• Дин вә җәмийәт
• 28 Тамыз, 2019

«Пушайман алидиған қача йоқ...»

Немисини йошурайли, йеңи заманға тезла маслашқан һалда биз, адәмләрниң, мүҗәз-хулқимизму түп-асасидин өзгәрди. Илгири йемигәнни йәп, киймигәнни кийгинимизниң көпәйгини шунчиликки, айрим вақитларда йеқинла тонушларни кочида көрсәк, тонумайдиған дәриҗигә йәттуқ. Әлвәттә, кимниң қәйәрдә қандақ жүрүши билән немә кийишигә унчивала арилишип кәткили болмайду, амма шундақ һаләттиму мәтбуатниң җәмийәттә атқуридиған роли алаһидә екәнлигини етиварға елип, бүгүн биз һазирқи адәмләрниң кийиниши, жүрүш-турушиға вә диний етиқатиниң өзгириши түпәйли йүз бериватқан бәзи әһвалларға көз жүгәртип көрүшни мувапиқ көрдуқ. Мәшүр САСИҚОВ, «Уйғур авази» Шундақ қилип, әтрапимизға сәп селип қарисақ, һаятимизда қандақ өзгиришләр йүз бериватиду? Шәхсән мән, ишәшлик ейталаймәнки, журналист сүпитидә кочиға чиқсам, биринчи новәттә, йеңилиқлардин учур беридиған нәрсиләрни, алди билән гезит-журналларниң йеңи санлирини издәйдиған адитим һазир унтулғандәк билиниду. Немишкә? Биринчидин, ундақ гезит-журналларни сатидиған дуканлар һазир шәһәрдә йоқниң орнида болса, иккинчидин, шу мәтбуат васитисиниң қәғәз варианти беридиған хәвәрләрни өйдә яки ишта олтирип, бир кнопкини бесиш арқилиқла биливалидиған Интернет намлиқ «йеқин достумиз» пәйда болди. Униңсиз һечбир күнимиз өтмәйду, йәни шу достумиз арқилиқ байиқи дуниядики барлиқ йеңилиқларни чапсанла биливалғандин ташқири, дост-ярәнләрни туғулған күн вә башқа хошаллиқлири билән тәбрикләш, бешиға қайғулуқ күн чүшсә, көңүл ейтиш охшаш ишлиримизму йәнә Интернетниң ярдими билән әмәлгә ешиватиду. Бүгүнму әтигәнла иш орнумға келип, заманивий әхбарат васитисини ахтуруп, йеңилиқлардин вақип болуш мәхситидә уни варақлашқа кириштим. Һәйран болғиним, дәсләп җумһурийитимиздики, андин дуния йеңилиқлирини оқуш җәриянида елимиздики диний еқимлар тоғрилиқ нами улуқ сайтлар көпирәк йезиватқанлиғини байқидим. Болупму, улар кейинки пәйттә әнъәнивий әмәс диний еқимларни “дост тутувалған” жигитләргә турмушқа чиққан яш қизларниң һаятидики өзгиришләр вә өзлириниң ейтип бәргәнлири, йәни кичиклигидин яки башқа сәвәпләр түпәйли өткүзгән хаталиқлириға пушайман қилидиғанлиғиға кәңирәк тохтилиду. Раст, уларниңкини пушайман десәк, шу еқимдики акилиримиз билән һәдилиримиз бизни тоғра чүшәнмәй қелиши мүмкин. Шуңлашқа гәпни баштинла үзүп ейтиш керәкки, биз бирәвни яқлаш яки яқлимаслиқ тәрәпдари әмәс. Пәқәт җәмийитимиздә орун еливатқан бу әһвални көпчиликкә йәткүзүш арқилиқ, яшлиримизниң бирәр ишқа тутуш қилиштин илгири миң ойлинип, йүз толғиниш керәклигини ядиға салмақчимиз. Мәсилән, чоң «Nur.kz» сайтида елан қилинған бир мақалида Анель исимлиқ яш қизниң әнъәнивий әмәс диний еқимдики жигиткә турмушқа чиқип, толиму пушайман қилидиғанлиғи һәққидә язиду. Қизниң ейтишичә, у өзи алий билимлик. Иш орниму бар. Ата-анисиниң һал-оқитиниму начар дегили болмайду. Атиси шәхсий ширкитини башқурса, аниси шәһәрдики чоң базарларниң биридә сода қилидекән. Анель шу анисиға шәнбә-йәкшәнбә күнлири ярдәмлишиш үчүн униң йенида болидиған охшайду. Шундақ күнләрниң биридә у хошна контейнерда ишләйдиған жигит билән тонушуп, йеқин арилишишқа башлиған. Сәл вақит өтүп, жигит қизни қайси тәрәплири билән өзигә мәһлия қиливалди билмидуқ, әйтәвир, қиз униңға өлүп-өчүп ашиқ болуп қалиду. Қисқиси, қиз ата-анисиниң «Қизим, қой сән техи кичик. Йешиң әндила он сәккиздин ашти. Оюн-күлкәң алдиңда. Униң үстигә у бала динға чоңқур берилгән екән» дегинигә қаримай, мәшуғиға турмушқа чиқиду. Давами, адәттикидәк. Вақит өтүп, қизниң һаятида көплигән өзгиришләр йүз беришкә башлайду. Болупму, жирақ-йеқинға ялғуз бармаслиқ, кәлсә-кәлмәс той-төкүн, бәзмиләрдин өзини тартиш билән яғлиқ-ромал теңип, узун көйнәк кийиш охшаш «йеңилиқларға» шәһәрдә әркин-азадә өскән қиз муһәббити үчүн чидашқа мәҗбур болиду. Униң ейтишиға қариғанда, пәқәт шу әнъәнивий әмәс диний еқимдики адәмләр жиғилған җайлардики байиқила дин мавзусидики гәп-сөзләр уни толиму зериктүргән көрүниду. Һәтта, бәзидә зерикишлик һәм қорқунучлуқ һаяти билән бирақла хошлишиш нийитидә болғанлиғиниму йошурмиған қиз, бирнәччә рәт йолдишидин аҗришип кәтмәкчи болған. Лекин икки пәрзәндини атисиз житим өстүрүшни халимиған у, амалсиз көрүватқан қийинчилиқларға бәрдашлиқ бериватқанлиғиға пушайман қилип, яш қизларға өмүрлүк җүптини таллашта наһайити еһтиятчан болушқа чақириду. Йәнә бир сайтта яш қизларниң бири йолдишиға үчинчи аял болуп тәккәнлигини пәқәт иккинчи пәрзәнди дунияға кәлгәндә бирақла билгән. Уму әхбарат васитисигә бәргән сөһбитидә ялғанчи йолдишиға турмушқа чиққанлиғиға толиму пушайман қилидекән. «Өзиниң башқа аяллиридин үчтин-төрттин балилири туруп, йәнә маңа ялған ейтип, өйләнгән адәмдин мән қанчилик яхшилиқ көрәрмән» дегән қиз бираз заман йолдишиниң мүҗәз-хулқида бирәр өзгириш яки қилған ишини бойниға елишини синаш мәхситидә униң билән яшиған. Бирақ у, худди һечнәрсә йүз бәрмигәндәк, «Биздә мундақ ишларға йол қоюлған. Халисам, йәнә аял елишимғиму болиду» дегән сөзләрни ейтипту. Йолдишиниң мундақ вапасизлиғини чүшәнгән қиз, пушайманни алар қача тапалмай, униңдин аҗришип кәткән көрүниду. Әнди шу әнъәнивий әмәс диний еқимдикиләрниң җүпти болған, барлиқ вәзипиләрни толуқ, булҗутмай орунлап, чин етиқати билән Аллаға ишәнгән йәнә бир қиз, йолдишиниң зиммисигә чүшкән җавапкәрликтин қечип қутулғанлиғини пушайман илкидә йәткүзиду. Униң ейтишичә, бирнәччә пәрзәндиниң атиси қизниң һаятини тамамән бузупла қоймай, әндиликтә кичик-кичик, йәни камаләткә йәтмигән пәрзәнтлири билән ялғуз қойғанлиғиға бир ишәнсә, бир ишәнмәйду. Ишқа чиқай десә, балилириға қарайдиған адәм йоқ. Өйдә олтиривәрсә, қосақ керәк. Һелиму ата-аниси, қериндашлири бар екән. Күнидә болмисиму, күн арилап келип, керәк-яриғи билән нан-чейиға пулини берип кетиду. «Һөкүмәт тәрипидин алидиған ярдәм ахчиси болмиғанда чоқум тиләмчилик қилишқа тоғра келәтти» дәйду әву қиз мухбирға бәргән сөһбитидә. Қазақстан Җумһурийитиниң Асасий Қануни – Конституциядә ениқ йезилғанки, Қазақстан Җумһурийити зайирлиқ дөләт болуп, қазақстанлиқларниң қайси динға етиқат қилиш әркинлиги бар. Шу түпәйли елимиздә яшаватқан һәрбир граждан халиған динға етиқат қилиш һоқуқиға егә. Бирақ, шу нәрсә ениқки, диний еқимларниң көпийиши көплигән әлләрдә сәясий тоқунушларниң пәйда болушиға елип келиватиду. Хулләс, бүгүн биз пәқәт икки-үч мисалға тохталдуқ. Бу йәрдә ейтилғанларниң һәммиси, башта қәйт қилғинимиздәк, Интернет сәһипилиридин елинған материаллар асасида йезилди. Ойдин тоқуп чиқарған һечнәрсимиз йоқ. Бизгә һуҗум қилип, «Буниң һәммиси ялған» дегүчиләрниңму тепилидиғанлиғиға ишәнчимиз камил. Лекин уларға берәр җававимизму тәйяр. Әхбарат мәнбәсини көрситип қойимиз, халас. Әнди хаталиқ өткүзүп қоюп, униңға пушайман йегән қизларниң һаяти көплигән яшлиримизға үлгә болидиғанлиғи чоқум. Өйдә алған тәлим-тәрбийә, ата-бовимиздин мирас қалған урпи-адәтлиримизгә риайә қилған һалда пәрзәнтлиримизни тәрбийиләшни ядимиздин чиқармисақ, уларға бүгүн сөз болған мавзу җәмийитимизниң “ағриғи” екәнлигини чүшәндүрүп қойсақ, пайдиси тәгсә тегидекин, амма зийини йоқ. “Йәттә өлчәп, бир кәс” демәкчи, хәлиқ даналиғиниң мәнаси, заманниң қандақ болушидин қәтъий нәзәр, һаман өз ипадисини тапқини тапқан.