• "Рухани жаңғыру"
• 17 Қазан, 2019

Сәвийәмиз йеңиланмай, ишимиз оңшалмайду

Елимизниң Тунҗа Президенти – Елбасы Нурсултан Назарбаевниң «Улуқ даланиң йәттә қири» мақалиси мәдәний-мәнивий саһаға йеңичә йөнилиш бәрди. Бу – тарих пәнини системилиқ, изчил һәм йеңичә көзқараш билән йезиш, Қазақстан даласидики цивилизацияләрниң мәдәний җәһәттин йүксилишигә қошқан төһписини ениқлаш. Елбасы: «Кейинки жилларда тепилған тарихий ядикарлиқлар бизниң әҗдатлиримизниң өз заманисидики әң йетүк, әң илғар технологиялик йеңилиқларға беваситә мунасивити бар екәнлигини ипадиләйду. Бу ядикарлиқлар Улуқ даланиң дуниявий тарихтики орниға йеңичә көзқарашниң шәкиллинишигә имканийәт бериду. Европацентристлиқ көзқараш сақлар билән һунлар вә башқиму бүгүнки түркий хәлиқләрниң әҗдади болуп һесаплинидиған этнослуқ топлар бизниң миллитимизниң тарихий этногенезиниң аҗралмас қисми болғини тоғрилиқ рәт қилиш мүмкин болмиған мәлуматларни көрүшкә имканийәт бәргини йоқ...» дегән еди. Дәрвәқә, Тунҗа Президентимизниң ушбу мақалиси «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» мақалисиниң давамидур. Мундақ узақни нишан қилған программилиқ мақалә, әлвәттә, җәмийәтлик бәс-муназирини тәләп қилиду. Мундақ ейтқанда, бу бир яки икки күнниң мәсилиси әмәс, бәлки узақ жилға мөлчәрләнгән cтратегиялик һөҗҗәт дейишкә болиду. «Биз мәнавиятимизни қандақ йеңилаймиз?» дегән соалға бирлишип җавап издигинимиз тоғра. Бу мәсилини «Дөләт маңа немә бериду әмәс, мән дөләткә немә беримән?» дегән турғидин қараштурғинимиз әвзәлирәкмекин дәймән. Әлвәттә, бу мениң шәхсий пикрим. Һәйран қаларлиқ тәрипи, «Мону мақалә нәқ оюмиздин чиққан, келәчигимизни ениқ көрсәткән» дәп мақалини махтап, мәдһийиләймиздә, амма униңда көрситилгән вәзипиләр билән тапшурмиларни орунлашқа кәлгәндә, қуруқ сөздин нери ашалмаймиз. Бу бизниң мәсилигә бепәрва қариғинимиз дәп ойлаймән. Балимизни полиглот қилимизму? Балаңға «көп тилни билмә», дәп ейталмайсән. Һәрким өз пәрзәндиниң көп тил өзләштүрүп, дунияни әркин арилиғинини халайду. Униң үчүн инглиз тилини өзләштүрүш керәклигини һәммәйлән билимиз. Бирақ һәрбир балиниң полиглот болуши мүмкин әмәсқу! Айрим алимлар “Балилиримиз бағчидин башлап қазақ, рус, инглиз тилида оқуши керәк” дәйду. Буниңға һечкимниң қаршилиғи йоқ. Бала үч тилни әмәс, бәш тилниму өзләштүрүп кетиши мүмкин. Чүнки алтә яшлиқ балиниң мейиси интайин қабилийәтлик келиду. Ваһаләнки, мошу йәрдә «униңдин хәлқимиз немә утиду?» дегән қануний соал өзлүгидин туғулиду. Аччиқ болсиму етирап қилишимиз керәкки, һазир йеримимиз уйғур тилида, йеримимиз рус тилида сөзлишимиз. Рус тилида сөзлишидиғанларға уйғур тили һаҗәт әмәс. Әнди ана тилини билидиғанлар рус тили билән инглиз тиллирини өзләштүрүшкә мәҗбур. Ойлинип көрәйличу, алтә яштин башлап инглиз тилини билгән балиға уйғур тили керәкму?! Шәхсән мән мошуниңдин тәшвишлинимән. Мениңчә болғанда, биз ана тилимизниң келәчигини ана һамилдар вақтидила ойлишимиз керәкмекин... ...Чаң басқан архивлардин издәйли «Улуқ даланиң йәттә қирини», “мәнивий йеңилинишни” пайдилинип, бүгүнки күндә сәвийәмизни йеңилаш керәклигини хәлиқниң қулиғиға қуюшимиз керәк. Йәнә бир муһим мәсилә – Тунҗа Президентимиз «Архив –2025» программисини тәвсийә қилди. Интайин тоғра башланма дейишкә болиду. Архившунаслар Россияниң, Хитайниң архивиға техи қол салғини йоқ. Бәзи тарихчиларниң қәйт қилишичә, Хитай архивиниң йерими Германиядә екән. Уни заманисида немислар Европиға елип кәткәнмиш. Ейтишларға қариғанда, «Мәдәний мирас» программиси асасида бәш миң һөҗҗәт топлинипту. Уларниң арисида хәлқимизниң тарихиға аит материалларму болуши мүмкин. Әгәр шундақ болса, уларни үгиниш тәләп қилиниду. Заманисида биздә архив материаллирини топлиған алимлар, шундақла һәммини топлавелип, һечнемә язмай кәткән тәтқиқатчилар көп болди. Архив мәлуматлирини топлаш өз алдиға, әнди уни үгинип, издинип бирәр әмгәк язсаң – йеңилиқ. Әйнә шу чағдила тарих шәкиллиниду. Бу җәһәттин елип қариғанда, мана, икки-үч жил болди, миллий мәдәнийитимизниң җанкөйәрлиридин болған милләтпәрвәр жигитләр Риат Қурбанов билән Азнат Талипов архив материаллири асасида хәлқимизгә пайдиси тегидиған, болупму 1918-жили йүзгән бәргән қанлиқ вақиәләрниң техичә ечилмиған сирлирини қетиқинип үгинип, тәтқиқат ишлирини изчил елип бериватиду. Әлвәттә, бу жигитләрниң ушбу изгү ишлирини қутлашқа әрзийду. Әгәр архивтин материал жиғип, уни шу петичә өйгә топлап қойсаң, уму архив болуп санилиду. Әгәр топлиған мәлуматларға асаслинип әмгәк язмисаң, уни китап қилип нәширдин чиқармисаң, нә пайда? ҖУЭМ рәиси, Қазақстан Җумһурийити Парламенти Мәҗлисиниң депутати, шәриқшунас Шаһимәрдан Нурумов алимлар билән учрашқанда, «Алимлиримиз дунияға тонулған бүйүк сималиримизниң чәт әл архивлирида бесилип ятқан надир әсәрлирини издәп тепип, қетиқинип үгинишни қолға елиши вә уларни кәлгүси әвлатлиримизға беҗирим һаләттә тапшуруп бериши лазим», дегән пикирни дайим тәкитләйду. Демәк, бүйүк сималиримизниң техи бизгичә йетип кәлмигән надир әсәрлирини чаң басқан архивлардин издәп тепип, уларни кәлгүси әвлатлиримизға қалдурушни мошу баштин ойлаштурмисақ, биз көп нәрсиләрдин айрилип қелишимиз мүмкин... Мәнивий қәдрийәтлиримиз – бебаһа байлиғимиз Елбасы «Улуқ даланиң йәттә қири» мақалисида қедимий түрк цивилизациясигә алаһидә тохтилиду. Түрк язғучиси Зия Гөкалп «Түркчилик асаслири» әмгигидә: «Әрәпләр билән йәһудийлар өзлириниң дини, французлар романлири билән махтиниду. Әнди биз немимиз билән махтинимиз?» дәйду. У түркләр әдәп-әхлақ җәһәттин биринчи орунда туридиғанлиғини тәкитләйду. Әхлақ – адәмгәрчилик, адәмләр арисидики мунасивәт, урпи-адәт, рәсим-йосун. Әпсуслинарлиғи, биз һазир, бара-бара адәмгәрчиликтинму жирақлишип баримиз. Мәлумки, биз хәлиқни мәнивий қәдрийәтлиримиз арқилиқ тәрбийиләймиз. Мәнивий қәдрийәтлиримиз бизниң бебаһа байлиғимиз. Тәкитләш керәкки, Ғәриптин келидиған һәрхил илим-билим бизниң аң-сәвийәмизниң йеңилинишиға зәмин яратмайду. Заманисида генетика, социология дегән илимни «буржуазиялик илим», дәп тәрәққий әткүзмиди. Ақивәттә, елимизниң илим-пәни суслашти. «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» мақалисида миллий кодимизни сақлаш тоғрилиқ сөз болса, «Улуқ даланиң йәттә қири» мақалисида тарих пәниниң қол йәткән утуқлири чоңқур тәтқиқ қилинған. Демәк, биз бепаян даламизниң йәттә қири биләнла чәкләнмәслигимиз керәк. Тунҗа Президентимиз бизгә униң ениқ үлгисини көрситип, немә қилиш керәклигини ениқлап бәрди. Илим-пән ачқучини издәйли Дәрвәқә, тарих, әдәбият, тил илимида миллий методология керәк. Чүнки методология – илим-пәнниң ачқучи. Методология тоғра болғандила илим-пәнниң функцияси билән миссияси атқурулиду. Шундақ екән, өзлүгимизни, тарихимизни өз ичигә алған методология болмай, һечқачан нәтиҗигә еришәлмәймиз. Илимда Рublic history дегән чүшәнчә бар. Мәсилән, сиз тарихий мавзуға қәләм тәврәтсиңиз, драматург драмисини сәһниләштүрди, дәйли. Бу – хәлиқ тарихи. Чүнки сиз тарих илиминиң қанунийити билән, тәливи билән әмәс, әдәбий көзқараш билән, әнди драматург болса, драматургиялик турғидин әсәр язиду. Әнди тарихниң өзиниң классикилиқ қанунийәтлиригә әмәл қилған һалда әсәр йезиш, пәқәт кәспий тарихчиларниңла қолидин келиду. Байқисиңиз, “public history” яки күндиликтики тарих десәк, бу классикилиқ тарих илимиға зиян йәткүзүши мүмкин. Демәк, биз һазирчә классикилиқ тарих илиминиң ачқучини тапалмайветиптимиз. Оюмиз ишимизниң алдида жүргини яхши Бүгүн биз аң-сәвийәмизни йеңилишимиз керәк. Сәвийәмиз йеңиланмай, ишимиз оңшалмайду. Тунҗа Президент – Елбасы Нурсултан Назарбаев «Оюмиз ишимизниң алдида жүрсун» дегән әмәсмеди. Демәк, ой-нийитимизни җөндишимиз керәк. Һәммидин муһими һәм бүгүн бизгә кериги, авал өзәңниң ана тилиңни бил һәм униң пәқәт сақлинип қелишиғила әмәс, риваҗлинишиға ат селиш, андин кейин башқа тилларни үгинәвәргин. Униңға һечкимниң қаршилиғи йоқ. Аччиқ болсиму, етирап қилишимиз керәкки, биздә муһакимә көп. Бирақ униң әмәлиятта орунлиниши қандақ? Сөз билән әмәлият уйғунму? Қистап кәлсә, униң һәммисини мәктәпкә апирип тирәп қойимиз. Ейтайлуқ, балиға қошумчә дәрисни үсти-үстигә бериверимиз, амма униң яш өзгичилигини инавәткә алмаймиз. Һазир балилиримиз 0-синиптин инглиз тилини, 3-синиптин башлап компьютер үгиниду. Шәхсән мән балилиримиз роботқа айлинип кәтмисә болаттиғу, дәп әндишә қилимән. Ейтмасқа болмайдиған йәнә бир мәсилә моҗут. «Улуқ даланиң йәттә қирида» өлкишунаслиқ тоғрилиқ әтраплиқ сөз болиду. Мениңчә болғанда, өлкишунаслиқни һәрбир йеза округи һакимийитигә тапшуруш һаҗәт. Бирақ бу һесават бериш үчүнла тапшурулмаслиғи керәк. Мошу йәрдә мавзуға мунасивәтлик мону мәсилигиму тохтилип өтүшни мувапиқ көрүватимән. Заманисида 100 сағлиқтин 120 қоза алған илғар чопанларни алаһидә мәдһийиләп, бөләкчә һөрмәтлидуқ. Атақлиқ рәссамлиримиз уларниң портретлирини сизди һәм улар наһийәләрниң өлкишунаслиқ мирасгаһлирида есиқлиқ турди. Бир қизиғи, һазир әйнә шу портретлар үзүл-кесил елинип ташланди. Мана, өлкишунаслиқ мошуниңдин башланмамду? Һәрбир йеза округи өз қәһриманлирини улуқлиши керәк әмәсму! Һәқиқәтән, йеза һакимийитидикиләрдин қайси ишлар атқурулди, немә реҗиләнди, һәммисиниң һесавити болуши керәк. Шуңлашқа аддий хәлиқтин башлап, һакимийәт вәкиллиригичә сәпәрвәрликкә кәлтүрүлүп, мақалида көрситилгән вәзипиләр билән тапшурмиларни әмәлгә ашурушни қолға елиши лазим. Қошумчә ейтаримиз, әслидә балиға тәрбийини дөләт дәриҗисидә муәллим бериду, әнди адәмгәрчилик, миллий тәрбийини болса, пәрзәнт бойиға ата-ана сиңдүрүши тегиш. Ундақ дейишимизниң сәвәви, балиға алди билән ата-ана җавапкәр. Хуласә шуки, «Бу нахша башқа нахшилардин өзгичә» демәкчи, Тунҗа Президентимиз – Елбасыниң «Улуқ даланиң йәттә қири» мақалиси һәрбир адәмниң жүригидин орун елишиға, униңда алға сүрүлгән мәсилиләрниң әмәлгә ешишиға һәммимиз ат селишайли. Бийил «Яшлар жили». Демәк, келәчигимиз һесаплинидиған яшлиримиз ушбу мақалида көрситилгән вәзипиләр билән тапшурмилар асасида паалийәт елип барса, нур үстигә нур болар еди.