• 9-июнь – Қазақстан Җумһурийити Президентиниң сайлими күни
• 18 Сәуір, 2019

Қазақстанда қанчә Президент сайлими өтти?

Шөһрәт МӘСИМОВ, “Уйғур авази” Қазақстанда алий дөләт һакимийитини тапшуруш хатирҗәм, мәмликәтниң Асасий Қануниниң тәләплиригә толуқ мас кәлгән һалда әмәлгә ашурулуп, дуниявий бирләшминиң иҗабий инкасиға егә болди. Шуниң билән бир вақитта новәтттики мәнтиқий қәдәмниң, йәни Президент сайлимини өткүзүш мәсилисиниң күн тәртивидә туруватқанлиғи өзлүгидин чүшинишлик болди. Шундақ екән, бу күнләрдә Қазақстан җәмийитидә бийил 9-июньға бәлгүләнгән муддитидин илгири Президент сайлими қизғин муһакимә қилинмақта. Униңға барлиқ мәһкимә-тәшкилатларниң вәкиллири, айрим шәхсләр қатнишип, сайлам өткүзүш қарариниң конструктив вә тоғра қәдәм болғанлиғи, чүнки дөләткә вә униң гражданлириға хәлиқ хаһиши билән ениқ қәрәлгә сайланған Президентниң керәк екәнлиги тоғрилиқ пикирләр ейтилмақта. Биз диққитиңларға һавалә қилиниватқан мақалимизда болса, умумән, Қазақстанда мошу кәмгичә қанчә Президент сайлиминиң өткүзүлүп, уларда кимләрниң авазға чүшкәнлигини йәнә бир қетим әсләп көрүшкә тириштуқ. Шундақ қилип, мустәқил Қазақстан тарихида Президент сайлими бәш қетим өткүзүлди. 1990-жили 24-апрельда Қазақ ССР Алий Кеңиши (җумһурийәттики алий һакимийәт оргини –Ред.) «Қазақ ССРниң Президенти лавазимини тәсис қилиш вә Қазақ ССР Конституциясигә өзгиришләр билән қошумчиларни киргүзүш тоғрилиқ» Қанун қобул қилип, Қазақ ССРниң Президенти лавазимини тәсис қилди. Шу күни Алий Кеңәш Нурсултан Назарбаевни Президент қилип сайлиди. Нурсултан Назарбаев Президент болуп сайланғичә 1989-жилниң 22-июнидин тартип Қазақ ССР Коммунистик партияси Мәркизий Комитетиниң Биринчи кативи лавазимида Қазақстанға рәһбәрлик қиливататти. 1991-жили 1-декабрьда Қазақстан Президентиниң биринчи умумхәлиқ сайлими болуп өтти. Униңда Нурсултан Назарбаев сайлиғучиларниң 98,78 пайиз авазиға егә болди. Сайламға болса, аваз бериш һоқуқиға егә аһалиниң 88,2 пайизи қатнашқан еди. Мәлумки, биз 2012-жилдин тартип бу күнни Дөләт мәйрими – Тунҗа Президент күни сүпитидә нишанлаватимиз. Шу жили 10-декабрьда Нурсултан Назарбаев Қазақ ССРни “Қазақстан Җумһурийити” дәп қайта аташ тоғрилиқ қанунни имзалиди. Әнди 16-декабрьда болса, Алий Кеңәш Қазақстанниң Дөләт мустәқиллигини елан қилди. 1995-жили 29-апрельда Қазақстанда Президент Нурсултан Назарбаевниң вакалитини 2000-жилниң 1-декабриғичә узартиш бойичә референдум өткүзүлди. Президент вакалитиниң узартилишини аваз беришкә қатнашқанларниң (сайлиғучиларниң 91,26 пайизи) 95,46 пайизи қоллап-қувәтлиди. 1999-жили 10-январьда иккинчи (новәттин ташқири) Президент сайлими өткүзүлүп, сайлиғучиларниң 79,78 пайиз авазини алған Нурсултан Назарбаев йәнә йәттә жилға лавазимида қалди. Сайламда оппозиция намзити – сабиқ Алий Кеңәш рәиси (1991 – 1993-жиллар) Серикболсын Әбдилдин (Қазақстан Компартияси) 11,7 пайиз авазға еришти. Йәнә икки намзат – Ғани Қасымов (мустәқил намзат) билән Энгельс Ғаббасовни (Қазақстан Хәлиқ бирлиги партияси) сайлиғучиларниң нисбәтән 4 вә 1 пайизи қоллап-қувәтлиди. Үчинчи умумхәлиқ Президент сайлими новәттики сайлам болуп, 2005-жили 7-сентябрьдә Парламент Мәҗлиси бәлгүлигәндәк, шу жили 4-декабрьда өткүзүлди. Бу қетим әмәлдики мәмликәт Президенти Нурсултан Назарбаев, «Адаләтлик Қазақстан үчүн» һәрикитиниң лидери Жармахан Туяқбай, Қазақстанниң «Ақ жол» Демократик партиясиниң рәиси Әлихан Байменов, Мәҗлис депутати Ерасыл Әбылқасымов вә «Табиғат» экологиялик тәшкилатиниң лидери Мэлс Елеусизов президентлиққа намзат болуп авазға чүшти. Сайламда әмәлдики Президент Нурсултан Назарбаев ғалип чиқип, аваз беришкә қатнашқан сайлиғучиларниң 91,15 пайизиниң қоллап-қувәтлишигә егә болди. Оппозия намзити Жармахан Туяқбай 6,61 пайиз, Әлихан Байменов 1,61 пайиз, Мэлс Елеусизов 0,28 пайиз авазға егә болди. Мошу сайлам кампанияси вақтида мәмликәт тарихида биринчи қетим намзатлар оттурисида телемуназириләр өткүзүлди. Амма Нурсултан Назарбаев уларға қатнашмиған еди. Төртинчи (новәттин ташқири) Президент сайлими 2011-жили 3-апрельда өткүзүлди. Униңда 95 пайиздин ошуқ авазға егә болған Нурсултан Назарбаев төртинчи қәрәлгә Президент болуп сайланди. Сайламда Қазақстан Коммунистик Хәлиқ партияси мәркизий комитетиниң кативи Жамбыл Ахметбеков, Қазақстан Вәтәнпәрвәрләр партиясиниң рәиси, Парламент Сенатиниң депутати Ғани Қасымов вә «Табиғат» экологиялик тәшкилатиниң лидери Мэлс Елеусизов униң рәқиплиридин болди. Аваз бериш йәкүни бойичә иккинчи орунни Ғани Қасымов (1,91 пайиз аваз), үчинчи орунни Жамбыл Ахметбеков (1,36 пайиз аваз), төртинчи орунни Мэлс Елеусизов (1,15 пайиз аваз) егилиди. 2015-жили 26-апрельда мәмликәт тарихидики бәшинчи Президент сайлими болуп өтти. Қазақстан Президенти лавазимиға намзат сүпитидә әмәлдики Президент Нурсултан Назарбаев, Қазақстан Коммунистик Хәлиқ партиясидин Турғун Сыздықов вә партиядә йоқ Әбилғазы Қусайинов ройхәткә елинди. Сайламда Нурсултан Назарбаевни сайлиғучиларниң 97,75 пайизи, Турғун Сыздықовни 1,61 пайизи вә Әбилғазы Қусайиновни 0,64 пайизи яқлап аваз бәрди. Бийил 19-мартта Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Нурсултан Назарбаев қәрәлидин илгири вакалитини сақит қилди. Мәмликәтниң Асасий Қануниға мувапиқ қәрәл аяқлишишқа қалған вақитта Президент вакалити Парламент Сенатиниң рәиси Қасым-Жомарт Тоқаевқа өтти. Буниңда Конституциягә мувапиқ Нурсултан Назарбаев Бехәтәрлик Кеңишиниң, «Nur Otan» партиясиниң, Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң рәиси болуп қалди. Қасым-Жомарт Тоқаев Президент лавазимида 9-апрельда муддитидин илгири Президент сайлимини бәлгүлигәнлиги тоғрилиқ елан қилди. Президент Пәрманиға бенаән сайлам 9-июнь күнигә бәлгүләнди. Шундақ қилип, аз күнләрдин кейин Президент лавазимиға намзатлар мәлум болуп, сайлам алдидики муһим кампания – тәшвиқат-тәрғибат ишлири башлиниду. Биз бу қетимқи сайламниңму илгәркилиридәк хатирҗәм вә Президент капаләтләндүргәндәк, “адил, очуқ, адаләтлик өткүзүлидиғанлиғиға” ишинимиз. Униңға қатнишиш аваз бериш һоқуқиға егә һәрбир қазақстанлиқниң гражданлиқ борчидур. Чүнки алдимиздики бәш жилда мәмликәтниң, демәк, һәрбиримиз тәғдириниң қандақ болидиғанлиғи 9-июнь күни қандақ қарарға келишимиз билән уттур бағлиқтур.