму. Әнди организмға селинған ят нәрсә өсмәйду. Бәш-алтә жилдин кейин уни йәнә алмаштуруш лазим болиду. – Операция җәрияни һәққидә тәпсилий ейтип бәрсиңиз? – Бемар дәсләп кәлгинидә биз қандақ медицинилиқ анализларни тапшуруш керәклигини тәпсилий ейтип беримиз. Һаҗәт болған медицинилиқ анализлар тәйяр болғандин кейин мәркәзниң иккинчи қәвитидики манипуляция бөлмисигә киргүзимиз. Бизниң пластикилиқ хирург, МДҺ әллири пластикилиқ хирурглар җәмийитиниң президенти Б.Баиров операцияни башлайду. Бу җәриянни бизниң адәттики чүшәнчимиздики «операция» дәп ейтишниң өзиму қийин. Сәвәви, хирург бемарниң қосиғиниң астидин шприц арқилиқ 200 миллилитрдәк май алиду. Бу қириқ минуттәк вақит ичидә әмәлгә ашурулиду. Мәхсус лабораториядә әйнә шу елинған майдин бизгә керәк һүҗәйриләрни таллавалимиз. Улардин мезенхимальлиқ илик һүҗәйриси вә стромальлиқ-васкулярлиқ фракция елиниду. Стромальлиқ-васкулярлиқ фракция (СВФ) қисқа вақит ичидә тәйярлиниду. Уни бемарға шу күнила селишқа болиду. У бемарниң қайси йери ағриватса, беваситә шу йәргә селиниду. Бу усул асасән косметологиядә вә ортопедиядә қоллинилиду. Мәсилән, адәмниң тиз устиханлириниң оттурисиға, бурунға, көз әтрапидики органларға селиниши мүмкин. Әнди мезенхимальлиқ илик һүҗәйриси дегинимиз – бизниң организмимизда һәрқандақ һүҗәйриниң типлирини чиқиришқа ихтидари бар мәнбә. У, жуқурида ейтқинимдәк, бемардин елинған майдин тәйярлиниду. Ениғирағи, мәхсус алаһидә таза шараитларда майдин елинип көпәйтилиду. Уларни көпәйтиш үчүн тәхминән он күн һаҗәт. Томур арқилиқ қанға киргүзүлиду. Қан арқилиқ улар организмниң керәк йеригә «йетип» бариду. Мәсилән, беғирни әслигә кәлтүриду, йеңи томурларниң өсүшини тәминләйду, инсулин чиқириш ихтидарини ашуриду. Мошу йәрдә илик һүҗәйрәси һәққидә аддий тил билән ейтип өткинимиз тоғра болса керәк. Илик һүҗәйрәси һәрқандақ организмда моҗут. Йәни, улар адәм организминиң ишләп туруши үчүн хизмәт қилиду. Улар ишлимисә, демәк, организм ағриққа дучар болиду. Биз лабораториядә тәйярлиған һүҗәйрә организмға киргәндин кейин иккигә бөлүниду. Шундақ қилип, бөлүнгән һүҗәйрә организмниң ағриватқан җайидики һүҗәйрәгә «келип» уни «охитиду». У «оханса», униңға күч беришкә киришиду. Әгәр у тамамән өлгән болса, өзи шуниң функциясини атқурушқа башлайду. Илик һүҗәйрисиниң әҗайип хусусийити – у организмдики ағриватқан җайни өзи «тепивалиду», өзи ағриқниң көләмини «ениқлайду» һәм шу йәрдики һүҗәйригә охшаш «һәрикәт» қилиду вә көпийиду. Биз бемарға һаҗәт барлиқ шараитларни тәйярлиғандин кейин укол арқилиқ илик һүҗәйрилири бемарға селиниду. Бу алтә саатқичә созулиду. Шуниңдин кейин бемар өйигә кетивериду. Мошу йәрдә шуни алаһидә тәкитләш лазимки, бемар укол селинғандин кейин дәрһал сақийип кәтмәйду. Толуқ әслигә келиш җәрияни алтә айдин он икки айғичә созулуши мүмкин. Амма бу вақит ичидә бемар сүпәтлик һаят кәчүрүш имканийитигә егә болиду. Мана, қисқичә ейтқанда, барлиқ җәриян мошундақ әмәлгә ашурулиду. – Мошу технология билән қандақ ағриқларни давалашқа болиду? – Бу технология билән давалинидиған ағриқлар тизими наһайити көп. Жүрәк-томур системиси, қәнт диабети, Паркинсон, Альцгеймер, ДЦП, офтольмология, ортопедия вә башқиму ағриқлар. Қошумчә қилсам, һүҗәйрә терапияси кейинки жилларда Россиядә яхши тәрәққий етиватиду. Мана, өткәндә Россияниң Новосибирск шәһиридики кәсипдашлиримиз инфаркт алған бемарни давалиди. Мәлумки, инфаркт алғанда адәм жүригидики томурлар йерилип кетидудә, у йәрдә яра пәйда болиду. Демәк, қан айлиними тохтайду. Бемарниң айрим әзалири ишлимәй қалиду. Әнъәнивий медицина билән давалиғанда, биринчидин, бемарниң сақийиши үчүн узақ вақит кетиду. Адәм ишлимәйду, нака болуп қелиши, тәкрар инфаркт елиши, һәтта өлүп кетиши еһтималдин жирақ әмәс. Россиялик кәсипдашлиримиз һелиқи бемарниң жүригидики яриға зонд арқилиқ илик һүҗәйрисини салған. Бемарни алтә ай давамида назарәт қилип турған. У иҗабий нәтиҗә берип, бемар организминиң 75 пайизи әслигә кәлгән. Илгири әнъәнвий медицина услуби билән давалиғанда бемарниң организми пәқәт 45 – 50 пайизғичә әслигә келиши мүмкин. Шундақ нәтиҗиләр ДЦП, Альцгеймер, қәнт диабети, Паркинсон ағриқлирини давалиғанда қолға кәлтүрүлди. Әлвәттә, бу технология билән давалашниң алаһидиликлири көп. Уларниң һәммисини тәпсилий ейтип чиқиш үчүн гезит бети азлиқ қилиду. Барлиқ әхбаратларни бизниң мәркәзгә кәлгәндә ейтип беримиз. Шундақла қошумчә мәлуматларни бизниң рәсмий сайтимиздин елишқа болиду. – Байқиғинимиздәк, һүҗәй-рилик технологияниң иҗабий тәрәплири көп екән. Шу нуқтәий нәзәрдин қариғанда, дөләт мошу технологияни тәрәққий әткүзүшкә немишкә мәнпийәтдар әмәс? – Мән, жуқурида ейтқинимдәк, һазир бу технология пүткүл дунияда сүръәтлик тәрәққий етиватиду. Адәттә, һәрқандақ йеңилиқниң тәрәпдарлириму һәм қарши чиққучилириму болидуғу. Бу йәрдиму шу әһвал. Қарши чиққучиларниң ейтишичә, бу йәрдә этика һәм мораль нормилири дәпсәндә қилиниватқидәк. Ундақ дейишиниң сәвәви, бәзи әлләрдә илик һүҗәйрилирини ана балаятқусидин, сәккиз һәптилик эмбриондин, сүнъий туғуттин чүшүп кәткән балидин еливатқан әһваллири учришиду. Чүнки әйнә шундақ елинған илик һүҗәйрәлириниң ресурслири, иқтидари наһайити күчлүк. Давалаш нәтиҗисиму үнүмлүк болиду. Мошуни пайдилиниватқанларму бар. Әнди бизниң мәркәздә, жуқурида ейтқинимдәк, илик һүҗәйрисини пәқәт адәм өзидин елинған майдин алимиз. Йәни, этика нормилири даирисидин чиқмаймиз. Униңдин ташқири, мәркәздә барлиқ әсвап-үскиниләр Япониядин, Германиядин, Бүйүк Британиядин кәлтүрүлгән. Һаҗәт материалларни Швейцариядин алимиз. Лабораториямиз ІСО-20001 хәлиқара стандартиға мувапиқ ишләйду. Лаборатория башлиғи Татьяна Ступникова Москва дөләт университетини тамамлиған тәҗрибилик дохтур. Мошу технология бойичә бирнәччә илмий әмгәкләрниң муәллипи. Барлиқ җәриян алаһидә тазилиқ шараитида әмәлгә ашурулиду. Әнди беваситә бизниң елимиздә бу технологияләрниң аммивий рәвиштә киргүзүлмәслигиниң сәвәплириниң бири — бу саһа қанун турғусидин толуқ рәтләнмигән. Хошна Россиядә қанун қобул қилинди. Биздиму йеқинқи икки-үч жилда бу мәсилә һәл қилиниду дәп ойлаймән. Бәзиләр «силәрниң мәркәз қанунсиз ишләватамду?» дейиши мүмкин. Биз трансплантация тоғрилиқ қанун актлириға мувапиқ ишләватимиз. Мәркәзниң мошундақ ишларни әмәлгә ашурушқа һоқуқ беридиған дөләт лицензияси бар. Алаһидә тәкитлисәм, бизниң мәркәз қанун вә этика нормилири даирисидә паалийәт жүргүзиду. – Силәрдә давалинишниң баһаси бемарлар үчүн қолйетимликму? – Җумһурийитимиз Президенти Нурсултан Назарбаев Қазақстан хәлқигә йоллиған мәктүплириниң биридә келәчәк ихтисатниң бирнәччә йөнилишини тәрәққий әткүзүшниң, шуларниң ичидә биомедицинини тәрәққий әткүзүшниң муһимлиғини тәкитлигән еди. Биз мошуни толуғи билән қоллап-қувәтләймиз. Мәркәз әң илғар технологияләр билән ишләйдиған Қазақстандики дәсләпки вә бирдин-бир мәркәз болуп һесаплиниду. Илгири мошу технология билән давалинишни халиғучилар чәт әлләргә беришқа мәҗбур еди. Демәк, йол, тамақлиниш, яшаш чиқимлири болатти. Әнди чәт әлләргә беришниң һаҗити йоқ. Бизму шулар көрсәткән барлиқ хизмәт түрлирини көрситәләймиз. Баһалар 85 миң тәңгидин башлиниду. Бу чәт әлләрдики баһалар билән селиштурғанда хелила әрзән. Бизниң асасий мәхситимиз — қазақстанлиқларниң саламәтлигини вә һаят кәчүрүш сүпитини әң илғар биомедицина технологиялирини тәрәққий әткүзүш һәм қоллиниш арқилиқ яхшилаштин ибарәт. – Сөһбитиңгә рәхмәт.