• Мәдәний мирас
• 23 Қазан, 2019

Әдәбиятимизниң ярқин намайәндиси

(Бүйүк мутәпәккүр алим, улуқ шаир вә дөләт әрбаби Йүсүп Хас Һаҗипниң туғулғиниға 1000 жил вә униң “Қутадғу билик” әсәриниң йезилғиниға 950 жил толушиға даир) Қараханийлар дөлити моҗут болған дәвир (870 – 1211-жиллар) хәлқимизниң мәдәнийәт, сәнъәт вә әдәбият тарихидики шанлиқ дәвир болуп һесаплиниду. Бүйүк мутәпәккүр алим вә шаир Йүсүп Хас Һаҗип мошу дәвирдә яшап, өзиниң мәңгү өлмәс “Қутадғу билик” әсәрини иҗат қилған. “Қутадғу биликниң” муқәддимисидә бу һәқтә мундақ дейилгән: “Бу дастан Қәшқәрдә йезилған болуп, муәллипниң ейтишичә, һиҗрийәниң 462-жили 18 айда тамамланған. Шуниңға қариғанда, дастанниң йезилған вақти милади 1069 – 1070-жиллириға тоғра келиду. Муәллипниң өзи Баласағунда туғулуп, иҗадий паалийитини Қәшқәрдә өткүзгән. Тәккүзди маңа қолин әллик йешим, Қоғу (аққу) қилди қузғун тусидәк бешим. Бу мисралардин муәллипниң мәзкүр дастанни йезиватқан чағлирида әллик яшлардин ашқанлиғи, дастанни йезип болған вақти билән селиштуруп қариғанда, тәхминән милади 1018 яки 1019-жили туғулғанлиғи мәлум болиду (“Қутадғу билик: Беҗин, “Милләтләр нәшрияти”, 1984-жил, 3-4-бәтләр). Йүсүп Хас Һаҗип хәлқимизниң һәқиқий шан-шәрипи, иптихари вә аләмгә мәшһур алими. 1019-жили Қараханийларниң пайтәхти Ордукәнт – Қәшқәр йенидики Қузорду – Баласағунда дунияға келип, 1085-жили Қәшқәрдә аләмдин өткән. Униң дунияға мәшһур шаһ әсәри “Қутадғу билик” (“Бәхит кәлтүргүчи билим”) дегән мәнани билдүриду. Мана бийил бу бүйүк әсәрниң дунияға кәлгинигә 950 жил, Йүсүп Хас Һаҗипниң туғулғиниға 1000 жил толди. Һә, “Қутадғу билик” дунияға кәлгән миң жиллиқ узақ тарихий дәвирдин буян уни үгинишкә, тәтқиқ қилишқа вә уни көчирип тарқитишқа наһайити тиришип әмгәк қилип, әқил-параситини сәрип қилған тәтқиқатчи-алимлар интайин көп. Бизниң пикримизчә, Мәркизий Азияниң мәдәнийәт тарихида “Қутадғу биликтәк” тәтқиқат даириси вә көләми җәһәттин зор тәсир қозғиған әсәр болмиса керәк. Мән бовимиз Йүсүп Хас Һаҗипниң бу шаһ әсәрини һәрбир қетим оқуғинимда, униңдин өзәмгә бир йеңилиқ тапимән вә бу әмгигидә муәллип философия, тарих, тил-әдәбият, сәнъәт, астрономия, алгебра, тибабәтчилик, маарип, дөләт башқуруш, һәрбий сәнъәт маһарити, әдәп-әхлақ, қанун, мәнтиқә, музыка, чавандазлиқ, очилиқ вә хәлқимизниң урпи-адәтлиригичә болған җәмийәтниң һәрқайси саһалиридики мәзмунларни өзидә муҗәссәмләндүргәнлигигә яққал көз йәткүзимән. “Қутадғу биликни” көчирип нусха қалдурған вә бу җәриянда уни тәтқиқ қилип илавә язған намәлум тәтқиқатчилар “Қутадғу биликниң” аләмшумул әһмийитини наһайити ихчам вә меғизлиқ һалда йәкүнләп: 73. Әрәпчә, таҗикчә китаплар тола, Бизниң тилимизда бу ялғуз шула. 74. Илимлик билурләр буниң һөрмитин, Әқиллик уқарләр билим қиммитин. (Йүсүп Хас Һаҗип. “Қутадғу билик”, Беҗин, милләтләр нәшрияти, 1984-жил, 21-бәт.) – дейиш билән илавә муәллиплириниң бәргән баһалиридин әсәргә болған йүксәк һөрмитини, “Қутадғу биликниң” муәллипи Йүсүп Хас Һаҗипқа нисбәтән болған зор ихласиниму яққал көримиз. Төвәндә биз муәллипниң “Қутадғу биликтә” намайән қилинған бәзи пикирлири һәққидә тохтилимиз. Билим-әхлақ һәққидә Һечкимгә сир әмәски, дуниядики әң зор байлиқ, пүтмәс-түгимәс ғәзнә – пәқәтла билимдур, һәрқандақ адәм өз билими арқилиқла бәхит-саадәткә еришиду, билим арқилиқла арзу-арманлириға йетәләйду десәк, мубалиғә болмайду. Илгириму вә һазирму кишилик һаятта билим кам болса болмайдиған әң муһим амилларниң биридур. Һәммә яхшилиқ, әлвәттә, билимдин келиду. Билимлик, пәзиләтлик кишиләр мәңгү яд етилиду. Билимниң қудрити чәксиз, инсанни һайвандин аҗритип туридиған түп- пәриқләр – бу әқил-парасәт, билим-әхлақ вә тил пәзиләтлиридур. Бу һәққидә бовимиз Йүсүп Хас Һаҗип мундақ язиду: 152. Билимни бүйүк бил, оқушни улуқ, Бу икки йүксәлтүр қулниму толуқ. 153. Бу сөзгә гувадур төвәндики сөз, Бу сөзни ешиткин, сөзүң бунда уз. 154. Әқил қайда болса, улуқлуқ болур, Билим кимдә болса, бүйүклүк тапур. 155. Әқиллик уқар ол, билимлик билур, Билимлик, әқиллик тиләккә йетүр. 156. Билим мәнасин бил, билим немә дәр, Билим у сақайтур, кесәл болса әр. 157. Билимсиз киши барчә ағриқ болур, Даваланмиса у тирикла өлур. 160. Кишигә берур көп әқил пайдиси, Билим билсә инсан әзиз болғуси. 161. Җимики ишиңни әқил бирлә қил, Билим бирлә вақтиңни сақлашни бил. 260. Җаһанда немә бар билимдин қиммәт, Билимсиз десә әр үчүн бәкму сәт. Бовимиз Йүсүп Хас Һаҗип мана бу бейитлар арқилиқ барлиқ камаләт билим арқилиқ келидиғанлиғини, билимниң һәрқандақ чағда улуқлинип қәдирлинидиғанлиғини, инсандики билимни оғри-қарақчилар алалмайдиған зор байлиқ екәнлигини, инсанниң пәқәт билим арқилиқла тиләккә йетәләйдиғанлиғини, билим арқилиқ барлиқ мүшкүлатларниң сирини ечиш мүмкинлигини, әйнә шуниң үчүнму һәрбир адәмниң әң авал билим елишқа интилиши керәклигини наһайити изчил вә һәммигә чүшинишлик һалда чүшәндүргәнлигини рошән көримиз. Мутәпәккүр дөләтниң гүлләп, қудрәт тепиши, адаләтлик, хәлиқчиллиқ сәясәт билән мәмликәтни башқуруш үчүн билимлик, әқиллик рәһбәрләрниң әһмийити тоғрилиқ алаһидә көп тохтилиду вә униң пикричә, бир дөләттә билим егилири қанчә көп болса, җәмийәт шунчә зор дәриҗидә йүксилиду. Шундақла билимлик, сәвийәлик кишиләргә мәнсәп берилсә, адаләт орнитилип, һакимийәт мустәһкәмлиниду. Бу болса, хәлиққә бәхит-саадәт елип келиду, дәп қарайду. Билимлик кишиләр дөләтни яхши, адаләтлик қанунлар билән башқуриду. Әдип әмәлдар болсун, адәттики пухра болсун, һәммисини билим елишқа чақириду вә пәқәт адил қанун билән әлни башқурғанда дөләт тәрәққий етип, пухраниң турмуши хатирҗәм ронақ тапиду дәйду. 215. Әқил вә билим ол үз нәрсидур әң, Әгәр болса ишләт, учуп көккә тәң. 217. Җаһан тутқили әр оқушлуқ керәк, Керәк юрт сорашқа әқил вә жүрәк. 218. Әқил билән тутти җаһан тутқучи, Билим билән тутти әлни сориғучи. 223. Билимлик, ақил бәг болса әл беши, Қилич билән түгәр билимсиз иши. 224. Җаһан тутмақ үчүн әргә аң керәк, Әл-юртни сорашқа билим әң керәк. 225. Бу икки бириксә болур әр толуқ, Толуқ әр җаһан немәтин йәр толуқ. Жуқарқидәк мисралар билән Йүсүп Хас Һаҗип дөләт башқуруш үчүн пәқәтла жуқури билимлик адәмләрниң керәклиги, дөләтни башқурғучи рәһбәрниң һәм жуқури билимлик, һәм аңлиқ болуши, әгәр бәгләр, ханлар өз һөкүмранлиғини узун вақит давамлаштурушни халиса, адил қанун билән әлни башқуруш лазимлиғи, надан, билимсиз адәмләрни дөләт башқуруш ишлириға йеқин йолатмаслиқ, мабада билимсиз наданлар әлни башқуруш орниға чиқивалса, улар әлгә зулум селип әлни харап қилидиғанлиғи һәққидә баян қилиду. Бовимиз Йүсүп Хас Һаҗип һәрқандақ адәмниң қиммити униң пәқәт билим дәриҗиси билән өлчинидиғанлиғини, адәм харлиқни халимиса билим елиши керәклигини, билими, әқли болғандила адәмниң һаятниң маһийитини толуқ чүшинидиғанлиғини тәкитләп, билимсиз, надан адәмниң бу дунияда керәксиз нәрсидәк һечқандақ қиммитиниң болмайдиғанлиғини тәкитләйду. У өз ойини төвәндикичә ипадиләйду: 150. Билим бәрди, инсан зорайди бу күн, Әқил бәрди, шуңа йешилди түгүн. 156. Билим мәнасин бил, билим немәдәр, Билим у сақайтур, кесәл болса әр. 297. Әқилдин бөләккә һөрмәт болмиғай, Әқилсиз адәм у бир очумла лай. 971. Билимсиз тилни бәк тутмақ керәк, Билимлик тилгә һаким болмақ керәк. 972. Билимлик сөзи йәргә судәк болур, Еқитса суни йәрдә немәт үнүр. Йүсүп Хас Һаҗип адәм йүксилишиниң билим арқилиқ болидиғанлиғини, билимсиз надан хан, бәгләрниң авам хәлиққә һеч кериги йоқлуғини наһайити очуқ тәкитләп, илим-билимниң қәдир-қиммитини, улуқлиғини наһайити әтраплиқ, чоңқур вә изчил мулаһизиләр билән оттуриға қоюп, һәрқандақ адәмни ойлинишқа дәвәт қилиду. Әхлақ-пәзиләт, бала тәрбийиси, һүнәр-кәсип һәққидә Йүсүп Хас Һаҗип һәрқандақ адәм билим елиш биләнла чәклинип қалмай, бәлки пәзиләтлик, әдәп-әхлақлиқ, һәр җәһәттин мукәммәл тәрбийилиниши керәк. Адәм билимлик болуп, лекин пәзиләтсиз, әхлақсиз болса, униң билиминиң һечнәрсигә әрзимәйдиғанлиғиға ишарә қилип, адәмниң бойида есил әдәп-әхлақ пәзиләтлири болғандила, у һаятни қизғин сөйидиғанлиғини вә инсанпәрвәр, вәтәнпәрвәр болуп йетилидиғанлиғини тәкитләп мундақ дәйду: 1228. Оғул-қизға үгәт пәзиләт, билим, Пәзиләтлә болсун хулқи мулайим. 1293. Тиләсәң бүйүк болмақ – әлгә улуқ, Дурус йолни тутқин өзәңгә очуқ. 1294. Киши қилиғи болса мулайим күни, Һәр икки җаһанда йоруйду күни. 1218. Ата әмгиги сиңсә оғлиға көп, Болур бу оғулниң хуйи-пәйли хоп. 1219. Оғулни қисип тутса, яхши ерур, Атаси-анаси бәхитлик болур. 1220. Әгәр чиң тутулмас екән у оғул, Болур зайә, андин сән үзгин көңүл. 1223. Кимниңки болур әркә оғли-қизи, Чекип аһ вә һәсрәттә жиғлар өзи. 1224. Кичик чағда оғлини қойса ява, Оғулда гуна йоқ, атаға җапа. 1226. Қисип тутса оғлин ата үгитип, Оғул-қиз сөйинур чоңайса толуп. 1305. Йемә мал ғемини сән, хулуқ яхши қил, Хулуқ яхши болса, келәр өзи бил. 1824. Пәзиләт, билим һәм яхши хуй-пейил, Үгәнсә, түзиләр хулқи, бил. 2630. У билсун пәзиләт хилму-хил толуқ, Пәзиләт қилур әр йүзини йоруқ. Пәрзәнтниң тунҗа устази – ата-анилиридур. Йүсүп Хас Һаҗип бала тәрбийисидә ата-аниларниң наһайити муһим роль ойнайдиғанлиғини алаһидә тәкитләп, пәрзәнтниң келәчәктә қандақ адәм болуп йетилишидә аилидә ата-аниниң немә қилиши керәклиги һәққидә пикир қилиду. Йүсүп Хас Һаҗипниң шу дәвирләрдила әвлат тәрбийисигә алаһидә диққәт бөлүп, шунчилик жирақни көрәрлик билән бу һәқтә өз көзқарашлирини дадил оттуриға қоюшидин биз уйғур хәлқиниң әзәлдинла пәрзәнт тәрбийиләшкә сәл қаримайдиғанлиғини көрүвелишимиз тәс әмәс. Улуқ мутәпәккүрниң жуқарқи мисралиридин пәрзәнт тәрбийиси һәққидә көплигән илғар идеяләрни оттуриға қойғанлиғини, уларниң һазирму өз әһмийитини йоқатмиғанлиғини яққал көримиз. Йүсүп Хас Һаҗип шундақла пәрзәнтләрниң кәсип таллиши һәққидиму көплигән илғар пикирләрни оттуриға қойиду. Балиларниң китапни көп оқушини, чәт тилларни үгинишини, математика, йәр өлчәш, астрономия охшаш пәнләрдин хәвәрдар болушини, һәрхил спорт оюнлири билән шуғуллинип сағлам өсүшини тәшәббус қилиду. Мутәпәккүрниң пикричә, билими вә әқли болмиған адәм һайвандинму қәдирсиз, җәмийәткә пайдисиз болуп, керәксиз орунға чүшүп қалиду. Бүйүк алимниң илим-пәнни, мәрипәтни жуқури пәллигә көтирип улуқлиши, илим үгинип дөләтни тоғра, адаләтлик йолда башқуруштәк илғар идеяни оттуриға қоюши – бу инсанийәт мәдәнийәт тарихидики улуқлашқа, алқишлашқа әрзийдиған әҗайип зор иштур. Адаләтниң сүпәтлири һәққидә Йүсүп Хас Һаҗип өзиниң дөләт, қанун вә адаләт һәққидики илғар вә дадил илмий тәшәббуслирини кәң даиридә әтраплиқ оттуриға қойиду. Әдип қанун билән әлни идарә қилишниң, қанун алдида һәммә киши баравәр болушиниң адаләт вә инсанпәрвәрлик мәсилиләрни һәл қилиштики асасий амил екәнлигини алаһидә тәкитләйду. “Қутадғу билик” дастанида адаләтниң сүпәтлири, дөләтни адил қанун билән башқурушниң әһмийити төвәндикичә тәсвирләнгән: 449. Ели болди бай, юртни түзгән хақан, Бөри, қой ичти бир җайда шу ан. 809. Қилурмән адаләт билән һәл ишин, Айримасмән бәг вә қул дәп һеч кишин. 821. Адаләт үстидә бу бәглик һули, Бу бәглик асаси адаләт йоли. 894. Әгәр яхши болса хәлиқ башчиси, Пүтүн яхши болур униң ишчиси. 895. Өзи яхши болса бәгләр әгәр, Бейип һәммә хәлқи, җаһан түзүләр. 2015. Икки нәрсә әлгә бағ, ачқуч өзи: Һошиярлиқ вә қанун әлниң йилтизи. 2031. Немә дәйду аңла билимлик сөзүн: Болалмайду залим һөкүмран узун. Һә, Йүсүп Хас Һаҗипниң мәмликәтни адил қанун билән идарә қилиш, қанун алдида һәммә адәм – шаһму, гадайму баравәр болуш дегән наһайити дадил пикирни XI әсирдә, феодализм дәвридә һөкүм сүргән “ханниң дегини – қанун”, “шаһниң әмир-пәрманиға риайә қилиш – һәммигә ваҗип” дәп қарайдиған мустәбит сәясәткә нисбәтән ейтқанда, бу наһайити илғар, тәрәққийпәрвәрлик, демократик пикир вә дадил ташланған қәдәм болуп, уни пәқәт алаһидә мәдһийиләшкә әрзийду, халас. “Қутадғу билик” дастанида адаләтни, баравәрликни, өз пухралириға нисбәтән көйүнүшни, адәмгәрчиликни дөләт башқурушта асас қилған ханлар қизғин мәдһийиләнгән. Әнди ач көз, залим, мустәбит, өз пухралириниң ғәм-қайғуси билән кари йоқ хан-падишалар қаттиқ қамчилинип, уларға ләнәт-нәпрәт билдүрүлгән. Муқәддәс “Қуръан Кәримдә” мундақ дейилиду: “Яратқан Пәрвәрдигариңниң исми билән оқуғин. У инсанни ләхтә қандин яратти. Оқуғин, Пәрвәрдигариң әң кәрәмликтур. У қәләм билән (хәт йезишни) үгәтти, инсанға билмигән нәрсиләрни билдүрди” (“Қуръан Кәрим”, “Әләқ” сүриси, 1-5-айәтләр). Бүйүк яратқучи “Қуръан Кәримдә” биз бәндилиригә “оқуғин” дәп буйриди. Оқуш барлиқ инсанларниң шәрәплик мәҗбурийити вә муқәддәс һоқуқи қилип бәлгүләнди. Бүйүк данишмән бовимиз Йүсүп Хас Һаҗип муқәддәс “Қуръан Кәримдики” яратқучиниң илаһий һөкүминиң илһами билән елип барған издинишлири вә кәңдаирилик чоңқур тәпәккүриниң шәрәплик мевисидин ибарәт “Қутадғу билик” әсәридә билим егиләп билимлик болушниң интайин шәрәплик екәнлиги һәққидә наһайити әтраплиқ, чоңқур тохталди, бүйүк Алланиң “оқи!” дәп қилған буйруғини иҗра қилди. Адәмгәрчилик һәққидә “Қутадғу билик” дастанида адәмгәрчилик мәсилисигә алаһидә диққәт ағдурулған. Уйғур хәлқидә “Адәмгәрчилик қеримайду”, “Адәмгәрчиликниң қазаси йоқ” дегән мақал-тәмсилләр бар болуп, кишиләр кечикип қалсиму, вақти өтти демәй, башқиларниң өзигә қилған яхшилиқлирини, бешиға күн чүшкәндә яр-йөләктә болған адәмгәрчилигини қайтурушқа, яхшилиққа яхшилиқ билән җавап беришкә алдирайду. Йүсүп Хас Һаҗип “Қутадғу билик” дастаниниң 75-бабидики “Тоғрилиққа – тоғрилиқ, адәмгәрчиликкә адәмгәрчилик қилиш баянида” намида мәхсус бир бап аҗратқан болуп, адәмгәрчилик “кишилик” дегән сөз билән ипадиләнгән. У мундақ дәйду: 5765. Җаһанда болуркән қанун вә низам, Бәлгүси кишигә кишилик тамам. 5766. Киши яхшилиққа қилур яхшилиқ, Биригә он һәәссә қайтурмақ ениқ. Йүсүп Хас Һаҗип “Қутадғу билик” дастанида тәкитләватқан “кишилик” сөзиниң “адәмгәрчиликни” көрситидиғанлиғи яққал көрүнүп туриду. Муәллип яхшилиққа яхшилиқ қилишниң адәмгәрчиликниң түп-асасий принципи екәнлигини тәкитләйду. Әдип яхшилиқ, вападарлиқни адәмләр мунасивитидики адәмгәрчиликниң муһим тәркивий қисми дәп қарайду. Һә, хәлқимизниң XI әсирдики бүйүк мутәпәккүри Йүсүп Хас Һаҗипниң роһиға тазим қилип, униң қалдуруп кәткән бебаһа ғәзниси – “Қутадғу билик” дастанидики вәсийәтлирини орунлаш, униңға әмәл қилиш – бизниң муқәддәс борчимиз болуп һесаплиниду. Ядикар САБИТОВ.