• "Туған жер"
• 13 Қараша, 2019

Бәрикәтлик жут

«Вәтәнпәрвәрликниң әң илғар үлгиси – туғулған йәрниң тарихини мәктәптә оқутуштин башлиса, наһайити яхши болиду. Туғулған йәрниң һәрбир сейи вә идирлири, тағлири билән дәриялири тарихтин учур бериду. Һәрбир йәр нами тоғрилиқ талай ривайәтләр вә һекайиләр бар... Туғулған йәргә болған муһәббәт туғулған әлгә – Қазақстанға дегән вәтәнпәрвәрлик һис-туйғуға улишиду». (Елимизниң Тунҗа Президенти – Елбасы Н.Ә. Назарбаевниң «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» мақалисидин). Уйғур наһийәсидики йәр көләми вә аһалисиниң сани җәһәттинла әмәс, тәрәққияти биләнму алдинқи қатарда турған жутларниң бири – Чарин йезиси. Дәрһәқиқәт, Чарин наһийә бойичә йеза егилиги яхши тәрәққий әткән йеза. Хәлқиниң сани бойичә Чонҗидин кейинки иккинчи орунда (аһали сани – 6300) туриду. Бу жутта уйғур, қазақ вә рус миллитиниң вәкиллири истиқамәт қилиду. Сабирәм ӘНВӘРОВА, «Уйғур авази» Бүгүнки күндә Чарин йеза округида почта, полиция участкилиқ пункти, ағриқхана, бағчә вә йеза һакимийитиниң бенасидин бөләк, 33 озуқ-түлүк дукини, 2 тойхана, 1 кафе, 3 дорихана, 2 сатрашхана турғунлар үчүн хизмәт көрсәтмәктә. Хәлиқниң асасий кәспи – деханчилиқ вә чарвичилиқ болуп, жутта җәми 5 җавапкәрлиги чәкләнгән йолдашлиқ, 514 дехан егилиги иш елип бериватиду. – Чарин йеза округи йеза егилиги саһасидики барлиқ дөләт программилирини толуқ пайдилинип кәлмәктә, – дәйду йеза округи һакиминиң орунбасари Фаиз Қурбанов сөһбәтара – Өткән жили 4980 гектар йәргә данлиқ зираәтләр (униң ичидә 4500 гектар көмүқонақ, 100 гектар йәргә аптаппеләз, 380 гектарға арпа) пәрвиш қилинип, мол һосул елинди. 13228 тонна көпжиллиқ тәбиий чөп жиғиштурувелинди. Деханчилиқ ишлири үчүн 116 трактор, 18 сеялка, 16 комбайн, 79 тирна, 28 жүк машиниси, башқиму йеза егилиги техникилири пайдилинилмақта. Хәлиқниң турмуш сүпитиниң яхшилинишиға бағлиқ, жилдин-жилға жутумиздики йеза егилиги техникилириниңму сани көпәймәктә. Чарвичилиқ җәһәттинму атқурулуватқан ишлар тилға аларлиқ. Атап өтүш керәкки, 2018-жили субсидиягә 30 баштин жуқури мели бар 18 дехан егилиги җәми 14 миллион 400 миң тәңгә алди. «Муратәли» дехан егилигиниң рәиси Муратәли Турсунов 5 баш Санта-Гертруда нәсиллик буқилирини Яркәнт шәһиридин сетип әкәлди. Елимиздә кооператив қуруш тоғрилиқ қанун қобул қилинған пәйттә, чаринлиқлар дәсләпкиләрдин болуп ишқа киришиду. Һазир наһийә бойичә әң сүпәтлик иш елип бериватқан кооператив – Чаринда. Буниңдин 2,5 жил илгири Мирзайит Насировниң рәһбәрлигидә «Чарин сүт ишләпчиқириш» кооперативи қурулуп, наһайити яхши бир башланмини йолға қойған еди. Бүгүнки күндә мәзкүр кооперативниң тәркивидә 37 әза болуп, 350 сийирдин сүт сеғиливетипту. Язлиғи кооператив күнигә 1 тоннидин ошуқ сүт өткүзгән болса, һазир күнигә 500 литр сүт «Балтабай» ҖЧЙға йәткүзүлмәктә. Йеза һакимийити мутәхәссислириниң тәкитлишичә, жутта йеза егилиги саһаси билән қатар тиҗарәтчиликму яхши тәрәққий әткән. Бүгүнки күндә Чариндики 44 тәдбирчан шәхс жутниң иҗтимаий-ихтисадий тәрәққиятиниң риваҗлинишиға зор үлүш қошуп келиватиду. Биз у күни Чарин йезисиниң жигитбеши Миршат Кибиров, җамаәтчилик ишлириниң активисти Һасамдун Мутәллипов вә ханим-қизлар кеңишиниң әзалири Бибинур Садиқова, Реһан вә Меһриван Авутовалар билән учришип, сөһбәтләштуқ. Жигитбеши Миршат Кибиров мәшрәп әһли тәрипидин әмәлгә ашурулуватқан изгү ишларни атап өтти. Милләтпәрвәр инсанлар тәрипидин қурулған мәшрәп әһли алтә жилдин буян ана тилимизда билим алидиған оқуғучиларниң санини көпәйтиш мәхситидә Мөмүн Һәмраев намидики оттура мәктәпниң уйғур синипиға қобул қилинған 1-синип балилириға соға тапшуруп, әлачи оқуғучиларни рәғбәтләндүрүп келиветипту. Жигитбешиниң ейтишичә, «Яшлар жили» даирисидә йеза яшлири бирлишип, йезидики амбулаториягә вә мечитқа чоң ярдәм көрситипту. Чариндин йетилип чиққан мәрт-мәрданә шәхсләр мечит һойлисини аватлаштурса, йеза яшлири 700 миң тәңгә мәбләғ топлап, мечит ичидики гиләмләрни йеңилапту. Мана мошундақ изгү ишларниң нәтиҗисидә бийил Чарин йезисиниң мечити «Үлгілі діни ғибадатхана» номинациясиниң ғалиби атилип, Алмута вилайитиниң һакими Амандық Баталовниң мәхсус дипломи билән мукапатланди. Жут хизмитидә жүргән тиҗарәтчиләр Ғалимжан Бавдинов билән Рустәм Мамтушуровниң исимлирини йеза турғунлири пәхирлиниш илкидә тилға елишти. Тоғра, һәрбир жутниң пәхирлинәр шәхслири болиду вә, әлвәттә, уларни жутдашлири мәғрурлиниш билән тилға алиду. Чарин йезисидиму мундақ шәхсләр хелә бар. – Чариндин көплигән атақлиқ шәхсләр йетилип чиққан, – дәйду Бибинур Садиқова сөһбәтара. – Шуларниң бири – хәлқимизниң мунәввәр пәрзәнди Мөмүн Һәмраев. Биз Социалистик Әмгәк Қәһримани Раһиләм Сейитовадәк жутдишимиз, Алимҗан Қасимов, Турсун Әлаев, Зулфия Кәримова кәби алим-зиялилиримиз, Әзиз Искәндәров, Ризайдин Сейитов, Әмирдин Айтбақиевтәк сәнъәткарлиримиз билән һәқлиқ рәвиштә пәхирлинимиз. Хош, Чариндин йетилип чиққан атақлиқ инсанларниң һәммиси дәсләпки билимини ана тилида алғанлиғи һәқиқәт. Шундақ екән, Чарин һәққидә қәләм тәвритип, хәлиқ үчүн хизмәт қиливатқан әрбапларни йетилдүргән муқәддәс дәргаһ тоғрилиқ сөз қозғимаш мүмкин әмәс. Чаринда икки оттура мәктәп бар. Улар қазақ тилида билим беридиған Чарин оттура мәктиви билән оқутуш уйғур вә рус тиллирида жүргүзүлидиған М.Һәмраев намидики оттура мәктәп. Биз Мөмүн Һәмраев намидики билим дәргаһи һәққидә кәңирәк тохталмақчимиз. 1924-жили Чарин йезисида дәсләп төрт бөлмилик мәктәп ечилған екән. Униң мудири болуп Һүсәйин Усалимов тайинлинипту. Шу жиллири мәктәптә Мәрдан Валидинов, Дүрүм Мәрданова, Александра Лимарено, Абдумеҗит Мәрданов, Җелил Мәхпиров, Икрам Азиев исимлиқ муәллимләр хизмәт қилған екән. 1954-жили онжиллиқ мәктәп ечилип, 1968-жили иккиқәвәтлик йеңи бена пайдилинишқа берилди. Йеңи мәктәпниң селинишиға шу жиллардики Свердлов намидики колхозниң рәиси Мирзигүл Насиров көп күч чиқарди. 1987-жили мәктәпкә Мөмүн Һәмраевниң нами берилип, 1991-жили үч қәвәтлик йеңи бена селинип, пайдилинишқа берилди. Бу ишларға шу чағдики колхоз рәиси Решит Манапов көп төһпә қошқан екән. 1924 – 2014-жиллар арилиғида Һезим Искәндәров, Әхмәт Зординов, Әхмәт Тохтахунов, Камил Тохтибақиев, Һосманҗан Өмәров, Шамахун Ғазиев, Әхмәт Савутов, Музәппәр Әлаев, Руләм Имамзәрова, Руқийәм Тастанбекова, Максим Хакимов, Пәрзәнәм Латипова рәһбәрлик қилған билим дәргаһиға 2015-жилдин башлап Һөрмәтхан Ибрагимова мудирлиқ қилип келиватиду. – Мәктивимиздики 107 муәллим 755 оқуғучиға заманға лайиқ билим бәрмәктә, – дәйду мәктәп мудири Һөрмәтхан Ибрагимова. – Муәллимләрдин 99 адәм алий билимлик, униң ичидә 61 муәллим йеңиланған билим бериш программиси бойичә курсни тамамлиғанлар. Мәктивимиздә 11 пән бирләшмиси, 5 һәқлиқ, 8 һәқсиз кабинетлар бар. «Диплом мен ауылға» дөләт программиси бойичә 2 муәллим ишқа қобул қилинип, хизмәт қилмақта. Умумән, мәктәп бойичә яш муәллимләр 5% тәшкил қилиду. 2012-жили мәктивимиз мурәккәп җөндәштин өтти. Сөһбәт давамида мәктәп оқуғучилири билән муәллимләрниң қол йәткүзгән утуқлирини атап өтүп, өткән жили ушбу билим дәргаһидин учум болған 15 оқуғучиниң алий оқуш орниға чүшкәнлигини, униң ичидә 2 учумкарниң дөләт гранти һесавиға оқуватқанлиғини тәкитлиди. Чарин йезисидики ағриқханида 15 орунлуқ стационар бар болуп, бу йәрдә җәми 29 адәм ишләйду. Йезида шундақла яшлар үчүн ушу-санда, қазақчә күрәш, волейбол вә боскетболдин спорт өмәклири паалийәт елип бериватиду. Ушу-сандадин – Виждан Оразбеков, қазақчә күрәштин – Руслан Мамтушуров, волейболдин – Абдуварис Азнибақиев, боскетболдин – Әзиз Өмәров вә Расул Мәшүров яшларни мәшиқләндүрүп, уларни сағлам һаят тәризигә дәвәт қилип кәлмәктә. Хуласиләп ейтқанда, мәзкүр мақалимизда биз Чарин йезисини пәқәт бир қиридинла тонуштурдуқ, халас. Әгәр Чариндики һәрбир әмгәк адиминиң әмгиги, жутниң тарихи, алийҗанап инсанларниң хәйрихаһлиғи һәққидә тәпсилий язидиған болсақ, бу бир мақалә, билән чәклинишкә болмайду, әлвәттә... СҮРӘТЛӘРДӘ: 1. Йеңидин селинған Чарин йеза һакимийитиниң бенаси. 2. Чарин йезисиниң мечити. 3. Жигитбеши Миршат Кибиров (солдин оңға), «Вин» дехан егилигиниң рәиси Радик Мамтушуров, ханим-қизлар кеңишиниң рәиси Бибинур Садиқова вә жут активисти Һесамдун Мутәллипов.