• Замандаш
• 10 Шілде, 2019

Тез ярдәмгә тәйяр инсан

Буниңдин бирнәччә жил илгири Қаратуруқ жутиниң һөрмәтлик зиялий кишилири Шеривахун Баратов, Савут Абдурахманов, Қәһриман Әмәтов, Зәйнидин Нурдунов, Қасим Исмайилов һәрқандақ той-төкүн, нәзир-чирақларда болуп қалса, өйниң төри бәрикәткә толатти. Муюм, мәрасимлар қизиққа толуп, көңүл шатлиққа бөлинәтти. Вақит яшларниң жигитлигини алғинидәк, бу кишиләрниң бирнәччисиниң өмрини елип кәтти. Байқиған болсаңлар, жуқурида исми аталғанлар арисида бирла киши унтулуп қалғандәк. Һәтта мошу мақалини йезиватқан мән чеғимда Зәйнидин акамни «тез ярдәм» машинисиниң аддий шофери дәп та мошу кәмгичә ойлап келивататтим. Башқилириму шундақ ойда болуши сөзсиз. Бүгүн мана шу адаләтсизликкә чекит қоймақчимән. Зәйнидин ака әсли Яркәнт тәвәсиниң Чулуқай йезисидинкән. 1933-жили 5-июль күни дунияға кәпту. Амма балилиқ, яшлиқ дәври Ғулҗиниң Дөңмәлә йезисида өткән. Атиси Нурдун билән аниси Меһирәм орунлашқан өйниң бағ тәрипидә даңлиқ Ғени батур, ян тәрипидә язғучи Мәсимҗан Зулпиқаров билән хошна олтарған. Он бәштин ашқан бала Шәрқий Түркстан Азатлиқ армиясиниң ишлиридин бираз болсиму хәвири барлиғи мана мошу хошнидарчилиққа мунасивәтлик болса керәк. 86 яшқа кәлгән Зәйнидин ака шу вақитниң тарихий вақиәлирини сөзләп бәрсә, хатирисиниң рошәнлигигә һәйран болисән. 1949-жили Дөңмәлидики «Рошән» мәктивини тамамлиған Зәйнидин бир жиллиқ милиция мәктивидә билимини давам қилиду. Кадр тапчиллиғиға мунасивәтлик ечилған бу мәктәпни пүтириши билән вилайәтлик архив бөлүмигә ишқа әвәтилиду. Кейин 1955-жилғичә Ғулҗидики шәһәрлик сақчилар бөлүмидә ишләп, шу жили Қазақстанға көчүп чиқиду. Дәсләп Орал далалирида болиду. Үч айдин кейин уруқ-туққанлирини, җүмлидин Аюп, Тейип Мәңсүровларни Қаратуруқтин тепип, көчүп келиду. 1957-жили Зәйнидин чапинини мүрисигә артип Алмутиға иш издәп маңиду. Җиһаз ясаш фабрикисиға ишқа орунлишиду. – Мәзкүр фабрикида Вәтәндин чиққан йүзлигән яшлар ишләтти. Һәммимиз рус тилини билмәймиз. Пәқәт уйғурчә вә арилап қазақчә сөзлишимиз. Аримиздин бир шетилирақ бала чиқип: «Балилар, Алмутида «ЦК» дегән йәр бар екән. Шу йәргә әризә язсақ, бизниң халиған арминимиз орунлинидекән. Хәт язмаймизму» дәп қалди. Йәрлик бир қазақ жигитини тепип, «Сән бизгә бир хәт йезип бәрсәң. Мону чегара атлап чиққан балилар шоферлуқ курста оқумақчи. Курсни мошу фабрика йенида қазақ тилида ечип бәрсә, оқаттуқ. Шундақла, йәнә бир шәртимиз, биз күндүзи ишта болғачқа, курс кечилик болса» дәп униңға чүшәндүрдуқ. Хәткә атмишқа йеқин бала, арисида қизларму бар, қол қоюп бериду. Йерим ай өтмәй ЦКдин җавап келип, фабрика йенида курс ечилип, уни қазақ киши елип бариду. Әсли курста үч ай оқуш керәк екән. Балилар рус тилини билмигәчкә, машиниларниң көплигән қисимлириниң намлири русчә болғачқа, курста алтә ай оқуйду. Ахири, қолумизға шоферлуқ гуванамә алдуқ. Зәйнидин ака Қаратуруққа қайтип барғинида егилик рәһбири Авут Саттаров уни қучақ йейип қарши алиду. Чүнки шоферлар егиликкә һавадәк һаҗәт еди. Зәйнидинниң акиси Шәхи Нурдунов у жиллири қолида гуванамиси болмисиму машина һайдап, Челәк билән Маловодноениң арилиғида ишәшлик жүрәттекән. Чүнки у тәрипини Авут Саттаров ГАИ хадимлири билән келишип, Шәхигә йол ечип қойған екән. Амма Шәхи шәһәргә баралматти. Чүнки оқушни пүтәргәнлиги һәққидә гуванамиси йоқ. Мундақ әһвалда Алмутиға жүк тошуш, елип келиш ишлириға гуванамиси бар Зәйнидинни әвәтәттекән. Шундақ қилип, бир машинида ака-ука бирси күндүзи, йәнә бирси кечиси ишләп, рисқа-нәсибисини тепип яшиған. Техникиниң кечә-күндүз тохталсиз ишлиши үчүн егилик рәһбәрлири мошундақ қувлуқларға маңған. Ахирәттә адәмләрниң көңли кәң, нийити пак, жүриги қазандәк болғачқиму, у жиллири яшиғанларниң турмуш паравәнлигиму аста-аста көтирилишкә башлиған. Зәйнидин 1962-жили Қаратуруқ йезисидики ағриқханиға бөлүнгән «тез ярдәм» машинисиға олтириду. Аяли Хәрнисәм болса, йезида бир гектар тамакини болавелиш усулида елип әмгәк қилиду. Бир аял үчүн бир гектар тамакиниң һөддисидин чиқиш үчүн қанчиму ирадә, чидамлиқни тәләп қилиду десиңизчу! Буни тамакида ишләп, җапаси билән һалавитини тәң көргән қаратуруқлуқлар яхши чүшиниду. – Ағриқханиниң, бемарларниң хиҗалитидин чиқидиған техника у чағларда әтивалиқ һесапланған бирла «Москвич – 403» маркилиқ машиниси еди. Мана шуни, кейинирәк йеңи чиққан машиниларни һайдап, ағриқханида топ-тоғра оттуз жил ишләп, һөрмәтлик дәм елишқа чиқиптимән, – дәйду у өткән күнләрни әсләп. — Қасим Қадиров у жиллири ағриқханиниң баш дохтури болидиған. Баш дохтур ағриқханида қаттиқ тәртип орнитип, җавапкәрлик, биринчи новәттә, ишләватқан тиббий хадимлардин, мәйли у врач яки һәмширә болсун, тәләп қилинатти. Бизниң һәрбиримизниң қан топимиз йезилған мәлумат ағриқханиниң дәлизигә есиқлиқла еди. Бу немә үчүн керәк десәңлар, мабада ағриқларға қан керәк болуп қалса, наһийә, шәһәрдин елип кәлгичә биздин елинатти. Бу – һәрбиримиз үчүн қанун еди. “Әгәр буниңға көнмисәң, сениң ишиң, хизмитиң ағриқханида әмәс”, дәтти Қасим Қадиров. Бир күни қизиқ бопту. Нурахун дегән кишиниң аяли қаттиқ ағрип, уни тез Челәккә йәткүзүш керәк болиду. Амма униң ичидин қан кетип, тохтитиш пәқәт уттур қан қуйғандила әмәлгә ешиши мүмкин екән. Тохтатмастин туруп уни йолға елип меңишқа болмайдекән. Аялниң қан топиға һечкимниң мас кәлмәй, пәқәт Зәйнидиндин елишқа тоғра келиду. Қан тохтитилип, аялни «тез ярдәм» машинисида Челәккә йәткүзиду. Әсли, қанун бойичә, томуридин 200 грамм қан елинған адәм әң болмиғанда бир күн дәм елип йетиши, шуниңдин кейинла ишқа киришиши керәкқу?! Бу қанунға әмәл қилмиғанлиқтин Зәйнидин қайтқинида һошини йоқитип қойиду. Амма машинида бирәр саат ухлиғандин кейин, йолини давам қилип, өйигә сақ-саламәт йетивалиду. Жигирмә жилдин ошуқ өмрини хитай түрмилиридә өткүзүп, жутиға қайтип кәлгән Савут Абдурахманов вапатидин кейин униң қәбригә ядикарлиқ орнитиш тәшәббусини Зәйнидин ака көтәргән екән. Бир күни у төрт ағинисини жиғивелип: «Ағиниләр, Савут ағинимиз тонулған шаир, вәтәнпәрвәр инсан еди. Аилисиниң қоли қисқа, билисиләр. Шуңлашқа униңға ядикарлиқ орнитишни биз қолға алсақ. Мениң вә Қасимниң балилириниң қолида бар. Шуңлашқа иккимиз 500 доллардин ташлайли. Қалғинини Зерип сән қолға елип, мошу ишниң бешида туруп бәрсәң», дәйду. Қалған ағиниләрму қолидики барини ташлап, Достлуқ йезисиниң чоң жигитбеши Инәмҗан Худайбәрдиевқа мураҗиәт қилиду. Инәмҗан болса жутни, шундақла қолида бар инавәтлик кишиләрни бу сахавәтлик ишқа җәлип қилип пәқәт ядикарлиқнила орнатмай, жутқа чоң нәзир бериш билән Савут Абдурахмановниң әмгәк паалийитини хатириләп өтүш жиғинини уюштуриду. Йәнә, шундақла, Савут Абдурахмановниң китавини чиқириш вақтидиму тәшәббускарлиқ көрситип, ианә жиғишқа актив арилашқанлиғини жут ағзидин аңлидим. Аңлиғанлиримни Зәйнидин акиға ейтип, раст-ялғанлиғини билиш нийитимниң барлиғини йәткүзиведим, у киши күлүп кәтти. – Ука, мән яшлиғимда бир хаталиқ өткүзгән едим. Шуни түзәш пәйти әнди кәлгәнлигигә көзүм йетип, мошундақ ишларға маңғиним раст. Биләмсән, язғучи, шаир дегән күндила туғулмайду. Әнди Савут таланлиқ шаир. Ғулҗидики архивта ишләп жүргинимдә униң дәсләпки бир топлимини оқуп, маңа йеқип қалған. Униң түрмиләрдә узақ ятидиғинини билгән болсам, әшу топламни оғрилап болсиму еливалар едим. Әпсус, кейин пушайман қилдим. Һазир у топлам һеч йәрдә йоқ. Әндиликтә Савутниң исми әң болмиғанда мәрмәр ташта болсиму сақлинип қалсун дегән нийәттә мошу йолға маңғиним раст, — дәп Зәйнидин ака жут ағзидин аңлиғанлиримни тәстиқлиди. Мана, мақалимизниң бешида аталған ағиниләрниң бири — Зәйнидин Нурдунов мошундақ әҗайип ақ көңүл, кичик пейил, пәйти кәлсә, қолда көтирип пәпиләйдиған инсан. Йәнә келип, иҗаткарларни, җүмлидин язғучи, шаир, алимларни қоллап, китаплириниң чиқиши, исминиң мәңгүлүк қелиши үчүн күч салған инсанни биз мәдһийилимисәк, ким мәдһийиләйду!? Авут МӘСИМОВ.