• Мәдәний мирас
• 06 Қараша, 2019

Хәлиқ даналиғиниң бебаһа мәнбәси

Дана әҗдатлиримиз бизгә мирас қалдурған мақал-тәмсилләрдики наһайити өткүр вә ихчам философиялик пикир вә гөзәл бәдиий алаһидилик – уйғур хәлиқ еғиз иҗади тәпәккүриниң дәл нишанға тегидиған, әйнән, ихчам вә образлиқ ипадиси екәнлигини қәйт қилиш орунлуқ. Мақал-тәмсилләрдә һаятниң барлиқ тармақлири, ейтайлуқ, хәлиқниң асасий иш-кәсиплири, дунияға көзқариши, арзу-армини, тиләк-хаһиши, урпи-адити, мүҗәз-хулқи вә һаказилар наһайити ихчам вә даналиқ билән намайән қилинған. Мақал-тәмсилләр бизни һаятниң аччиқ тәҗрибилиридин ибрәт елишқа, өзимизни чүшинишкә, һаятқа болған қәтъий тәләпчанлиқ роһимизни техиму улғайтишқа дәвәт қилиду, адәмниң чәклик һаятиниң қиммитини һис қилдуриду. Тил – кишиләрниң бир-бири билән алақилишиш қурали. Шуңа балилар мәктәптә ана тилини үгиниши үчүн алаһидә тәрбийилиниду, билим алиду, тил қабилийитини йүксәлдүрүшкә нишан қилиниду. Уйғур хәлиқ мақал-тәмсиллиридә тил қабилийитини өстүрүш вә чирайлиқ сөзләш һәққидә мундақ баян қилинған: Яхши сөз билән қилич қинға кирәр, Яман сөз билән илан енидин чиқар. Бу мақалда еғир-бесиқ, кәмтар болуп, ойлап сөзләш керәклиги баян қилинса, әнди: Тилиң билән дилиңни бир тут, – дейиш билән кишилик мунасивәттә сәмимий, достанә болуш, йәни тилниңму, дилниңму гөзәл болуши тәләп қилиниду. Бәзи әһвалларда пәрзәнтләр уялғинидин айрим қәлб сөзлирини ата-анилириға петинип удул дәләлмәслиги мүмкин. Ата-анаңға дейәлмигән гепиңни Мора бешиға йезип қой. Мана бу мақал арқилиқ әҗдатлар пәрзәнтләрниң ата-анилар муддиасини қандақ йәткүзүшкә ишарә қилғанлиғини көрүвелишқа болиду. Уйғур мақал-тәмсиллиридә қәлби гөзәл болмиған, тили қопал кишиләрни: Дәрәқ шехидин сунар, Адәм гепидин сунар. – дейиш арқилиқ мундақ адәмләрни яхши сөзлүк болушқа чақириду. Әҗдатлиримиз гөзәл тил арқилиқ сөзләш мәсилиси билән биллә, шундақла пайдисиз қуруқ, қопал сөзләрни, әзмилик сөзләрни қилмаслиққиму диққәт қилиш лазимлиғини тәкитләп: Адәм тилидин кетәр, Һайван мүңгүзидин. *** Ағзимға кәлди дәп дәвәрмә, Алдимға кәлди дәп йәвәрмә. *** Авал ойла, андин сөзлә. *** Бир гепи зиқ, бир гепи миқ. *** Путтин жиқилған турар, Тилдин жиқилған туралмас. *** Тузсиз гәп қулақта турмас, Тузсиз нан – тонурда (турмас). *** Тилға ихтияр бәрсәң, Әлгә етиварсиз болисән. *** Тили билән тикән териған ағзи билән оруйду. *** Кәпидә қилған гәпни сарайда қилғили болмас. *** Сөзни қил сиғар йәргә, Суни сәп сиңәр йәргә. – дегән көплигән мақал-тәмсилләр арқилиқ әҗдатлиримиз сөзни җайида қилишни, җайида ишлитишни, қиливатқан сөз қаидилик, гөзәл болуши керәклигини тәкитлигән вә кишиләрни һәрқандақ чағда сөз қилғанда имканқәдәр гөзәл ибариләр билән силиқ-сипайә сөзләшкә тиришишқа, вақирап үнлүк вә қопал сөзлимәсликкә дәвәт қилған. Өз пикрини гөзәл вә чирайлиқ, мәнилик сөзләр билән ипадиләш, әлвәттә, сөзлигүчигиму пайдилиқ, уни аңлиған кишиниңму дилиға һөзүр беғишлайду. Сөзни бемәна қопал қилиш – аңлиған кишигә яқмайду. Сөзлигүчигиму зиянлиқтур. Әҗдатлиримиз бизгә яхши сөзләш һәркимгә ваҗип, яхши сөзләрни аңлаш вә пәмләш лазим. Йәни өзәң яхши сөзлишиң вә яхши сөзлигән кишиниң сөзини яхши пәмлишиң зөрүрдур, дәп жуқарқи мақал-тәмсилләр арқилиқ бизгә вәсийәт қилған. Сөзниң қәдир-қиммити вә уни тоғра пайдилиниш һәққидә мундақ бир һекайәт бар: Падиша Һарун әр Рәшид (Һарун әр – Рәшид (786 – 809) – әрәп хәлиписи. Униң дәвридә һинд, иран, грек тиллиридин медицина, математика, астрономия, мәнтиқә вә башқа пәнләргә аит китаплар тәрҗимә қилинған – Я.С.) Бағдатта бир кечиси чүш көрүпту, чүшидә ағзидики чишлириниң һәммиси чүшүп кәткәнмиш. У бир тәбир алимини чақиртип, бу чүшиниң тәбирини сорапту. Бу чүшниң тәбири шуки, – дәпту тәбирчи алим, – барлиқ туққан-қериндашлириңиз сиздин илгири вапат болиду. Һарун вә Рәшид бу алимниң тәбиридин рәнҗипту, тәбирчини 100 қамча урушқа пәрман қипту вә униңға хитап қилип, мундақ дәпту: Һәй, сөз билмәс надан! Сән ким едиң, мениң бу чүшүмгә қарита үзүмдин-үзүмгә қопаллиқ билән шундақ дәмсән? Қом-қериндашлирим мәндин илгири өлүп кәтсә, у вақитта мениң һалим немә болиду, дуниядин маңа немә ләззәт-раһәт келиду?. Падиша иккинчи бир тәбир алимини чақиртип, униңға өз чүшини сөзләпту. – Бу чүшниң тәбири шуки, дәпту алим, – һәзрәтлири барлиқ қом-қериндашлиридин узақ өмүр көридекәнла. Хәлипә Һарун әр Рәшид бу алимниң сөзини хуш көрүпту. – Әқилниң йоли бир. Икки сөзниң мәнаси бир. Лекин ибарилири башқидур, – дәп Хәлипә иккинчи тәбир алимиға 100 сәр алтун мукапат беришни буйрупту. Биринчи алимниң тәбириму шу мәнада еди, амма қопал ибарә билән сөзлигәч 100 қамча йеди. Иккинчи алим гөзәл сөз-ибарилири билән баян қилип, 100 сәр алтун мукапат алди. Демәк, “сөз билән сөзниң пәрқи бар”, дегини мана шу. Чишим сунмисун десәң, тилиңни тарт. Хәлиқ мана бу мақал арқилиқ пайдилиқ сөзләрни қилишниң зөрүрлүгини чүшәндүрүп, көп сөзләш, пайдисиз сөзләрни қилиш ахирқи һесапта башқа бала болидиғанлиғини яққал көрситип бериду. Раст сөзлисәң қутуларсән, Ялған сөзлисәң тутуларсән. *** Бешиңға қилич кәлсиму, раст гәп қил. *** Белиқ – сазаңға, кәклик данға алдинар. *** Тоғра сөз ташни ярар, Әгри– сөз башни (ярар). *** Қәсәмхорниң өмри қисқа. *** Һелигәрдин тухум алсаң, ичидин сериғи чиқмас. Әҗдатлар бу мақал-тәмсилләр арқилиқ раст сөзләшниң әһмийитини чоңқур мәналиқ ибариләр билән чүшәндүрүп, ялғанчилиқниң яман ақивитини намайән қилип, кишиләр оттурисидики өзара мунасивәттә башқилар билән чиқишишта ләвзидә турмаслиқ, сәмимий болмаслиқ, ялған сөзләш, қәсәмхорлуқ билән мәккарлиқ қилиш кишиләр үчүн ейтқанда инсаний пәзиләт вә әдәп-әхлаққа ят илләт екәнлигини, болупму ялған сөзләшниң адәмни иҗтимаий әдәп-әхлақ җәһәттин қәдирсиз, ишәнчисиз кишигә айландуруп қойидиғанлиғини яққал мисаллар арқилиқ чүшәндүриду вә дайим адил, растчил, есил пәзиләтлик болушқа үндәйду. Қедимий бай мәдәнийәткә егә уйғур хәлқидә илим-пәнниң пайдиси һәққидә ейтилған наһайити мәзмунлуқ мақал-тәмсилләрму аз әмәс. Мундақ мақал-тәмсилләрдә дана әҗдатлиримизниң мәрипәтпәрвәрлик роһи ипадиләнгән болуп, хәлқимизни билим елишқа, һүнәр үгинишкә илһамландуруп кәлмәктә. Мәсилән: Алим болсаң – аләм сениңки, Билим – әқил чириғи. *** Билимлик озар, билимсиз тозар. *** Билимсиз адәм – мевисиз дәрәқ. *** Қиличниң күчидин қәләмниң күчи артуқ. *** Атаңдин дуния қалғичә, һүнәр қалсун. *** Әр кишигә йәтмиш түрлүк һүнәр аз. *** Билгән билимигә ишинәр, Билмигән – немисигә (ишинәр)?! *** Билгиниңни әлдин айима. *** Билим алмиған яш – Там түвидики таш. *** Билим – дөләт, кийим – сөләт. *** Билимликниң баһаси йоқ, Билимсизниң саһаси йоқ. *** Билим – йенип турған чирақ, Һүнәр – еқип турған булақ. *** Билиги чоң бирини йәңсә, билими чоң миңни йеңәр. Дана әҗдатлиримиз яратқан мақал-тәмсилләрдә шундақла қәһриманлиқ вә һошиярлиқ, зерәклик һәм пәм-парасәтлик, мәртлик хисләтләрни улуқлайду, һорунлуқ вә қорққанчақлиқ, төһмәтхорлуққа хас сәлбий қилиқларни қаттиқ қамчилайду. Мәсилән: Батур бир қетим өләр, Қорққанчақ – миң қетим. *** Батур – җәңдә, һорун – каңда. *** Тошқандәк йүз жил яшиғичә, Йолвастәк бир жил яшиған әла. *** Қорққанчақниң тумиғи болғичә, Батурниң чомиғи бол. *** Қорққанчақ һәсәтхор болар, Намәрт – қәсәмхор (болар). *** Мәрт сөзидин қайтмас, Йолвас – изидин. Һә, мақал-тәмсилләр зор дәриҗидә мәнтиқий ишәндүрүш амилиға егә болғанлиғи үчүн хәлиқ еғиз иҗадийитиниң башқа жанрлиридин алаһидә пәриқлинип туриду. Уйғур хәлқи уруқ-туққан, қериндашлар, холум-хошнилар һәққидиму көплигән ибрәтлик, әзәлдин та һазирғичә өз әһмийитини йоқатмиған, һәрқандақ бала-қаза кәлгәндә уруқ-туққан вә қериндашларниң, садиқ холум-хошниларниң кишигә яр-йөләк болидиғанлиғи һәққидики мақал-тәмсилләрни яратқан. Мана мошу идея асасида мундақ ибрәтлик мақал-тәмсилләр вуҗутқа кәлгән. Яғ жутқанда – ят, қан жутқанда – қериндаш. *** Уйниң мүңгүзигә урса, туйиғи сеқирайду. *** Ака-ини яман дәп, туққанни нәдин таписән? *** Туққандин яманлиған әқилниң йоқлуғи, Тамақтин яманлиған қосақниң тоқлуғи. *** Туққанлар жирақта болса кишнишиду, Йеқинда болса, чишлишиду. *** Қалиғач қалиғачқа дан бериду, Қериндаш қериндашқа җан бериду. *** Хошна болсаң йөләк бол, Болмиса бөләк бол. *** Хошнаң саңа бақмиса, Сән хошнаңға бақ. *** Хошнаң жиғлиғанда, сән күлмә. *** Отни кочилисаң өчәр, Хошнини кочилисаң көчәр. *** Жирақтики туққандин, Йеқиндики хошна яхши. Хәлиқни қуллуқ вә әриксизликкә муптила қилған ят басқунчи-зораванларниң, зомигәр бай-манапларниң чекидин ашқан зорлуқ-зомбилиқлириға нисбәтән иҗат қилинған мақал-тәмсилләр аччиқ ғәзәп-нәпрәт, өткүр тәнқит вә кинайиләргә толуп-ташқан. Мәсилән: Гәп қилма – тилиңни кесимән, Қарима – көзүңни тешимән. *** Бегиңгә йәткичә, белиң уштулур, *** Бәг билән елишип болмас, Дәрәқ билән – челишип (болмас). *** Бозәкни бозәк әтмисәң, Қиямәт күни сориғи бар. *** Боғузлайдиған чағда қойму тепирлайду. *** Пули барниң гепи оң, Пули йоқниң гепи тоң. *** Хан билән елишсаң, бешиң кетәр, Бай билән елишсаң, мелиң кетәр. Уйғур хәлқиниң көпәсирлик тарихиниң сәһипилиридә чәт әл басқунчилириға қарши елип барған күрәшлириниң ярқин көрүнүшлири аз әмәс. Әйнә шуниң үчүнму әҗдатлиримизниң өз вәтинигә садиқлиғини, муһәббитини изһар қилидиған, ана-Вәтәнгә чәксиз һөрмәт-еһтирам ипадиләйдиған мақал-тәмсилләр аз әмәс. Мундақ мақал-тәмсилләр өзиниң ана-Вәтәнгә садиқлиғини, вападарлиғини наһайити чоңқур, һечкимни пәрвасиз қалдурмайдиған ой-пикирлириниң интайин салмақлиқ вә қайил қиларлиқлиғи билән пәриқлиниду. Мәсилән: Ана жутуң аман болса, Рәңги-роюң саман болмас. *** Ана-Вәтиниң – алтун бөшүгүң. *** Әрниң сәрхили әл арисида, Гүлниң сәрхили гүл арисида. *** Әлниң ғемини йегән әр өлмәс. *** Туғулған йәрниң теши гөһәр, сүйи кәвсәр. *** Кишиниң юртида султан болғичә, Өз юртуңда ултаң бол. Дунияниң әң қедимий мәдәнийәт очақлиридин бири – Мәркизий Азиядики түркий хәлиқләрниң тили һәққидә тарихта биринчи болуп бүйүк мутәпәккүр Махмут Қәшқәрий тәкшүрүш-тәтқиқат ишлирини елип барған. Улуқ тилшунас алим өзиниң чоң илмий-тәтқиқат ишиниң йәкүнини мәңгү өлмәс “Түркий тиллар дивани” намлиқ қамусий әсәридә рояпқа чиқарған. “Түркий тиллар диванида” берилгән дана, һекмәтлик сөзләр, мақал-тәмсилләр 200дин ашиду. Мундақ һекмәтлик сөзләр вә мақал-тәмсилләр уйғур хәлқиниң дунияға вә мәишәткә қандақ мунасивәттә болғанлиғини билдүридиған, хәлқимизниң жирақ өтмүштики иҗтимаий әдәп-әхлақ нормилирини, рәсим-қаидилирини ипадиләйдиған мәзмунларға егә ибариләр болуп, уйғур хәлқиниң турмуш философиясини намайән қилғанлиғи билән толиму әһмийәтликтур. Болупму әсәрдә берилгән мақал-тәмсилләрниң қандақ чағда, қандақ әһвалда немигә қаритип ейтилидиғанлиғи вә әмәлиятта қандақ уқумни билдүридиғанлиғини тәпсилий изаһлишиға шу дәвирдики әҗдатлиримизниң дунияқариши, түрлүк һадисиләрни күзитиш вә улар үстидә тәпәккүр қилиш җәһәттики тиришчанлиқ әҗригә апирин демәй мүмкин әмәс! Төвәндә бүйүк алимниң “Түркий тиллар диванида” баян қилинған бирнәччә мақал-тәмсилни диққитиңларға һавалә қилимиз: – Ишчанниң ерини (леви) яғлиқ, һорунниң беши қанлиқ. Ишчан адәм тиришип ишләп, яхши тамақларни, семиз гөшләрни көп йегәч, калпуги яғлишиду; һорун адәм өзиниң еринчәклигидин иштин қечип, таяқ йәп бешини қанитиду. Бу мақал һорунлуқни ташлап, ишчан болушқа үндәп ейтилиду (1-том, 96-бәт). Тикмигүчә үнмәс, тилимигүчә тепилмас. Йәни дәрәқ тикилмигичә үнмәйду, мурат-мәхсәт издәнмигичә қолға кәлмәйду. Бу мақал бирәр ишта көзләнгән мәхсәткә йетиш үчүн тиришиш лазимлиғиға үндәп ейтилиду (2-том, 27-бәт). Биз бу мақаллардин уйғур хәлқиниң әмгәк қилип һалал яшаш, һорун болмаслиқтәк яшаш философиясиниң ипадисини көримиз. “Ялғуз ғазниң авази чиқмас”. Бу мақал ишларда башқилардин ярдәм сорашқа үндәп ейтилиду (3-том, 524-бәт). “Арписиз ат қир ашалмас, ярдәмчисиз батур сәпини йемирәлмәс”. Бу мақал һәр ишта өзара ярдәмлишишкә дәвәт қилип ейтилиду (1-том, 167-бәт). “Ятниң яғлиқ лоқмисидин өзниң қанлиқ мушти яхши. Ятниң яғлиқ тамиғидин өз йеқинлириниң мушт билән урғини яхши”. Бу сөз йеқин адәмләрниң арилири бузулғанда, уларни әпләштүрүш үчүн ейтилиду (3-том, 57-бәт). Мана бу мақал-тәмсилләрниң мәзмуниға чоңқур чөкүп тәһлил қилидиған болсақ, уйғурларниң бу мәсилидә наһайити илғар көзқарашта болғанлиғини бирдин һис қилимиз. “Қут бәлгүси билик”. Йәни бәхит бәлгүси билим (1-том, 557-бәт). Мана бу мақал қедимий заманлардинла уйғурларниң билимгә, илим-пәнгә нисбәтән көзқаришиниң қанчилик қәтъий вә ениқ екәнлигини дәлилләйду. Һәрқандақ адәм бәхитлик болушқа интилиду. Йәни бәхитлик болуш үчүн билимлик болуш керәклиги алға сүрүлиду. Бүйүк тилшунас Махмут Қәшқәрий йолбашчи рәһбәрләрни, қәһриманларни һөрмәтләш, рәһбәрләрниң йол-йоруқлириға бойсунуш һәққидиму тохтилиду. “Ғаз топи башламчисиз болмас” (1-том, 634-бәт). Бу мақал һәммә ишта өзигә қариғанда йол билидиған кишигә бойсунушқа үндәп ейтилиду”. “Батурларни хор қилма, жүгрүк атни йеғир. Батур әрни һалсизландурма, жүгрүк атниң учисини йеғир қилма” (1-том, 187-188-бәтләр). Бу мақал билән ақсақаллар бәгләргә несиһәт қилиду. Көрүп турғинимиздәк, Махмут Қәшқәрий мана мошундақ тәпәккүр җәвһәрлирини әвлатларға мирас қалдурған. Хуласә калам, хәлқимиз арисиға кәң даиридә таралған, униң қиммәтлик, көпжиллиқ тәҗрибә савақлириниң йәкүни болған мақал-тәмсилләр — бизниң бебаһа байлиғимиз. Мақал-тәмсилләрни топлаш, рәтләш вә нәширгә тәйярлаш ишлири билән шуғулланған алимлиримизниң җапалиқ, җиңнә билән қудуқ қазғандәк издинип қилған әҗрини унтумаслиғимиз керәк. Ядикар САБИТОВ.