• Романдин парчә
• 06 Қараша, 2019

Ғоҗилар нәйрәңлири

(Ахири. Беши өткән санда). Улар бу йәрниң тәбиити билән адәмлири өзлириниң Вәтининиң тәбиити билән адәмлиригә мутлақ охшимайдиғанлиғини һис қилишивататти. Ғәлити кийимлик адәмләр қотазлар падисини айлинип жүрәтти. Учрашқан қишлақ-­кәнтләр аһалиси болса, оруқлап, һалидин кәткән атларни мингән, җул-җул пәшмәтлик қураллиқ бу адәмләргә тәәҗҗүп билән қаришивататти. Чавандазларниң бешидики җийәклик сүсәр төпиләр тибәтликләрдә зоқмәнлик вә шуниң билән биллә һәсәт қозғимақта еди. Аппақғоҗа өз муритлириға йәрлик хәлиқ билән һәрқандақ шәкилдики тоқунушни қаттиқ мәнъий қилип, имканқәдәр улар билән достанә мунасивәттә болушни җекиди. У өзиниң хәтәрлик давандин аман-есән өткән аз сандики адими билән мәнзилгә — Тибәтниң пайтәхти Лхасқа йетивелишни көзлимәктә еди. Шуңа йәрлик аһали билән ихтилап, зиддийәтләр пәйда қилишниң мутлақ һаҗәтсиз екәнлигини тәкрар-­тәкрар агаһландурди. Әксичә болған тәғдирдә, өзлириниң ачарчилиқтин өлүп кетиши муқәррәрлигини уқтурди. Тибәтликләр тамдин тараш чүшкәндәк пәйда болған бу чақирилмиған меһманларни қучақ ечип қарши алди дейишкә, әлвәттә, болматти. Шундиму улар йемәклик-­ичмәкликләрни чавандазларниң һәрхил нәрсилиригә, қисмән егәр, чулвур вә башқиму ат әслаһлириға тегишмәктә еди. Тибәт падичилири яқа юртлуқ атлиқчанларни көрүши билән тәң, садир болған вақиәни пайтәхттә яшайдиған V Далай ламиға йәткүзүш үчүн адәмләрни әвәтивәткән еди. Бу мәсилидә Тибәт һөкүмдариниң қарари қәтъий еди: у өз пухралириға атлиқ топни мәнзилгә йәткичә муһапизәт қилиш, карванниң илгирилишигә тосағу болмай, зөрүр ярдәм көрситиш буйруғини чүшәргәнди. V Далай ламиниң бу қарари һәрқандақ кишигә, шу җүмлидин Тибәт өлкилириниң наиблириға — әмәлдарлириға чүшиниксиз, һәтта ғәлити билиниши мүмкинди, чүнки бурун алий һакимийәт чәтәлликләрни, силиқ ейтқанда, анчә хуш көрмәтти. Бирақ Тибәт әтрапида шәкилләнгән мурәккәп вәзийәтни етиварға алған V Далай лама ғоҗиларниң өзара күришини диққәт билән күзәтмәктә еди. У шундақла Алтунтағ чегара тәвәсидә йүз бериватқан тоқунушлардинму хәвәрдарди. Униң даңлиқ җоңғар әрбаплири билән өткүзгән сөһбәтлириниң асасий мавзусиму мошулар һәққидә еди. Аппақғоҗа өз муритлири билән Лхасқа йеқинлашқансири, йол барғанчә җанланмақта еди. Бирнәччә күн бурун улар сәпири давамида бу йәрдә бирму йолувчи учратмиған болса, әндизә қотазлар қошулған һарвулар билән пиядә адәмләр йолуқушқа башлиди. Пәвқуладдә ғәлити атлиқчанлар топини көрүши биләнла, тибәтликләр тохтап, карванни өткүзүветип, өзлиридин барғансири жирақлишиватқан уйғурларниң арқисидин узақ қарап қалатти. — Абдусалам, һечнемә байқимидиңму? — деди Аппақғоҗа новәттики һарву йолниң четигә тохтап, өзлирини өткүзүвәткәндә. — Яқ, устаз. Қараңғу чүшүвататти. Шуңа Абдусалам: «Аппақ ғоҗа қоналғуни бир тәрәп қилишни нәзәрдә тутуватса керәк», дәп ойлиди. — Көзгә ташлинип турған нәрсини байқимиғиниң қандақ? — Әпу қилғайсиз, устаз, лекин гепиңизни чүшинәлмидим. — Бирнәччә күндин бери мошу йолда келиватимиз. Бизгә қарши маңған бирму йолувчини учратмидуқ. Җими сәйяһ-­йолувчилар пәқәт бир тәрәпкила кетиватиду. Биз уларни қоғлап өтүватимиз яки улар өзлирини чәткә елип, бизгә йол беривитиду, андинла сәпирини давамлаштуруватиду. — Һәқиқәтәнму шундақ екәнғу, устаз! Товва, бешимға кәлмигинини қараң. Бәлки, буниңда бир сир бардур?! — Мүмкин, — ойчан қияпәттә тил қатти ғоҗа. — Иш қилип, хейим-­хәтәр туғулмисила болатти. Һәр еһтималға қарши, мән һошиярлиқни күчәйтиш тоғрилиқ буйруқ чүширимән, — әндишилик аһаңда деди Абдусалам вә етиниң чулвурини тартип туруп, бесиқ авазда топқа буйруқ бәрди. Абдусалам дәһшәтлик давандин өтүш җәриянида ондин артуқ сәрваз өлүп, һаят қалғанлири болсизә, мүшкүлатларниң һели түгимигәнлигини чоңқур һис қиливатқан вә һошиярлиқни һәссиләп ашурған топқа ушбу буйруқни бәрмисиму болатти. Шу әснада Абдусаламға тибәтлик йолувчиларниң пәқәт бир тәрәпкила кетиватқанлиғи тоғрилиқ ғәлитиликни ейтқан Аппақ ғоҗа хияллар деңизиға шуңғуп кәткәнди. «Әһвалға қариғанда, җан-җигәрим Қәшқәр, мән сениң билән йеқин-­арида дидарлишалмайдекәнмән. Сениң хилвәт һәм қери коча-койлириңни, чирайлиқ мечитлириңни, кәң-таша, арамбәхш бағлириңни һазирчә пәқәт чүшүмдила көридиған охшаймән. Еһ, җапакәш һәм дәртмән зимин! Сөйүмлүк ана юрт! Сени йәнә қандақ қисмәтләр күтүватидиғанду?». Йәлкисигә йәңсиз узун тоқ қизил кийим артивалған икки тибәтлик кәйнидин йетип келишкән Аппақ ғоҗа топиға йол берип, өзара пичирлишип, қапақлири түрүлгән қияпәттә ташлиқ йәргә қарап туратти. Хияллири бузулған Аппақғоҗа әву иккисиниң йениға йетип келип, алдиримай етидин чүшти. Ғоҗиниң икки муһапизәтчиси ғилаплиридин қиличлирини чиқиришқа тәмшәлди. Әрвайи қириқ гәз учқан икки тибәтлик бирнәччә қәдәм чекинип, вәһимә ичрә бир-биригә қарашти. — Лхасқичә жирақму? — сориди Аппақғоҗа та Қәшқәрдин тартип өзлири билән биллә келиватқан тилмашқа сиңаян беқип. Тибәтликләргә техиму йеқин кәлгән тилмаш авал течлиқ сорашти, әтималим, чүнки әву иккисиниң чеһрисидин қорқунуч-­вәһимә аламәтлири бирдинла жүтти, андин ғоҗиниң сөзлирини өрүп бәрди. — Яқ, яқ, жирақ әмәс, йеқин, — пичирлиди әвуларниң бири. — Тәхминән бәш күнлүк йол қалди. — Бу йүз чақиримдин аз йол дегән сөзғу, — үн қатти тилмашниң җававини аңлиған Аппақ ғоҗиниң яш муһапизәтчиси. Униңға яндишип турған чоңирақ мурит муһапизәтчигә зәрдилик қариғини билән, еғиз ачмиди. Бу чағда Абдусалам ғоҗиниң әтрапиға күзәтчиләрни қоюп үлгәргәнди. Яш болғиниға қаримай, еғир-бесиқ тилмаш Аппақғоҗиниң еғизидин чиқидиған сөзлирини тәрҗимә қилишқа өзиниң тәйяр екәнлигини ипадиләп, сәркисигә диққәт билән қарап турмақта еди. — Силәр немә қилған адәмләр? Лхасқа немишкә кетип барисиләр? — Биз бу йәрдин хелила жирақтики бутханиниң раһиплири. V Далай лама алий һәзрәтлири билән көрүшүш үчүн пайтәхткә йол туттуқ. Арилиқта һөкүм сүргән азирақ сүкүттин кейин Аппақ ғоҗа сориди: — Немишкә җими тибәтликләр пәқәт бир тәрәпкила кетип бариду? Биз Лхастин қайтқан бирму йолувчини учратмидуқ. Тибәтликниң үзидә тунҗа қетим күлүмсирәш пәйда болди. У қешидики бурадиригә нигаһ ташливеди, әву қәддини руслап, алиқанлирини йейип деди: — Лхаста алий һәзрәтлири бар. У йәрдә йәнә Потала селиниватиду. Йә Аппақғоҗа, йә тилмаш, йә ақтағлиқлар сәркисиниң муритлири Потала ибарисиниң V Далай ламиниң орда сарийи һәм баш бутхана дегән мәналарни билдүридиғанлиғини чүшәнмиди. Бирақ «V Далай лама», «алий һәзрәтлири» дегән сөзләрни аңлап, сәпириниң тоғра йөнилиштә екәнлигини һис қилишти. Аппақғоҗа чулвурини мурити тутуп турған җирән қашқа тәрәпкә маңди. У, адитичә, егәргә олтириши биләнла, мону икки раһипни каллисидин чиқирип ташлап, бутқа чоқунидиған аддий пухраларла әмәс, һәтта Җоңғар ханлиғиниң һәйвәтлик һөкүмдариму зор һөрмәт-­илтипат билдүридиған адәм — V Далай лама тоғрилиқ ойлашқа башлиди. Егәрдә чиң олтарған Аппақ ғоҗа, дәм елиш үчүн аллиқачан вақит йәткәнлигигә пәрваму қилмай, йолни давамлаштурди. Сәркисиниң бу һәрикитигә һерип, чарчиған болсиму, һечким наразилиқ ипадилимиди. «Қандақ күлпәтләрни бешиңдин кәчүрмидиң, җаниҗан Қәшқәр?!». Тибәтниң кишини зериктүридиған мәнзирисини далалири бир зумдила чөлләргә, андин яп-йешил гүлзарлар билән бүк-барақсан бағларға, шақирап еқиватқан дәриялар билән тиниқ көлләргә өзгиридиған гөзәл Уйғур зимини билән селиштурғач, йәнә хиялларға берилди ғоҗа. Әлвәттә, ғоҗиниң бу селиштуруши билән тибәтликләр келишәлмәтти. Өз дияридики чоққилирини күмүч қар басқан бәләнт тағлар, шох дәриялар билән егиздин ғулап чүшүватқан шақиратмилар тибәтликләр һаятиниң мәзмун-­маһийити еди. «Немә күнләрни көрмидиң?.. Йәнә немиләр күтүватқанду сени? Еһ, әзиз Қәшқәр! Қумулчу, Қумул?! Мениң балилиғим өткән сөйүмлүк шәһәр. Сениң һәрбир кочаң, һәрбир булуң-­пушқиғиң маңа тонуш! Улуғвар Турпанчу?! Сән һәқиқәтәнму тәңдашсиз шәһәр! Қаришәр, Ақсу, Кучарларчу техи!..». Аппақ ғоҗа еғир уһ тартти. Җирән қашқиниң сағрисиға аста қамча уруп, мулаһизисини давамлаштурди. «Тибәттә, еһтимал, Лхастин өзгә шәһәрму йоқту. Шундиму тибәтликләр өз пайтәхти тоғрилиқ қандақ тәвринип сөзләйду! Улар Лхас билән шу қәдәр пәхирлинидуки, һаяҗини дайим сиртқа тепип туриду. Биз, уйғурлар, тибәтликләрниң мошу хислитини үгәнсәк болидекән. Биз пәқәт өзимиз туғулуп, өскән шәһәр яки кәнтимизнила мәдһийиләймиз. Техи йәнә бир-биримиз билән риқабәтлишимиз. Бизниң мурәккәп тарихимизда мошу сәвәп түпәйли қанчә мәртә тоқунушлар йүз бәрди? Һазир, Ғалдан Бошақту зиминимизға өзиниң қизирған көзлирини қадаватқан бир пәйттә, биз бирикип, иттипақлишип, дүшмәнгә қарши күришишниң нәқәдәр муһимлиғини чүшәнмәйватимиз». Мошуларни ойлайдекән, Аппақғоҗиниң үзидә тәнилик күлкә пәйда болди. Чүнки униң өзи мошу чүшәнмәсликләрни кәлтүрүп чиқарди әмәсму! У Қәшқәрни улуқлап, уни дөләт пайтәхти болған Яркәнткә қарши қойдиғу! Демәк, бүгүнки вәзийәтниң шәкиллинишиниң асаслиқ гунакари өзиғу! Шундиму у Яркәнт уйғур ханлиғида һөкүмдарлар арисида, ғоҗиларниң беваситә арилишиши билән әлмисақтин бери зиддийәт-­ихтилаплар, қариму-­қаршилиқлар һөкүм сүрүп кәлгәнлигини, буниңда өзини әйипсиз һесаплайдиғанлиғини каллисидин өткүзүп, көңлини имин таптурди. «Исмайилхан, әгәр Падиша ғоҗа униңға тәсир қилмиған болса, бу ишқа һәргизму қол урматти, — ғәзәптин чекә томурлири көпүп, көзлири чаниғидин чиқип кетәй деди ғоҗиниң. — Қаратағлиқлар сәркиси, ақтағлиқлар иқбалини аҗизлитиш үчүн һәрқандақ пәскәшликкә қадир. Яқ, у мәхситигә йетәлмәйду. Лазим болса, мән Ғалдан Бошақту билән бирлишимән. Падиша ғоҗа билән униң тәрәпдарлириниң явуз тәсирини бәрбат қиливетимән». *** Икки тибәтлик раһип билән учришип, аридин бәш күн өткәндин кейин, Аппақғоҗа карвини Лхасқа йеқинлашти. Гәрчә, әтигәндин бери ямғур симилдап йеғиватсиму, бу кәмбәғәл зиминниң немәтлири бесилған улақлар пат-пат йолуқуп, йолни хелила җанландурувәткән еди. Тибәтликләр һерип, һалидин кәткән, амма һели петидин чүшмигән егиз, қамәтлик, хушпичим атларни мингән, күмүч саплиқ қилич-нәйзиләрни есишқан чавандазларға һәйранлиқ билән қарашмақта еди. Әнди Аппақғоҗа карвини үчүн йемәклик-ичмәклик муәммаси өзлүгидин йешилгәнди, чүнки Лхасниң әтрапидики йеза-кәнтләр аһалисиниң турмуши һаллиқ екәнлиги көзгә ташлинип туратти. Тибәт пайтәхтигә санақлиқ чақирим йол қалғанда, оң қапталдики идирлиқтики ғайәт зор ташлар кәйнидә қаттиқ шавқун-сүрән көтирилди вә карван бешида келиватқан Абдусалам билән Аппақғоҗиниң үч мурити алдида бир топ атлиқчан пәйда болди. Чулвурни тартип, етини чип тохтатқан Абдусалам әгир қиличини ғилавидин чиқирип вақириди: – Орнуңлардин қозғалмаңлар! Устазни чәмбәр ичигә елиңлар! Бир дәмдила Аппақғоҗиниң адәмлири сәркисиниң җирән қашқисини оравелип, қураллирини җәңгә тәйярлиди. Улар сан җәһәттин өзлиридин бирнәччә һәссә көп ләшкәр билән урушушқа тоғра кәлгән һаләттиму, устазини һимайә қилалайдиғанлиғиға шәк кәлтүрмәтти. Бәхиткә яриша, уларниң алдини тосиған дүшмән әмәс екән. Бу атлиқчанларни дост дәп ейтишқиму болматти. Икки йүз адәмлик қошунни V Далай лама Аппақғоҗини сәлтәнәтлик күтүвелиш үчүн әттәй әвәткәнди. Тибәтликләр минивалған пака бойлуқ атларниң пәррәклири кәңийип, ағиз-бурнидин тохтимай һор чиқатти. Учисиға қотаз терисидин тикилгән кийим кийгән, қәмәрлиригә қилич, дүмбисигә оқя асқан пака атлиқчанлар җәңчиләргә задила охшиматти. Бешиға учлуқ терә тәлпәк кийгән тибәтликләр егәрлириниң биртәрипигә оқдан, иккинчисигә тулум есилғанди. Бу икки сәрвәзлар топини бирнәччә қәдәмла бөлүп туратти. Тибәтликләр арисидин бири оң қолини егиз көтирип, шериклирини тохтатти. Абдусаламниң топ башлиғи екәнлигини сәзди болғай, униңға аста йеқинлашти. Абдусалам йенидики икки сәрвазға топқа берип қошулушни буйридидә, өзи әвуни күтүп турди. Тибәтлик яш жигит болуп, толиму егиз вә рәзги еди. У күлүмсиригиничә Абдусалам таман маңди. Каллисида шәкилләнгән вәзийәттин Аппақғоҗини қутқузушни ойлаштуруватқан Абдусалам тибәтликниң сәмимий күлүмсиришини көрүп, көңли орниға чүшти. – Силәрни Лхасқичә узитип бериш үчүн алий һәзрәтлириниң һөкүм-пәрманиға бенаән алдиңларға кәлдуқ. Силәрни қизғин қарши алимиз, – аста, лекин данә-данә уйғурчә гәп қилди тибәтлик. – Силәргә миннәтдармән. Меһмандостлуғуңларға хурсәнмән. Сиз өз адәмлириңиз билән карванниң алдида маңсиңиз, техиму хошал болимиз. Биз силәрни әгишәйли. – Ундақта, – деди жигит күлүмсиригән қияпитини өзгәртмәй, – шундақ қилайли. Иҗазәт болса, мән силәрниң топта маңсам. Аппақғоҗа бехәтәрлигидин әндишә қилған Абдусалам тибәтликләргә алда меңиш тәкливини бериватса, мону рәзги жигитниң өз ихтияри билән ақтағлиқлар сәркиси топида маңмақчи болуватқанлиғи Абдусаламни тәәҗҗүпкә бөлиди вә униңға болған һөрмитини ашурди. Шу әснада рәзги тибәтлик оң қолини көтирип, алиқинини икки қетим айландуруведи, қошун дәрру орнидин қозғалди. 4-бап Галдан Бошақту ханниң биринчи жүрүши Кичигидила қобул қилған қарарини ахириға йәткүзмигичә тиним тапмайдиған Җоңғар ханлиғиниң һөкүмдари – һәйвәтлик вә өзигә бәк ишәшлик Галдан Бошақту 1679-жилниң бешида Ақсуға жүрүш уюштурушқа бәл бағлиди. Өзини “хунтәйҗи” дәп әмәс, бәлки “хан” дәп атиған Галдан Бошақтуниң ойичә, дадиси Батур хунтәйҗи вә акиси Сенге хунтәйҗидин пәриқләнгән һалда, авал Ақсуни, андин, чақмақ тезлигидә, Үч Турпан арқилиқ өтүп, Қәшқәрни ишғал қилмақчи еди. Қәшқәрни тиз пүктүргәндин кейин Яркәнткә атлинишни көзлиди. У Исмайилханни тар-мар қилип, Яркәнт уйғур ханлиғини өзиниң бир өлкисигә айландурмақчиди. Ақсуға йеқинлашқан җоңғар қошуни шәһәргә һуҗум башлашқа алдиримайвататти. Исмайил ханға қарши жүрүш уюштуруш үчүн вақит керәклигини алдин-ала һис қилған Галдан Бошақту Яркәнт уйғур ханлиғи һөкүмдариға шәрт қоюш билән чәкләнмәкчи болди. Шу әснада Ақсуниң валисиға һуҗумға тәқабил туралмайдиғанлиғи муәййәнләшти. Шуңа у вақитни созуш қарариға кәлди. Исмайил ханниң муқәррәр ярдәмгә келидиғанлиғиға ишәнчә һасил қилған Ақсуниң йеши бир йәргә берип қалғиниға қаримай, қәдди-қамити келишкән, шинәм валиси Галдан Бошақту қошуниниң йеқинлишиватқанлиғи тоғрилиқ учурни аңлиған һаман, Яркәнткә чапармән әвәтивәткәнди. Шуниң билән биллә, у көпни көргән, тәҗрибилик ақсақалларға җоңғарлар билән узунға созулидиған келишим-музакириләргә тәйяр болуш буйруғини чүшәрди. Ақсуниң қамал қилинғиниға үч күн болғанда, шәһәрниң егиз вә кәң темида уйғурларниң келишим-музакириләргә тәйяр екәнлигидин учур беридиған ақ байрақ көтәргән адәм пәйда болди. Сәрвәзлири билән шәһәр дәрвазилириниң бириниң алдида пайлап турған җоңғар ләшкириниң башлиғи дәрру етиниң бешини Галдан Бошақту чедири тәрәпкә буриди. Ләшкәрбеши күн әндила угисидин көтириливатқанлиғиға қаримай, ақбайрақлиқ уйғурни җоңғар һөкүмдариниң чедириға елип келиш буйруғини алди. Нәйзисиниң учиға ақ байрақ қадалған җоңғар қошуниниң онбешиниң қариси көрүнүши билән тәң, Ақсуниң мәзмут шәрқий дәрвазиси қия ечилип, униңдин есил кийимлик, аппақ сақаллиқ сәккиз мөтивәр чиқип кәлди. Һәмминиң алдида сәл мүкчәйгән, чирайлиқ һаса тутқан бовай салмақлиқ қәдәм ташлап кәлмәктә еди. – Нәгә алдирайсән, Турдахун! – кәйнидә келиватқан мөтивәр тил қатти. – Ким билиду, бәлки бу бизниң һаятимизниң әң ахирқи дәқиқилириду? – Мошу қилиғиңни задила ташлимидиңдә, Абдурахман! Сәп түзүп, көлгә маңған ғазлардәк ғотулдимай, йенимға кәлсәңчу, – бешини артқа буримайла кәйнидин келиватқан һәмрайиға җавап қайтурди һелиқи мүкчәйгән бовай. – Шундақ қилсаң, аброй-инавитиң ашиду. – Мениң қешимда маңсаң, қәйсәрлигим ашиду, дегиниң тоғра боламдекин? – бош кәлмиди қәдәмлирини иштикләткән Абдурахман. Улар башқа зуван чиқармиди, чүнки турқидин дәһшәт йеғип турған җоңғар ләшкәрлири өзара вақиришип, ақсақалларниң параңлишишиға йол қоймай, мойсәпитләрни һөкүмдарниң чедириға елип маңди. Галдан Бошақту өзиниң алдиға Ақсу валисиниң бу өләрмән бовайларни әвәтидиғанлиғини тәсәввурму қилип бақмиғанди. У булаң-талаң, хану- вәйранчилиқтин қорққан шәһәр аһалиси валини Җоңғар һөкүмдариниң алдиға нурғун зебу-зенәт, алтун-күмүчләрни көтирип, баш егип чиқишқа көндүриду, дәп ойлиғанди. Өзлирини силиқ-сипайә вә, шуниң билән биллә, хелә әркин тутқан бир топ бовай Галдан Бошақтуниң тәхтни әслитидиған кәң сафасиниң алдиға келип, баш егип турди. – Немә, Ақсуда силәрдәк нимҗан бовайдардин башқа мениң алдимға келиштин тәп тартмайдиған җасур әрләр қалмидима? – деди җоңғар һөкүмдари нарази әлпаз көрситип. – Балилар билән аялларни һимайә қилидиған һечким йоқму? Галдан Бошақтуға һүмирийип көз ташлиған Турдахун бесиқ авазда, бирақ қәтъий деди: – Биздә һәрқандақ вәзийәттә мунасип җавап қайтуралайдиған әрләр йетәрлик. Амма-ләйкин бизниң хәлқимиздә «Уйғур кәптәр билән кәптәрчә, бөрә билән бөричә сөзлишиду» дегән нәқил бар. – Буниң билән немә демәкчисән, бовай? – Биз һечнемидин қорқмаймиз. Биз узақ һаят мусаписини бесип өттуқ. Өлүмни қарши елишқа тәйяр. Амма ушбу чедирға қәдәм тәшрипимизни беһөддә қан төкүшни халимайдиғанлиғимизниң бешарити дәп чүшәнгәйсиз. Биз сизниң бәк қудрәтлик екәнлигиңизни яхши билимиз. Биз йәнә җоңғар атлиқ қошуниниң Сибирия һәмдә Гоби чөлиниң җәнубиға жүрүш қиливатқанлиғидинму хәвәрдар. Бу гәпләрни аңлап, Галдан Бошақту һәйран қалди. Уни әву көрүмсиз бовайниң гәпара җоңғар һөкүмраниниң күч-қудритини улуқлайдиған сөзләрни маһирлиқ билән қистурувәткәнлиги тәәҗҗүләндүргән еди. – Биз сизниң чедириңизға шуниң үчүн кәлдуқки, – гепини давамлаштурди Турдахун, – Җоңғар ханлиғиниң муһтәрәм һөкүмдари, бизниң сизниң һәқиқий дүшминиңиздин пәрқимиз шуки, биз силәргә, җоңғарларға, ят әмәс. Силәрниң араңларда «қараянчуқлуқларниң» көплүги мошу сөзүмниң дәлилли. – Бовай, сән, әтималим, мениң акам Сенге хунтәйҗи һөкүмранлиқ қилғанда силәргә ярдәмләшкән ялланмиларни нәзәрдә тутуватсаң керәк? – Шундақ. Җоңғарлар әмәлгә ашурған бирнәччә жүрүшкә уйғурларниңму қатнашқанлиғини ядиңиздин чиқармиғиниңиз әвзәл! Бу гәпләрдин кейин, Галдан Бошақту орнида олтирип, мидирлап қойди. Униң сүрлүк қияпити юмшап, түрүлгән қапақлири аста ечилғандәк болди. Үзидә азирақ күлүмсирәш пәйда болуведи, җиртақ көзлириниң астидики қоруқлар ениқ көрүнди. – Мән уйғурларниң Сибириягә қарши жүрүшлири тоғрилиқ көп аңлидим. Уларниң Тобол йенида мунасип урушқанлиғидинму хәвәрдармән. – У Турдахунға тикилди вә қапиғини селип деди: – Амма силәр һазир аҗиз. Илгири-кейин мундақ аҗиз болуп бақмидиңлар, бәлки. У Турдахунни етираз билдүриду дәп ойлиди болғай, хелиғичә шүк олтарди. Турдахун болсизә, чиш ярмай туратти. – Силәр аҗиз! Пүтүнләй һалсиридиңлар. – Авазини көтирип сөзлиди Галдан Бошақту, – демәк, муқәррәр йәр билән йәксән болусиләр! Бовайларниң етираз билдүрүшкә җүръәт қилалмайдиғанлиғиға көзи йәткән җоңғар һөкүмдари тәмкинлик билән хитап қилди: – Яхшиси, бойсунуңлар! Тәслим болуңлар! Шу чағдила беһөддә қан төкүлмәйду. – Амма Ақсу пайтәхт әмәс. Биз җими мәмликәткә вакаләтән җавап берәлмәймиз, – Турдахун сөз башливеди, Галдан Бошақту орнидин чачрап туруп, зәрдилик вақириди: – Яркәнткә биз чоқум баримиз! Авал Ақсу, андин – Қәшқәр! Силәргә үч күн мөһләт! Үч күндин кейин шәһәр дәрвазилири ечилмиса, һуҗумни башлаймиз! Хан ғәзивигә тәәҗҗүпләнгән бовайлар тазим қилишип, чедирдин чиқти. *** Ақсу тиз пүкти... ...Узақ қамалға тәқабил туруп, бәрдашлиқ берәлмәйдиғанлиғини чүшинип йәткән шәһәр аһалиси чоңқур һәсрәт-надамәт ичрә җоңғарларға бойсунди. Турдахун башлиқ бовайлар шәһәргә қайтип кәлгәндин кейин, Ақсу қорғинида мәзкүр мурәккәп вәзийәттин чиқиш йоли издәштүрүлүшкә башлиди. Жиғилған җими адәмниң – ақсақалларниң, шәһәр һакиминиң, сәрдарларниң, молла-имамларниң, содигәр-туҗҗарларниң нәзәри Турдахунға қадалғанди. Турдахун пешанисидин тохтимай еқиватқан мончақ-мончақ тәрни қоляғлиғи билән сүртүп, бешини саңгилитип, бүглүкниң четидә шүк олтиратти. Йүзлигән адәм сиғидиған Ақсу қорғининиң ғайәт зор ханисида он сәккиз киши олтиратти. Нәқ мошу кишиләр әзиз шәһириниң тәғдирини һәл қилиши керәкти. Хәлиқ нәқ мошу кишиләргә шәртсиз бойсунуп, уларниң һәрқандақ әмир-пәрманини бәҗа кәлтүрүшкә тәйярди. Бир чағда бешини көтәргән Турдахун шәһәр һакимиға қариди. Бовайниң көзлиридин мәһкүмлүкни көргән шәһәр башлиғи өзини тәмкин тутушқа тиришип, қәтъий аһаңда деди: – Сөзләң! Турдахун еғир тинди. – У бизгә үч күн мөһләт бәрди... Сәрдарларниң бири ғилавидин әгир қиличини йерим белиғичә чиқирип, қайтидин орниға селивәтти. Яшинип қалған бир туҗҗар әтрапиға тәкши көз ташлиди: – Алтун-күмүч, назу-немәтләрни бериш керәкту, бәлки, уларға, – деди у вуҗудидики вәһимини йошурмай. – У бизгә үч күн мөһләт бәрди, – тәкрарлиди Турдахун. – Әксичә болса, һуҗум башлиниду. – Бирақ үч күндә бизгә ярдәм келип үлгирәлмәйдиғу. Әгәр биз әвәткән чапармән пайтәхткә йетип барған болса, Исмайилхан мошу тапта йерим йолни бесип өтти, дәп пәрәз қилишимиз мүмкин. Һазир у, демәк, Яркәнт билән Қәшқәрниң арилиғиға йетип кәлди. – Немә қилсақ болар? – Қаршилиқ көрситиш керәк! – Амма дүшмән биздин бирнәччә һәссә артуқ турса, күчимиз йетәрму? – Җәңгә кирәйли. Аңғичә Исмайилханму йетип келәр. – Қәшқәрликләрчу? Мүмкин, улар ярдәмгә қошун әвитәр. – Яқ, Қәшқәр Аппақғоҗиниң иҗазитисиз бир қәдәмму ташлимайду. – Тоғра, шундақ. Қәшқәр өз алдиға бир дуния. – Яқ, ундақ әмәс. Қәшқәр әзәлдинла Исмайилханға қарши. Ханида олтарған он йәттә адәмниң һәрқайсиси, гәрчә өзлириниң мәһкүмлигини чүшиниватсиму, Турдахунниң көңүлсиз хәвиригә инкас билдүрмәктә еди. – Шәхсән мән қорғинимән! – деди йәнә бир сәрдар дубулғисини түзитип қоюп. – Оқячиларни хәтәр туғулуши еһтимал йәрләргә орунлаштуримән. Әгәр җоңғарлар бесип киришкә муйәссәр болса, қиличлишимиз. – Яқ, бу парасәтсизлик! – етираз билдүрди ақсақалларниң бири. – Бу йолни таллавалсақ, аяллар билән балиларни дүшмән оқиға тутуп бәргән болимиз. – Ундақта, һечбир қаршилиқсиз берилиш керәкма? – Башқа амалимиз йоқ. – Мән – әркәк! Қурал тутуп жүргән әркәк! – Чүшиниң, қаршилиқ көрсәтсәк, җими шәһәр аһалиси вәйран болиду. Әсәбини басалмайватқан сәрдар чоң ханида у яқтин-бу яққа маңмақта еди. Һәммә униңдин көз алмай, шүк олтиратти. – Хәйрият, – ахири шәһәр һакиминиң алдида тохтап, тил қатти сәрдар. – Адаққи дәқиқиғичә күтәйли. Мөһләткә берилгән вақит толған күни кәчқурун шәһәр дәрвазилирини ечиңлар. Мән бүгүн кечә өз ләшкирим билән йошурун һалда Ақсудин Қәшқәр тәрәпкә кетимән. – Болиду, – деди арилиқта һөкүм сүргән сүкүнаттин кейин шәһәр һакими. Андин сақилини силап қоюп, үнлүк авазда үн қатти: – Силәр тамдин сирилип чүшүп, яяқ кәткиниңлар әқилгә мувапиқ. Чүнки шәһәр дәрвазилири алдида дүшмән туриду... *** Исмайилхан Қәшқәрдин өтүп, Үч Турпанға йеқинлашқанда, Галдан Бошақтуниң миғилдиған ләшкири Ақсуни булаң-талаң қилип болуп, Яркәнт ханлиғиниң қошунидин он чақирим йәрдә лагерь қуруп туратти... ...Ақсулуқларниң пәрәзи тоғра болуп чиқти: Қәшқәр Исмайилханға ярдәмлишиш бу яқта турсун, әтраптики кәнтләрдин улақ тепип, Үч Турпанни артта қалдуруп, Қәшқәргә йетип кәлгән һелиқи ақсулуқ сәрдар билән униң адәмлиригә шәһәр дәрвазисини ечип бәрмиди. Аппақғоҗа тәрәпдарлири шәһәр һакими билән һәрбий башлиқларға дүшмәндин җан қачуруп, ниҗат тиләп йетип кәлгән қандашлирини қобул қилғузмиди. – Исмайилхан бизниң ярдимимизгә муһтаҗ әмәс, – Яркәнт уйғур ханлиғи һөкүмдариниң җоңғарларға қарши җәң қилиш үчүн Қәшқәргә йеқинлашқанлиғидин вақип болуши биләнла, түкрүклирини чачритип сөзлимәктә еди қәшқәрлик ақтағлиқлар сәркилириниң бири шәһәр һакимиға. Улар шәһәрниң шәрқий дәрвазисиниң йенидики мунарда туратти. Гугум чүшүп қалған. Ақ либасқа – қарға пүркәнгән йолдин көз үзмигән һаким Исмайилхан қошунини көрүш, қалқанларға урулған қилич, нәйзиләрниң авазини, ат туяқлириниң дүпүрлишини аңлаш үчүн қулақлирини диң тутмақта еди. Исмайилхан өзи тайинлиған Қәшқәр һакими буйруқни җәзмән орунлиши керәкти, амма у шәһәрниң җими пухраси охшаш, Аппақғоҗиниң мурити болғачқа, һөкүмдарниң ушбу буйруғини рәт қилди. Униң үстигә қаратағлиқлар сәркиси Падиша ғоҗа дайим Исмайилхан билән биллә жүрәтти... ...Җәң оқячиларниң һуҗумисизла башланди. Бу қетим оқячилар сәпниң икки четигә орунлаштурулғанди. Уйғурларниң атлиқ қошунидин бирнәччә һәссә көп җоңғар атлиқ ләшкири шуар товлап, уйғурларға йеқинлашмақта еди. ...Қәшқәрликләрдин ярдәм кәлмигинигә дәрғәзәп болған Исмайилхан әнди ақсулуқларға тайинишни көзлиди. Амма җәң башлиништин бурун Ақсуниң ләшкәрбеши етини Исмайилхан чедириниң алдиға чаптуруп келип, күзәтчиләрниң етиразиға пәрваму қилмай, һөкүмдарниң алдиға бөсүп дегидәк кирип кәлди: – Ақсулуқларни әң хәтәрлик йәргә әвәтишиңизни сораймән! – деди убешини әккиничә жуқури авазда. Өз чедирида Падиша ғоҗа вә бирнәччә һәрбий башлиқ билән олтарған Исмайилхан мону сәрдарниң беәдәплигигә җәһли чиқип, чишлирини ғучурлатти. Ханниң дүгләк үзи билән яңақ сүйәклири бирдинла өзгирип, көзлири қанға толди. – Әндазидин чиқип кәттиңиз! Кимниң алдида турғанлиғиңизни унтумаң! – деди Исмайилхан. – Алий һәзрәтлири! Өтүнимән, – деди пәс авазда тизланған сәрдар. – Өтүнүп қалай, мениң қошунумни җәңниң әң қайниған йеригә – мәркәзгә қоюңа. Исмайилхан бешини чайқап, «яқ» демәкчи еди, лекин шу мәһәл Падиша ғоҗиниң өзигә қарап турғинини көрүп, бу пикридин ялтайди. – Нәччә ләшкириңиз бар? – сориди Падиша ғоҗа сәрдарға тикилип. – Йәттә йүз он алтә. Хияллар илкидә қалған Падиша ғоҗа чедир ичидә у яқтин-бу яққа меңишқа башлиди. Исмайилхан билән униң мулазимлири ғоҗиға һәйранлиқта қарашмақта еди. – Ақсулуқлар йол қойған хатасини түзәтмәкчи. Улар өзлириниң шәрмәндилигини жуюп ташлимақчи. Шундаққу? Ундақта, алий һәзрәтлири, уларға ишиниң, – деди бир чағда Падиша ғоҗа меңиштин тохтап. Қаратағлиқлар сәркисиниң ушбу сөзлиридин кейин, ақсулуқ сәрдарниң қәлбидә үмүт учқунлири янғандәк болди. – Хоп, мәйли, шундақ болсун! – һөкүм қилди Исмайилхан. У йәнә бирнемә демәкчи еди, бирақ башқа еғиз ачмиди. Ақсулуқ сәрдар егилип, чедирдин тез чиқип кәтти. ...Дәһшәтлик уруш бирнәччә саатқа созулди. Қуралларниң шарақлиши, адәмләрниң азаплиқ иңрашлири жирақ-жирақларға аңлинатти. Бу җәңдә һечким зәпәргә еришәлмиди. Дүшмәндин сан җәһәттин хелә аз болушиға қаримай, уйғур атлиқ қошуни җасарәтниң алий үлгисини көрсәтти. Болупму ақсулуқ сәрвазлар қәйсәрлик билән елишти. Ақсулуқлар қошуниниң һелиқи сәрдари җәң қайниған әң хәтәрлик йәрдә урушуп, талай дүшмәнни йәр чишләтти. Ғәлибә қазиналмайдиғанлиғиға көзи йәтти болғай, Галдан Бошақту өз қошуниға җәңдин чиқиш буйруғини бәргәндә, күн қанға боялған аппақ қарға өзиниң аҗиз нурини чечип, аста угисиға кирип кетип баратти. Җәң мәйданидин чиқиватқан җоңғарларни қоғлаш имканийити йоқ Исмайилхан өз қошуниға орнидин қозғалмаслиқни буйриди. Йәнә икки күн давамида уйғур вә җоңғар қошунлири бир-бириниң қариси көрүнидиған йәрдә турушти. Уларниң ариси бари-йоқи икки чақирим мусапә еди. Үчинчи күни Галдан Бошақту хан Җоңғариягә қайтти. Рус тилидин тәрҗимә қилған Малик МӘҺӘМДИНОВ.