• Дин вә җәмийәт
• 06 Қараша, 2019

Меһриван мусулманлардин болайли

«Һәқиқәтән, дин дегинимиз – йеникчилик. «Диндин ешип чүшимән», дәп мәмәданлиқ қилған адәм бәрибир ахирида мәғлуп болиду. Шундақ екән, һәрбир ишта тоғра һәм оттура йолни тутуңлар. Һәрбир ишни мүмкинқәдәр вайиға йәткүзүп орунлашқа тиришиңлар. Мана, шу чағда хошал болуңлар...». Бу – Муһәммәт пәйғәмбәрниң сөзи. Һәдис Ислам динини қийинлаштурушқа, ибадәт мәсилисидә һәддидин зиядә мәнмәнчиликкә берилишкә болмайдиғанлиғини чүшәндүрүватиду. Шәмшидин АЮПОВ, “Уйғур авази” Йошуридиғини йоқки, бүгүнки күндә инсанлар тәрәққиятниң мәлум бир пәллисигә көтирилсиму, техичә бир-биригә дегән дүшмәнликтин, талаш-тартиш яки қәстлишиш охшаш хүнүк илләтләрдин айрилалмайватиду. Бу җәриян вақит өткәнсири техиму кәскинләшмәктә. Нийити түзүк, әқли-һоши җайида, аң-сәвийәси йетилгән кишиләр уни билип, көрүпла қоймай, «Мошу адәм балисиға немә йетишмәйду, зади?» дегән соалға җавап издәйду. Адәмниң дүшмини – адәм болған кейинки дәвирләрдә дуниядики экстримистик вә террорлиқ һәрикәтләрдин бегуна инсанларниң қени төкүлүши һәрқандақ әқли-һоши түзүк адәмни ойландуридиғанлиғи сөзсиз. Раст, дунияда динни чүмпәрдә қилған, чекидин ашқан радикаллиқ топларниң түри көп. Әйнә шундақ диний еқимларниң қатариға қошулушни мәхсәт қилған вә течлиқ һаятни тәрк қилип, чегара атлап, тоғра йолдин адашқанларниң кәлгүси тәғдириму, әлвәттә, кишини тәшвишләндүриду. Ислам дининиң тарихиға нәзәр ташлисақ, Муһәммәт пәйғәмбәрму өз заманисида өзигә һуҗум қилған дүшминигә қарши урушуп, иккинчи вәтини – Мәдинини қоғдиғини мәлум. Амма һечқачан течлиқ һаятта өмүр сүрүватқан әлгә берип қирғинчилиқ қилмиған. Муһәммәт әләйһиссалам мусулман әскәрлиригә дайим: «Алланиң исми билән атлиниңлар, Алланиң вә Үммитиниң дини билән меңиңлар. Яшанған адәмни, балини, аялни өлтүрмәңлар...» дегән. Әнди атақлиқ хәлипә Әбу Бәкир: «Мевә дәриғини кәсмәңлар. Имарәтни вәйран қилмаңлар. Қой билән төгини пәқәт истимал қилиш үчүнла боғузлаңлар...», дәп җанлиқ вә җансизға меһриванлиқ сезимини билдүргән. Мана мошу хилдики мәлуматларни диний китап вә журналлардин оқуп олтирип, бәзидә «мошу бизниң замандашлиримизға меһриванлиқ йетишмәмдекин?..» дегән ой келиду... Раст, һазир адәмләр жиртқуч һайванлардин, тәбиий апәтләрдин қорқмайду. Әксичә, өзиниң қаяши – адәм балисидин тәшвишлинип һаят кәчүрмәктә. Қайси йәргә барсиңиз, өйләрниң, мәһкимә-идариләрниң һәммисини дегидәк қураллиқ күзәтчиләр күзитиватқанлиғини көрисиз. Немишкә? Сәвәви, һазир адәм адәмдин қорқидиған заман болди! Биз «адәм адәмни иззәтләш арқилиқла» дунияда течлиқ орнайдиғанлиғини аллиқачан унтуған охшаймиз. Пәйғәмбиримиз Муһәммәт әләйһиссалам: «Һәқиқитидә силәрниң қанлириңлар, мал-мүлкүңлар бир-бириңлар үчүн қәдирлик, қол селишқа болмайду...», дәп вәсийәт қалдурған еди. Демәк, гунасиз адәмгә, униң һаятиға, шәхсий мүлкигә яки виждан-номусиға мунасивәтлик қандақту-бир зулум, басқунчилиқ қилишқа әсла болмайду дегән сөз. Бу – исламниң асасий қаидиси. Әгәр биз өзимизни мусулман дәйдекәнмиз, бир-биримизгә меһриван болайли!.. Дилимизға азар берип, бир-биримизни рәнҗитмәйли. Яманлиқтин нери болуп, яхшилиқни тәрғип қилайли. Мошу йәрдә оқуғучилиқ дәвирләрдә оқуған әрәп хәлиқ чөчәклириниң бирини мисал сүпитидә кәлтүрүп өтүшни мувапиқ көрүватимән. Униң қисқичә мәзмуни мундақ: бурунқи заманда наһайити чоң бир шәһәр болған екән. У шәһәрниң хәлқи әсли өм-инақ, иман-етиқатлиқ, баяшайәт яшаптекән. Жиллар өтүп, пәйдин-пәй бу шәһәрдин һелиқи өм-инақлиқ, иман-етиқатлиқ, баяшайәтчилик кетипту. Шәһәр хәлқиниң өзара җедәл-маҗралири чекигә йетип, Худани ғәзәпләндүрүпту. Шуниң билән Яратқучи бу шәһәрни йоқ қилип, хәлқини күмпәйкүм қилишқа периштәләрни әвәтипту. Периштәләр бу шәһәрни йәр билән йәксән қиливәтмәкчи болуп, асмандин чүшүп қариса, шәһәрдә техичә өм-инақ яшаватқан яхши адәмләрму бар екән. Буни көргән периштәләр пүткүл шәһәр хәлқини күмпәйкүм қилип, шәһәрни дүм көмүрүвәтсә, у чағда һелиқи иҗил-инақ, иман-етиқат билән яшаватқан кишиләргә зиян йетип, уларниңму һаят қалмайдиғанлиғини ойлап, уларниң угалиға қалса, Худаниң ғәзәплинишидин әндишә қилип, Яратқучини көргәнлиридин вақип қипту. Яратқучи буни аңлап, периштәләргә күмпәйкүм қилишни алди билән нәқ шу яхшилардин башлашни буйрупту. Периштәләр буниң сәвәвини сориса, Яратқучи: «Бу шәһәрниң һазирқидәк күнгә қелиши нәқ шу яхшиларниң яхшилиқни пәқәт өзи үчүнла издәп, тәрғип қилмиғанлиғидин вә яманларниң нашайин ишлирини көрүп туруп, көрмәскә селивалғанлиғидин, уларға яманларни чүшәндүрүшкә интилмиғанлиғидин болған. Шуниң үчүнму уларму охшашла җазаға лайиқ», дәп җавап берипту... Бу чөчәк бир қаримаққа, наһайити аддийдәк билинсиму, амма униң ахирқи хуласиси кишини чоңқур ойға салидиғини тәбиий. Чөчәктә тилға елинған яхшилар немә үчүн яманлар билән тәң, йәнә келип, яманлардин бурунирақ җазалиниду? Бу ойлинишқа әрзийдиған мәсилә, яхшиларға агаһнамә... Аччиқ болсиму, етирап қилишимиз керәкки, биз бүгүн иҗтимаий әхлақ еғир боһранға дуч кәлгән, адәмләр оттурисидики ишәнчә, меһир-муһәббәт, вәдә-вапа аҗизлашқан, ата-бала, әр-аял оттурисидики һая-пәрдә жиртилған, гуна туйғуси йоқилишқа қарап йүзләнгән, шәхсий мәнпийәт биринчи өлчәмгә айланған, яхшилиқ билән яманлиқ пәриқләндүргүсиз дәриҗидә гирәлишип кәткән дәвирдә яшаватимиз. Яхшилиқ, виждан, һар-номус һәққидә сәпсаталар көп болғансири, җәмийәт бузулмақта. Ечинарлиғи, ғайә-етиқатиниң тайини йоқлар иман-етиқат, инсап, виждан, ғайә тоғрилиқ көп сөзләйдиған болди. Өмлүк, иттипақлиқ тоғрилиқ гәп қилидиған бәзи аптаппәлләз кишиләргә қарайдиған болсақ, бирлишиш, өмлүшиш тәрғибати уларниң пәқәт еғизидики сәпсатадин башқа һечнәрсә әмәс. Униңдин башқа бирлик, өмлүк вә яхшилиқни тәрғип қилиш башқилар алдида яхши тәсир қалдуруш васитиси болуп, улар бу һәққидики тәрғибатини аброй қазинишниң қурали қиливалған... Сир әмәски, бүгүнки күндә мустәқил дөлитимизниң пүтүнлүгигә асасий ховуп сирттин келиватқан ят диний еқимларниң иш-һәрикәтлиридин туғулуватиду. Хәлқимизниң әсирләр бойи шәкилләнгән диний-мәнивий һәм мәдәний қәдрийәтлири ушбу топлар тәрипидин аяқ-асти қилиниватиду. Җәмийәт һәрхил диний көзқарашларға бөлүнүп, бир-биридин аҗрашқа башлиди. Бу – елимизниң пүтүнлүгигә қарши йөнилиш алған чоң ховуп. Ечинарлиғи, тарихи билән өтмүшини, дини билән тилини, урпи-адитини, рәсим-йосунини билмәйдиған бүгүнки әвлатниң арисида «таза ислам» шиариға алдинип, диний радикалларниң кәйнидин әгәшкәнләр пәйда болуватиду. Уларниң бәзилири туғулған йерини ташлап «җиһадқа» кәтсә, йәнә бирлири әнъәнивий дин җамаитиниң иш-һәрикәтлирини бидъәткә чиқирип, ширик дәватиду. Тәкитләш керәкки, әл бирлиги билән диний пүтүнлүккә ховуп туғдуридиған мундақ биртәрәплимә пикирләр билән күч қоллиниш арқилиқ күришиш иҗабий нәтиҗә бәрмәйду. Бу хилдики идеологиялик ховупқа илмий җәһәттин җавап беришимиз лазим. Униң үчүн, бирдин ейтқан болар едуқки, исламшунаслиқ мәктивини риваҗландуруш тәләп қилиниду. Ундақ болғини, бүгүнки күндә көплигән дөләтләр өзлүги билән өз диний идеологиясини йеңилап, өз диний мәктивини шәкилләндүрүпла қоймастин, уни техиму риваҗландурушниң кәйнигә кириватиду. Мәсилән, Малайзия, Өзбәкстан, Чеченстан вә башқиму бирқатар мәмликәтләр өтмүшигә тайинип, өзигә хас мәктәплирини тәрәққий әткүзүш йолида меңиватиду. Бизниң елимиздиму аләмшумуллаштуруш опқиниға жутулуп кәтмәс үчүн, өзимизниң диний билим бериш дәргаһлиримизни җанландурушқа һәм риваҗландурушқа интилғинимиз тоғра. Мәмликәтлик-конфессионаллиқ мунасивәтләрниң қазақстанлиқ үлгисиниң асасидики әһмийәтлик қаидә – диний төзүмлүк. Мана мошу қаидә Қазақстанға турақлиқ вә тәрәққий әткән мәмликәт болушқа ярдәмләшти вә һазирму ярдәмлишиватиду. Шуниң билән биллә, дөләтлик-конфессионаллиқ мунасивәтләрниң пайдилиқ үлгисини издәватқан чәт мәмликәтләргә бу мисал болмақта. Бирақ Қазақстанда башқа дөләтләрдикидәк диний-сәясий бөлгүнчиликниң ховупи барлиғиниму унтумишимиз керәк. Мәлумки, 1992-жилниң январь ейида диний әркинлик тоғрилиқ қанун қобул қилинғандин кейин, елимизгә шуңғичә авам хәлиқкә намәлум болған йеңи әнъәнивий әмәс динлар шуңғуп киришкә башлиди. Уларниң бәзилири деструктивлиқ мәхсәтләрни көзлиди. Қанунниң йеникчилиги радикаллиқ диний вә экстремистик идеяләрниң тарилишиға йол ачти. Тәкитләш керәкки, Конституцияниң 5-бабиниң 4-маддисида «Җумһурийәттә диний асастики партияләр паалийитигә йол берилмәйду» дейилгән. Мәзкүр һоқуқий норма Динлар тоғрилиқ Қанунниң 4-бабиниң 2- маддисидиму ениқ көрситилгән: «Диний шәкилдики партияләр вә башқиму сәясий тәшкилатларниң, шундақла диний бирләшмиләрниң сәясий партияләр паалийитигә арилишишиға яки уларға маддий ярдәм көрситишигә йол қоюлмайду. Диний бирләшмиләрниң хизмәтчилири сәясий җәриянға пәқәт өзиниң намидинла башқа гражданлар билән биллә қатнишалайду», дейилгән. Әлвәттә, қанун даирисидә бәкитилгән ушбу қаидә һәрхил конфессияләр арисида течлиқ мунасивәтләрни сақлашқа қаритилған вә у елимиздики турақлиқни мустәһкәмләшкә мүмкинчилик яритиду. Дәрвәқә, дин саһасида оңушлуқ дөләт сәяситини шәкилләндүрүш – күн тәртивидики муһим мәсилиләрниң бири. Бүгүнки күндә дин саһасида утумлуқ дөләт сәяситини шәкилләндүрүш интайин әһмийәтлик болғанлиқтин, мустәқил Қазақстан тарихида дәсләпки қетим Қазақстан Җумһурийити Диний ишлар вә гражданлиқ җәмийәт министрлиги тәрипидин Қазақстанниң дин саһасидики дөләт сәяситиниң 2017 – 2020-жилларға бәлгүләнгән концепциясиниң лайиһиси тәйярлинип, ҚҖ Һөкүмитиниң қарари қобул қилинди. Мәзкүр концепция дин саһасидики дөләт сәяситиниң асасини тәшкил қилидиған динларара разимәнликниң қазақстанлиқ моделиға таянған һәм дин саһасини рәтләш билән йетилдүрүшни көздә тутқан һалда тәйярланған. Умумән, Концепцияни дунияда шәкилләнгән геосәясий әһвалларни, ички вә ташқи ховупларни инавәткә алған һалда, Қазақстанниң бехәтәрлиги билән турақлиқлиғини мустәһкәмләшкә асасланған муһим һөҗҗәт дәп қобул қилишимиз керәк. Концепция Тунҗа Президент – Елбасы Нурсултан Назарбаевниң «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» программилиқ мақалиси билән уйғун келиду. Шундақла униңда елимиздә диний билим бериш системисини рәтләш, өсмүрләрни диний хизмәткә қанунсиз җәлип қилишниң алдини елиш, диний әдәбиятларни таритиш тәртивини бир изға селиш охшаш көплигән мәсилиләрни һәл қилиш қараштурулған. Умумән, дин саһасидики дөләт сәяситини тоғра вә утумлуқ шәкилләндүрүшни мәхсәт қилған мәзкүр концепцияниң әһмийити интайин зор. Елимизниң дөләт сәяситиниң динға етиқат қилиш мәсилилирини рәтләш саһасидики әң асасий утуғи – конфессияләрара җаңҗалларниң йүз бәрмиши. Бу көпэтникилиқ, көпконфессиялик дөләт үчүн интайин муһим. Буниңдин башқа Қазақстан дуния сәһнисидә дуниявий интегратор мәртивисигә егә болди. Бизниң әндики мәхситимиз – бүгүнки күнгә қәдәр атқурулған ишларниң йөнилишини бузмай, изгү паалийәтлиримизни пәйдин-пәй давамлаштуруш. Униңға мошу мустәқил дөләттә паравән һаят кәчүрүватқан һәрбиримиз ат селишишимиз тегиш. Йеңилинишқа қарап йүзлинәйли Дәрвәқә, мустәқилликниң дәсләпки еғирчилиқлири артта қалғандин кейин, сәясәт вә ихтисат билән биллә, елимизниң мәнивий һаятиғиму диққәт бөлүнүшкә башлиди. Мәсилән, «Җәмийәтлик разимәнлик вә сәясий тәқипләш қурванлирини хатириләш жили (1997-ж.), «Хәлиқ бирлиги билән миллий тарих жили» (1998-ж.), «Әвлатлар бирлиги вә варислиқ жили» (1998-ж.) кәби изгү башланмилар арқилиқ йоқатқинимизни әслигә кәлтүрүшкә, мәнавияттики кам-котимизни түгәлләшкә интилдуқ. Шундақла Тунҗа Президент – Елбасы Нурсултан Назарбаевниң «Мәдәний мирас» программиси (2003 – 2006-ж.ж.) даирисидиму тарих билән мәнавият саһасида тилға аларлиқ тәтқиқатлар жүргүзүлди. Бу тәшәббуслар милләт мәнавиятиға сезиләрлик нурини төкүп, өткән билән бүгүнниң тарихий варислиғини ашурди десәк, мубалиғә болмайду. Мәнавият – даириси кәң, чәксиз бир дуния. Әнди униң чоққисиға йетишкә мәлум бир тәшәббусниң яки бәлгүләнгән мәлум бир вақитниң йәтмәйдиғини ениқ. Шуңлашқа мәнавият мәсилисиму дөләтниң дайим диққәт-нәзәридә болуши керәк. Чүнки дөләт мәнавиятқа көңүл бөлүш арқилиқ җәмийәттики һәрхил илләтләр билән нашайин адәтләрниң вә җинайәтләрниң алдини елип, хәлиқни мәнивий йүксәлдүрүп, мәдәнийәтни парасәт чоққисиға елип чиқалайду. Елимизниң Тунҗа Президенти – Елбасы Нурсултан Назарбаев «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» намлиқ программилиқ мақалисини елан қилип, «Биз йеңилиниш йолида әҗдатлардин мирас болуп, қенимизға сиңгән, бүгүнму томуримизда еқиватқан изгү хусусийәтлиримизни қайта тиклишимиз һаҗәт» деди. Шундақла һәрбир саһада өзигә хас йеңилиниш иш-паалийәтләрни җанландурушниң зөрүрлигини алаһидә тәкитләп өтти. Елбасыниң бу тәшәббусидин кейинла, «Рухани жаңғыру» программиси қолға елинди. Шуниңдин кейин елан қилинған «Улуқ Даланиң йәттә қири» мақалисиму әйнә шу «Рухани жаңғыру» программисиниң давамидур. Әнди Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Қасым-Жомарт Тоқаевниң қазақстанлиқларға йоллиған «Конструктив җәмийәтлик диалог –Қазақстанниң турақлиқлиғи вә гүллинишиниң асаси» Мәктүбидә «Конструктивлиқ җәмийәтлик диалог – өмлүк билән турақлиқниң асаси. Елбасымизниң «Әл бирлиги – әң есил қәдрийәт» дегән қанатлиқ сөзи – бизниң өзгәрмәс қаидимиз. Мәнзилимиз – ениқ, йолумиз – очуқ. Һәммимиз бир болсақ, елимиз буниңдинму зор утуқларға йетиду дәп ишинимән!», дейилиду. Шундақ екән, өмлүк билән турақлиқни, бәрикәт билән бирликни туғ қилған һалда, мәнивий йеңилинишқа қарап йүзлинишкә интилайли. Бәрикәт билән бирлик, әқил билән парасәт һәқиқәтәнму бизни алға башлап маңғуси.