• Сәпәр тәсиратлири
• 05 Қазан, 2012

Қуяш нурлирида чөмүлгән зимин

 (Давами. Беши өткән санларда). Уйғур наһийәсиниң Кичик Ақсу йезисида туғулуп, өскән рәмәтлик апам Ризванәм Махмут қизиниң һаятида әслигидәк дәқиқиләр нурғун болған. Апам маңа: «Мениң әҗдатлирим әсли Қәшқәргә йеқин җайлашқан қедим йезиларниң бири Бәшкерәмдин екән. Бизниң нәслимизниң қизлири әзәлдинла чирайлиқ вә оқумушлуқ, жигитлири болса җәңгивар һәм күчлүк болған дейишиду. ХVІІІ әсирдә улар Или тәвәсигә көчүп келип, Ғулҗа шәһиридин анчә жирақ болмиған Улустай йезисиға орунлишипту һәм шу йәрдә йилтиз тартип, деханчилиқ, қолһүнәрвәнчилик билән шуғуллинипту. ХІХ әсирниң сәксининчи жиллириниң башлирида болса, Йәттисуға көчүп кәлгән екән» дәп ейтип бәргән еди. Шуңлашқа, бәхиткә қарши, апамға бир көрүш несип болмиған Бәшкерәм билән Улустай йезилириму мениң үчүн өз жутум болуп һесаплинатти. Сәпирим җәриянида мән вақит тепип, Бәшкерәмни көрүш пурситигә егә болдум. Бәшкерәм билән Қәшқәрниң ариси тәхминән жигирмә километр чиқидекән. Бу қедим йеза мени өзиниң чирайлиқлиғи вә тазилиғи билән қайил қилди. Мәзкүр йезиниң өйлири Қәшқәрниң аддий тоқал өйлиригә охшайдекән. Бу йәрдә мени һәйран қалдурған нәрсә – үзүмзарлиқлар. Мәркизий кочилириниң биридә йолниң икки қасниғида өскән узундин-узун үзүмзарлиқни байқидуқ. У бир нәччә километрға созулған. Мән машинидин чүшүп, бу әҗайип чирайлиқ кочини бойлап бираз маңдим, униң турғунлири билән һәмсөһбәттә болдум. Өзлириниң ана жути тоғрилиқ мәғрурлинип сөзләп бәргән улар интайин гәпдан һәм аддий кишиләрдин екән. Кочидин анчә жирақ әмәс җайға базар орунлишипту. Мән у базарға кирип нан сетивалдим. У маңа жирақ өтмүштә қалған балилиқ дәвримдә йегән Кичик Ақсу йезисидики момам Һевизәм Садиқ қизиниң нанлириниң тәмини ядимға салди. Бәшкерәм йезиси барчә Қәшқәр әһлигә өзиниң мевә-чевилири вә көктатлири билән даңлиқ екән. Йезида яңақниң, бадамниң, алминиң, нәшпүтниң һәрхил сортлири өсидиған бағлар интайин нурғун учришиду. Йоған өрүк дәриғиниң йенидин тохтимай өтүп кетиш мүмкин болмиди. Мевисини йәп көрдүм. Йоған һәм интайин тәмлик екән. Униң уруғини ташлиғум кәлмиди. Өзәм яшайдиған Қарғалы йезисиға терип қоюш һәм шу мәхсәттә Кичик Ақсуда турушлуқ нәврә қериндишимға бериш үчүн униң бир нәччә данини еливалдим. Апам интайин сәрәмҗан, әмгәкчан вә сумбатлиқ аял еди. Әҗдатлиримниң жути болған қедим Бәшкерәмму нәқ шундақ хусусийәтлири билән мениң хатирәмдә қалди.

***

Даңлиқ Атуш – Қәшқәр әтрапидики шәһәрләрниң бири. Уларниң арилиғи қириқ бәш километр. Бу шәһәрниң нами маңа кичигимдин тонуш. Дадамниң атушлуқ достлири нурғун еди. Мениң қәдинас ағинәм – көрнәклик һоқуқшунас-алим, публицист һәм җәмийәт әрбаби Әнвәр Һаҗиевму әсли атушлуқ. Мән бу шәһәргә сәпәр қилғанда икки нәрсини: биринчи ағинәм туғулған өйни көрүшни, иккинчиси Х әсирдә хәлқимиз ислам динини қобул қилған дәвирдә һөкүмранлиқ қилған султан Сутуқ Буғраханниң мәқбәрисини зиярәт қилишни көңлүмгә пүккән едим. Мана биз бу қедимий шәһәргә қәдәм ташлидуқ. Атуш чоң һәм заманивий шәһәр болуп, географиялик җәһәттин қум-тағлиқ өлкигә җайлашқан болсиму, бағу бостанлиққа айландурулған екән. Шәһәргә киргәндә бизниң диққитимизни султан Сутуқ Буғраханниң мәқбәриси билән ғарайип мечит җәлип қилди. 956-жили селинған мәқбәрә Қәшқәрийәдики әң даңлиқ иншаәтләрниң бири сүпитидә Аллаға сиғинғучилар билән сәяһәтчиләрниң муқәддәс зиярәт қилиш мәркизи болуп һесаплинидекән. Биз улуғвар мәқбәриниң ичигә кирип, султан қәбриниң алдидики гиләмгә берип олтардуқ. У йәрдә биз Сутуқ Буғраханниң Қараханийлар дөлитиниң хани болғанлиғини, униң өзиниң дости һәм устази болған Саманидлар дөлитиниң шаһзадиси Абу Насир Саманиниң тәсири астида 920-жили ислам динини қобул қилғанлиғини йәнә бир қетим ядимизға салған мазарни асриғучи шәйх билән тонуштуқ. Пәйдин-пәй бу динға етиқат қилғучиларниң даириси кәңийип, 960-жили у Қараханийларниң дөләтлик диниға айланған еди. Биз мәқбәрини узақ зиярәт қилдуқ. Шәйх бизгә Қараханийлар дөлити, ислам дини һәққидә көп нәрсиләрни ейтип бәрди. Биз мазардин чиқип, униң қешидики мечит территориясигә қәдәм ташлидуқ. Шүбһисизки, бу Қәшқәрийәдики әң чирайлиқ ибадәт орунлириниң бири еди. Униң түвидила қизиқарлиқ нәқиш-безәкләр билән безәлгән надир мунарә қәд көтирип туратти.

***

Қәшқәргә меңиш алдида бизниң өйгә ағинәм Әнвәр Һаҗиевниң аписи Бадигүл ана келип, сәпиримизниң ақ йоллуқ болушиға тиләкдашлиқ билдүргән еди. Кичигимдинла мән Әнвәр билән дост болуп өстүм. У мениң үчүн ишәшлик таянч, қәдинас ағинә еди. Қамусий билимгә егә, көңли юмшақ, өз хәлқини чин дилидин сөйгән у өмүр бойи Қәшқәрийәни бир көрүш арзуси билән яшиған. Әшу бир студентлиқ дәвримиздила биз, бир топ дост-бурадәрләр, әҗдатлиримиз яшиған зиминни биллә зиярәт қилишни арман қилған едуқ. Амма тәғдир уни бизгә несип қилмиди... Мана мән Әнвәрниң киндик қени төкүлгән шәһәргә ялғуз кәлдим.  Мән Бадигүл анини интайин һөрмәтләймән. Рәмәтлик ағинәм Әнвәр униң билән дайим пәхирлинәтти һәм у тоғрилиқ көп нәрсиләрни ейтип бәргән еди. Даңлиқ атушлуқларниң нәслидин болған у яқ мошу шәһәрдә туғулуп, чоң болған. Уларниң туққанлириниң арисида хәлқимиз шәнини қоғдаш арқилиқ шан-шәрәп қучқан шәхсләр нурғун. Бадигүл аниму билимлик, ирадилик адәмләрдин болуп, яш вақтида Ғулҗида рәһбирий лавазимларда ишлигән екән. У 1962-жили аилиси билән биллә Қазақстанға көчүп чиқипту. Биз студент вақтимизда уларниң өйигә пат-пат бараттуқ. Мән Бадигүл анини етиварән шу жиллардин тартип яхши билимән. Кейинирәк у яқ апам Ризванәм Махмут қизи биләнму тонушуп, қоюқ арилашти. Шу достанә мунасивәтләр түпәйли Бадигүл аниниң аилә әзалириниң һәммиси мениң үчүн гоя қериндаштәк болуп кәткән еди. Шуңлашқа у сәпәргә чиқиш алдида бизниң өйгә кәлгинидә Атушта уруқ-туққанлириниң туридиғанлиғини хәвәрләп, уларниң турушлуқ җайлирини ениқ билмигәчкә, пәқәт наһийәси билән исим-нәсибилирини ейтип бәргән еди. Атуш йүзмиңлиған адәм яшайдиған чоң шәһәр екән. Шундақ болсиму мениң амитим оңдин келип, ағинәм Әнвәрниң уруқ-туққанлириниң өйини асанла тепивалдим. Йәни алдимға дуч кәлгән дәсләпки адәмләрниң биридин Бадигүл ана ейтқинидәк «Һебибулла муәллимниң» өйини сориғинимда, у маңа һәммини тәпсилий чүшәндүрүп бәрди. Шундақ қилип, биз уларниң өйини тепип кәлдуқ. Бизни Һебибулла акиниң рәпиқиси күтүвалди. Йолдиши базардики анчә чоң әмәс рәхт сатидиған шәхсий дукиниға кәткән екән. Бизниң кәлгәнлигимиздин хәвәр тапқан у көп кечикмәй йетип кәлди һәм интайин хошал болди. Сөйүмлүк һәдисиниң гәплирини қилип, көзлиригә яш алди. Атмиш бәш яшлиқ Һебибулла ака он йәттә жил мәктәптә мудир болуп ишләп, көплигән яшларни һаятқа учум қипту. Балилириниң һәммиси алий билимлик екән. Мән униңдин: —   Әнвәр туғулған өй һазир барму? – дәп соридим. —   Һә-ә, бар,  —  җавап бәрди у. —   Мүмкин болса, шу йәргә апирип кәлсиңиз, — илтимас қилдим униңдин. — Болиду, — бирдин келишти у яқ. Шундақ қилип, биз йолға чиқтуқ. Арилиқ анчә жирақ әмәс екән. Ағинәм дунияға көз ачқан өйниң босуғисини атлиғинимда қандақту-бир тәвриниш қәлбимни чулғавалди. Өй анчә йоған әмәс екән. Мундақ беналар Қәшқәрдиму, Атуштиму нурғун учришиду. Кейинки жиллардила бир нәччә қетим өзгәртилингән бу кона өй пәқәт қисмән сақлинип қапту. Биз өй ханилириниң биригә кирип, Әнвәрниң вә униң әҗдатлириниң роһиға атап қуръан тилавәт қилдуқ. Җамаәтчилик арисида интайин аммибап болған «Атуш» хәлиқ нахшисида шәһәрниң даңлиқ базири тоғрилиқму сөз болидиғанлиғини көпчилик яхши билиду. Шуңлашқа мәнму уни өз көзүм билән көрүшни нийәт қилдим. Бирақ, әпсус, Атуш базири мән тәсәввур қилғандәк әмәс екән. Уни әнъәнивий шәриқ базарлириға һеч охшиталмидим. Икки тәрипидә сода-сетиқ ишлириниң болуватқанлиғини демигәндә, адәттики кәң кочиға кирип қалғандәк. Мундақ базарлар һазир Қәшқәрдә аз әмәс. Кичигимдин көп аңлиған Атушниң анчә егиз әмәс тағлири өзиниң сүрлүк һәм шундақла мәғрур қияпити билән мени һәйран қалдурди. Бу әҗайип шәһәрдә жүргинимдә, мән уларни һәвәслинип тамашә қилдим. Маңа бу шәһәрни йенип көрүш несип боламду? У тәрипи намәлум. Амма шу нәрсә ениқки, хәлқимизниң көплигән мунәввәр пәрзәнтлириниң, җүмлидин ағинәм Әнвәр Һаҗиевниң жути болған бу гөзәл шәһәр мениң хатирәмдин мәңгү өчмәйду.

***

Дадам йеқинлирини көп кинәтти. Болупму сиңлиси Мәрәмзаханни нурғун әсләйдиған. У кичик қизчақ сүпити билән пат-патла дадамниң чүшлиригә кирәтти. Сәвәви, дадам Қәшқәрни тәрк етишкә мәҗбур болған 1934-жили кичик анимиз бари-йоқи он бир яшта қалған екән. Мәрәмзахан анимиз 72 жил һаят кәчүрүпту. Яш вақтида өзидин он йәттә яш чоң болған Қәшқәрдики даңлиқ диний өлима Чоңахунға турмушқа чиқип, төрт пәрзәнт сөйүпту. Йолдишиниң вапатидин кейин 1986-жили чоң оғли Иминахун билән һәҗ сәпиригә берип кәлгән уни һәммиси интайин меһриван, әдәплик, хушмуамилилик, һәтта қериғинидиму гөзәллигини йоқатмиған аял сүпитидә һөрмәт билән әсләйдекән. Һазир униң оғли Илиҗан вә қизлири Аримсахан билән Патигүл Қәшқәрдә яшаветипту. Қәшқәрдә жүргинимдә һәр күни дегидәк маңа Илиҗан ака һәмра болди. 64 яшлиқ у һазир ата-анисидин мирас қалған өйниң чириғини яндуруп кәлмәктә. Бу кишиниң хушмуамиликлиги, өзигә бирдин рам қиливалидиғанлиғи, сәзгүрлүги, яхшилиқ қилишқа алдирайдиғанлиғи мени қайил қилди. Сәпирим җәриянида мән уларниң өйидә бир нәччә қетим болуп, аилә әзалири билән йеқиндин тонуштум. Илиҗан ака бизниң аилиниң тарихини яхши билидекән. Балилиқта вә яшлиғида бешидин өткүзгән нурғунлиған қизиқ вақиәләрни сөзләп бәрди. Һазирму аилә тарихиға мунасивәтлик муһим мәлуматларни идитлиқ қилип дәптиригә чүширип қойидиған адити бар екән. Бойи пака, сақили өзигә бәк яришидиған, үзидин күлкә кәтмәйдиған бу киши һәммә қәшқәрликләргә охшаш күндә аппақ кийинип жүриду. Уни пәқәт учисидики қара пинҗиги арқилиқла илға қиливелиш мүмкин. Илиҗан акиниң оғли кәпшәлигүчи болуп ишләйдекән, аяли допа тикидекән. Ейтмақчи, Қәшқәрдики аялларниң көпчилиги ишсиз болуп, улар асасән өй ишлири билән шуғуллинидекән. Ишсиз болғини билән һәммиси дегидәкла четидин һүнәрвән. Мәсилән, Илиҗан акиниң аяли Рәйһан һәдиниң ханим-қизлар дописини тикиватқиниға қарисиңиз зоқлинисиз. Мундақ әҗайип һүнәрниң шәһәрдә пәйда болғанлиғи нәччә йүз жиллиқларни өз ичигә алиду. Болупму қизларниң допилири әҗайип чирайлиқ. Һәрхил мончақлар арқилиқ бадам чечиги шәклидә нәқиш бесилған мундақ допиларни тикиш интайин чоң әмгәкни вә маһарәтни тәләп қилидиғанлиғи ениқ. Мән кәлгән күнила он бир яшлар чамисидики җүдәң қиз қешимға келип, маңа сүйәнгән еди. Мән униң меһриванлиқ әкис етип турған чирайлиқ көзлиридин, иллиқ күлкисидин Илиҗан акиниң қизи екәнлигини дәрру чүшәнгән едим. Уларниң өйигә кәлгинимдә бу кичиккинә қизчақниң, худди чоңлардәк, оқәт қилидиғанлиғини көрүп, һәйран болдум. У аписи билән биллә таам тәйярлап, һәтта допиларниму тикидекән. Дадамниң сөйүмлүк сиңлисиниң әшу омақ нәврисигә қарап қандақту-бир һаяҗанлиниш дәқиқилирини баштин өткүздүм.

***

1984-жилниң әтияз пәслидә Әнвәр Һаҗиев иккимиз Алмутидики китап дуканлириниң биридин Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик» дастаниниң рус тилидики нусхисини аран дегәндә қолға чүширип, оқуп чиққан едим. Бу мәшһур әсәрниң көплигән мисралири һелиғичә ядимда. Академик А.Кононов тәрипидин йезилған китаптики хатимиму мениңда чоң қизиқиш һасил қилған еди. Кейинирәк мәзкүр әсәрниң Үрүмчидә нәшир қилинған уйғур тилидики нусхисиму қолумға тәгди. Әсәргә нисбәтән әдәбиятшунасларниң көз қарашлириму һәрхил. Бәзиләр уни дидактикилиқ әсәр десә, иккинчи бирлири дөләтниң, җәмийәтниң сәясий түзүмигә беғишланған дастан сүпитидә қараштуриду. Униң қандақ әсәр болушидин қәтъий нәзәр дуния әдәбиятиниң алтун фондиға киргәнлиги ениқ. Көрнәклик әдәбиятшунас, түркийшунас алим И.Стеблованиң тәкитлишичә: «Қутадғу билик» дастани Қараханийлар дәвридики уйғур тилида йезилған вә 6500 бейитни өз ичигә алиду». Чүшинишликки, Қәшқәрдә жүрүп, пүткүл өмрини мәзкүр шәһәрдә өткүзгән вә шу йәргә дәпин қилинған бүйүк мутәпәккүр шаирниң мәқбәрисини көрмәй кетишим мүмкин әмәс еди. Мана мән мәшһур шаирниң қәбри алдида. Йүсүп Хас Һаҗипниң роһиға тазим қилиш үчүн бу йәргә мениң билән биллә қәшқәрлик қериндашлиримму кәлди. Шаир мәқбәрисини зиярәт қилишқа чәт әлләрдинму туристлар нурғун келидекән. Мән бүйүк әдипниң тәғдири тоғрилиқ гидниң ейтқанлирини диққәт қоюп тиңшидим. Баласағун шәһиридә дунияға көз ачқан шаирниң өмүрбаяни тоғрилиқ мәлуматлар йоқниң һесавида. Пәқәт дастанниң Қәшқәрдә 1069 — 1070-жиллири йезилғанлиғи һәм униң Қараханийлар дөлитиниң җаһангирлириға беғишланғанлиғи мәлум. Хан һөрмәт йүзисидин униңға «Хас Һаҗип», дегән унванни бәргән һәм бу униң иккинчи исмиға айлинип кәткән. Бүгүнки күнгә қәдәр дастанниң үч варианти сақланған. Биз Йүсүп Хас Һаҗипқа беғишланған иншаәтни толуқ арилап чиқтуқ. Бу муқәддәс җайдин шаирниң бюстини, униң һәр хил портретлирини көрүш мүмкин. Мазарниң қешидила ХХ әсирниң биринчи йеримида паалийәт елип барған мәдрисә бар екән.                             *** 2006-жилниң август ейида нәврә қериндишим Обулқасим Қазақстанға кәлгән еди. У алтә бала қучқан Яқуп кичик дадамниң кәнҗә оғли. Бийил у 40 яшқа толди. Бирақ униң кичигидин әркә өскәнлиги һелиғичә сезилип туриду. Ака-һәдилири үчүн у һазирму шундақ «әлтәк бала». Әйнә шу әлтәк бала бүгүнки таңда төрт пәрзәнтниң атиси. Аяли Турсунқиз униңға он бәш яш вақтида турмушқа чиққан екән. Бир нәччә жил илгири улар қизи Арзигүлни турмушқа берипту. У чағда Арзигүл бари-йоқи он алтә яшта, йолдиши болса, униңдин бир яш чоң болған екән. Улар һазир иҗил-инақ яшаветипту. Обулқасим билән Турсунқизниң униңдин башқа йәнә үч оғли бар. Абдувәли он сәккиз, Абдуреһим он төрт яшта. Чоңи мәктәпни түгитип, күйоғлиниң шәхсий техника җөндәш станциясидә ишләветипту. Абдуреһим болса, язлиқ тәтил вақтида уларға ярдәмлишидекән. Мән бу ишләмчан, камсөзлүк, кәмтар җийәнлиримни пәқәт таң сәһәрдә яки кәчқурунлуғи учритип қалаттим. Қалған вақтини улар ишта өткүзәтти. Әнди Обулқасимниң төрт яшлиқ кәнҗә оғли Исламҗан болса, дайим биз билән биллә болди. Әгәр у қешимда болмиса, һәтта уни сеғинидиған болуп қалдим. Мән һаятимда униңдәк әркә балини көрмигән болсам керәк. Униңға һәммә нәрсини қилишқа болатти һәм буниңға ата-аниси, чоң дада, чоң апилири мәмнунийәт һасил қилған һалда алаһидә зоқ билән қаришатти. Күнләрниң биридә миңлиған адәм топланған базарда ата-аниси Исламҗанниң қолини маңа мәккәм тутқузуп, униңға қарап турушумни илтимас қилдидә, өзлири немиду-бир нәрсә сетивелиш үчүн кетип қалди. Мән Исламҗанни йетәкләп, базарни бираз чарилидим. Арилиқта бир нәрсигә қаравататтим, қолум чимла қилип қалди. Ағриқ тәсиридин алиқинимни ечивәткәнлигимниму туймай қаптимән. Қарисам, Исламҗан келиватқан аписини көрүп қелип, чиң тутувалған қолумни чишләп ачқузуп, қечип кетипту. Бирақ, байқишимчә бу әлтәк балиниң шохлуғиға беарам болуватқан һеч ким йоқ. Чүнки бираз вақиттин кейин униң әркилигиниң бесилип кетидиғанлиғини һәммә яхши билиду. У алди билән мәктәптә оқуйду, андин ата-анисиға, акилириға ярдәм қилиду. Қисқиси, һаятниң өзи уни тәрбийиләйду. Қедим Қәшқәрниң қанун-қаидиси әйнә шундақ.

***

Қәшқәрликләр интайин сәнъәтхумар хәлиқ екән. Мән буниңға йәнә шу уруқ-туққанлирим арқилиқ көз йәткүздүм. Йүсүп ака дутарни яхши чалидекән. Улар муңлуқ нахшиларни аңлиғанни бәк яқтурсиму, немишкиду, шох нахшиларни көпирәк иҗра қилип, пат-патла уссулға чүшидекән. Болупму Арзигүлниң уссул ойниши әҗайип чирайлиқ. У уссулни пәқәт аяқ-қоли биләнла әмәс, бәлки қаш-кирпиги, баш-көзи, пүткүл вуҗуди билән иҗра қиливатқандәк туюлди маңа. Башқиларму униңға қошулуп уссулға чүшкәндә, бәәйни өзәмни сәнъәт ордисиға кирип қалғандәк һис қилдим. Һәтта асанлиқчә уссул ойнимайдиған аялимму уларға қошулуп, оттуриға чүшти.

***

Қериндашлирим Обулқасим билән Турсунқиз аилисини қандақ асраватиду? Улар немә билән шуғуллиниду? Дәсләптә мени бу хилдики соалларниң қизиқтурғанлиғи тәбиий. Обулқасимниң базарда ихчам дукини болуп, у шу йәрдә аяқ-кийим сетиш билән шуғулланған екән. Кейин уни иҗаригә бериветип әйни вақитта йеник автомобиль тиҗарити билән шуғуллиниветипту. Амма, бәхиткә қарши, һазирчә униң пайдиси аз болуватқан охшайду. Турсунқиз болса, кәштә бесиш ишлири билән шуғуллиниду. У гиләмчиләрни, пәрдиләрни, лөңгиләрни, ястуқ қаплирини, орун-көрпиләрни һәр хил чирайлиқ нәқишләр билән безәйду. Кәштилири түрлүк-түмән, асасән гүлләрдин ибарәт: қизилгүлләр, сәллигүлләр, астралар, яңиюгүлләр, майчечәкләр. Булбул, тозиқуш, қалиғач, кәптәр охшаш қушларниң тәсвири бесилған кәштиләрму учришиду. У һәтта йеқинда ақ матиға йолдишиниң машинисиниң сүритини кәштә қилип бесипту. Турсунқизниң қизи Арзигүлму бу һүнәрни яхши өзләштүргән. Уларниң басқан кәштилири һәр кимни қайил қилидиғанлиғиға ишинимән.

***

Мән Йәттису вә Или тәвәсиниң һәммә уйғурлириға охшашла әткәнчайни яхши көримән. Шундақ болсиму, уни ичмәй бир нәччә күн чидап жүрүшүм мүмкин. Қәшқәрдә болса, тамамән әткәнчай ичмәйдекән. Биз үчүн сүт издәп аварә болмаңлар десәкму, қериндашлиримниң бири таң сәһәрдә әтраптики йезиларниң биригә берип, өйниң сүтини елип кәлди. Униң билән келинләрниң бири әткәнчай тәйярлиди. Бирақ улар чайни задила охшиталмиди. Шуниңдин кейин бу ишни мениң аялим өз зиммисигә алди. Шундақ қилип, биз қедим шәһәрниң кочилирида сетилидиған иссиқ нан билән әткәнчай ичидиған болдуқ. Бирақ қәшқәрлик қериндашлиримниң толиси уни яқтурмиғанлиғини һис қилдим. Шундақ болсиму, улар бизниң көңлимизгә бола, һәр күни сәһәрдә биз билән биллә әткәнчай ичип жүрди.

***

Шәриқтә бүйүк алим Махмут Қәшқәрийниң исмини аңлимиғанлар йоқ болса керәк. У қедим шәһәр иптихарлириниң бири. Қамусий билимгә егә алим әсли Қараханийлар һөкүмранлириниң сулалисигә ятидиған ақсүйәкликләрдин болуп, ХІ әсирдә һаят кәчүргән. Қәшқәр билән почта алақиси қайта тикләнгән 1981-жили ҚазДУниң филология факультетида оқуватқан маңа Яқуп кичик дадам Махмут Қәшқәрийниң «Дивану луғәтит түрк» китавини әвәтип бәргән еди. У китапни мән тәвәррүк әңгүштәр сүпитидә сақлап келиватимән. Алим бу китапниң үстидә узун жил ишлигән. Көплигән әлләрни арилап, түркийләрниң сөзлирини жиғип, уларға изаһ бәргән. «Дивану луғәтит түрк» пәқәт лингвистикилиқ луғәт болупла қалмай, әдәбиятқа, тарихқа, этнографиягә, географиягә, астрономиягә, фольклорға аит материалларни өз ичигә алған бебаһа илмий әмгәктур. Китапта шу чағдики түрк қәбилилириниң урпи-адәт, әнъәнилиригә, йемәк-ичмәклиригә мунасивәтлик баһалиқ мәлуматлар нурғун. Махмут Қәшқәрий сәясий тәқипләшләрдин қечип, өз әмгигини Бағдатта йезип түгитиду вә уни халифқа апирип бериду. Мусапирлиқта өз вәтинини сеғинип жүргән у һаятиниң ахирида Қәшқәргә қайтип келиду һәм шу йәргә дәпин қилиниду. Көплигән әсирләр давамида униң китави вә өзи көмүктә болуп кәлгән. Пәқәт ХІХ әсирниң ахирида униң қолязмиси тепилип, ХХ әсирниң бешида Стамбул шәһиридә нәшир қилинди. Шуниңдин кейинла улуқ Қәшқәр оғли дуниявий шан-шөһрәткә еришип, етирап қилинди. Мән дайим Махмут Қәшқәрийниң қәбригә берип, улуқ алимниң роһиға тазим қилишни арманлаттим. Шу мәхсәттә һәммимиз Қәшқәрдин әллик километр жирақ болған Опал йезисиға қарап йолға чиқтуқ. Гәп ара Йүсүп акиниң ләвзидин «Һәзрити молламниң мазири» дегән сөзни аңлап қалдим. Кейин уқушсам, қәшқәрликләрниң һәммисила бу йәрни шундақ дәп атайдекән. Мазар йоған чинарлар өскән бағниң ичидә екән. Бизни әң авал қолиға китап тутқан алимниң һәйкили қарши алди. Йешил кимхапқа бөләнгән бағниң ичидә меңип, миң жиллиқ тарихқа егә чинарниң түвигә кәлдуқ. Униң йилтизи тәрипидә булақ бар екән. Булақ сүйини өз дәвридә алимму ичкән дейишиду. Чинар болса Махмут Қәшқәрийниң йәргә санчип қойған һасисидин үнгәнмиш. Мән пәләмпәйләр арқилиқ төвәнгә чүшүп, булақниң сүйидин ичтим. Андин һазирла өрүлүп чүшидиғандәк көрүнидиған дәрәқниң егилип өскән ғолиға таяндим. Чинар шундақ көрүнгәчкә, көпчилик уни «Һай-һай терәк» дәп атайдекән. Мән өйүмдики Махмут Қәшқәрийниң китавиниң ичигә селип қоюш мәхситидә хатирә болсун дәп чинарниң бирнәччә йопурмиғини еливалдим. Андин биз дөңгә көтирилип, мазар ичигә кирдуқ. Алимниң қәбригә адәттикидәк ядикарлиқ орнитилипту. Мундақ ядикарлиқлар Қәшқәрдә нурғун. Хатирә бөлмилириниң биридә атақлиқ рәссам Ғази Әмәт тәрипидин ясалған Махмут Қәшқәрийниң портрети туриду. Мазарниң әтрапида Қараханийлар сулалисидин болған Қәшқәр ханлириниң қәбирлири бар екән. Аридин миң жил өтсиму Махмут Қәшқәрий сүйини ичкән булақ һелиғичә җош уруп турупту, әвлатлири болса, улуқ бовисиниң мазарини күзәткән һалда һаят кәчүрүветипту. Биз төвән чүшүп, миң жиллиқ тарихқа егә чинарларниң бириниң сайисиға берип олтардуқ. Шу йәрдә биз нәччә йүз жиллардин бери мазарни күзитиватқан алимниң беваситә әвлатлири билән тонуштуқ. Улар интайин меһмандост, шуниң билән биллә һәрқандақ адәмни өзлиригә мәптун қиливалидиған чечән адәмләр екән. Һәтта биз билән биллә бу муқәддәс җайни арилап чиққан шох Исламҗанму уларниң гәплирини диққәт қоюп тиңшиди.

***

Биз мазарға икки машина билән барған едуқ. Униң бирини Обулқасим, иккинчисини Йүсүп акиниң оғли Исмайилҗан һайдиди. Әндила жигирмә алтә яшқа толған у әдәплик, пәм-парасәтлик бала болуп, бу тәрәпләрни пат-пат келип турғачқа, яхши билидекән. —   Исмайилҗан ака, мошу әтрапта әҗдиһаниң өңкүри бар, мүмкин көрүп кетисиз, — дәп сорап қалди. —   Көрсәк, көрүп кетәйли, —  разилиқ бәрдим мән. Өңкүргичә болған арилиқ тәхминән бәш йүз метр екән. Һаңдики бу йоған өңкүрниң тамлиридики чоңқур сизиқларға көзүм чүшти. У әҗдиһаниң қалдурған излиримиш. Мән қалғанлирини күтмәстинла өңкүрниң ичкирисигә кирдим. Бу йәрдә узақ туруш һәқиқәтәнму қорқунучлуқ екән. Бәәйни һазирла дәһшәтлик әҗдиһа пәйда болуп, елип кетидиғандәк. Шу әснада қериндашлиримниң мени чақирған әнсиз авази қулиғимға кирди. Мән кәйнимгә қайттим. «У яққа киришкә болмайду, Исмайилҗан. Өңкүрниң торуси чүшүп кетиши мүмкин» рәнҗигән әлпазда гәп қилди Йүсүп ака. Мән өзәмни әйиплик һис қилған һалда җим турдум. Исмайилҗан күлүп кәтти. Аписи қоллирини мәккәм тутувалған Исламҗан болса, һаман өңкүрниң ичигә киришкә тәлпүнәтти. Пәқәт меһри дәрия Йүсүп акиниң җиддий қияпити уларни тохтитип туратти.

***

Заманивий Қәшқәр – бу бетон вә әйнәкләрдин ясалған асман-пеләк имарәтләрдин ибарәт чоң мегаполис. Бирақ мән мундақ шәһәрләрни илгириму көргән едим. Чүшинишликки, ХХІ әсирниң адәмлирини егиз беналар билән һәйран қалдуруш мүмкин әмәс. Шуңлашқа мән бу  шәһәрдә сақлинип қалған кона мәһәллиләрни көрүшни истидим. Растимни ейтсам, мениң дадам тәсвирләп бәргән, өзәм китаплардин оқуған кона Қәшқәрни көргүм келәтти. Студентлиқ дәвримдә мән сәяһәтчи алим Николай Рерихниң Қәшқәргә болған сәпири тоғрилиқ йезилған «Азия жүриги» намлиқ китавини чоң қизиқиш билән оқуған едим. Шундақла, хаталашмисам, буниңдин он жил муқәддәм оқуған Гуннар Яррингниң өткән әсирниң жигирминчи жиллиридики Қәшқәр тоғрилиқ язған хатирилириму ядимда яхши сақлинип қапту. Ахири бу мәхситимгиму йәттим. Маңа әйнә шу кона шәһәрниң кочилирида сәйлә қилиш интайин яқти. Кона Қәшқәр – бу башқа бир дуния. Бәхиткә қарши, униң бесим  қисми бузулуп кетипту. Пәқәт азғина қисми сақлинип қалған екән. Бу асасән қолһүнәрвәнләр яшайдиған тар вә әгир-донай кочилардин, бир, бәзидә икки-үч қәвәтлик өйләрдин тәркип тапқан мәһәллә. Бу өйләр әвлаттин-әвлатқа өтүп, уларда нәччә әсирләрдин буян һәрхил һүнәрвәнләр ата кәспини давамлаштуруп, сода-сетиқ ишлирини риваҗландуруп кәлмәктә. Мән бу йәрдә зенәтлик буюмларни, яғачтин, сүйәктин, металлдин әмәлий сәнъәт нәмунилирини ясап, допиларни, аяқ-кийимләрни тикип, сетиватқан һәрхил ишханиларни көрдүм. Бирақ шуларниң ичидә нәччә йүз жиллардин бери хумданчилар яшап келиватқан икки өй хатирәмдә алаһидә сақлинип қапту. Улар әвлаттин-әвлатқа өтүп келиватқан бу қедимий ата кәспини бүгүнки күнгә қәдәр сақлап кәлмәктә. Мән қача-қомуч ясаватқан уларға узақ қарап турдум. Хумданчилар мени иш-паалийити, алтә йүз жиллиқ тарихқа егә турушлуқ җайи билән тонуштурди. Уларниң ейтишичә, һазир хумданчиларға заманивий пәтирләргә көчүп беришни, бу йәргә пәқәт ишләш үчүнла келишни тәклип қиливетипту. Амма уларниң әҗдатлар маканини ташлап кәткүси кәлмәйдекән...

     (Давами бар).