• "Мәнавият булуңи"
• 04 Желтоқсан, 2019

“Он икки муқамниң” һимайичиси

Муқам — уйғурларниң тарихий тәрәққият нәтиҗиси. У әң иптидаий сәнъәт шәкиллириниң сирлиқ алимидин башлап, та бүгүнки заманивий музыка дурданилириғичә адәмниң дунияни сезиш вә эстетик зоқ елиш салаһийитиниң инкаси болуп кәлгән. Муқамниң нәғмә-навалири — гөзәллик мүлкиниң мәңгү солмас чечәклиридур. Уларда ишқ-муһәббәт бар, дәрт-әләм бар, шатлиқ-шадиманлиқ бар... Тинимсиз, отлуқ қәлбниң бүйүк тәлпүнүшлири билән йүксәк, алийҗанап роһниң бетәкрар қияпити, мәнзирилири бар... Турди Ахун — өзигә тәәллуқ әйнә шундақ сирлиқ аләмниң ич-ичигә жуғирилип кәткән вә бир өмүр уни өзигә рәһнамә қилған муқам устазидур. Униң җәмийәттики орни, тәғдири муқам билән чәмбәрчас бағлинип кәткән. У 1951-жили тунҗа қетим Үрүмчигә чақирилғандила, өзиниң муқамға, әл-жутқа лазим екәнлигини чоңқур һис қилип, аләмшумул бәхиткә чөмгән вә узақтин бери сақлинип келиватқан бу бебаһа әңгүштәрни хәлқигә тәғдим қилишқа бәл бағлиған еди. Шуниңдин кейин униң бу өчмәс төһписи хәлқимизниң мәдәний, мәнивий һаятиға сиңип кәтти вә униңға болған һөрмәтму муқәррәр сәнъитимизгә нисбәтән чәксиз муһәббитиниң нишаниға айланди. Шуңлашқиму Турди Ахунни уйғур “Он икки муқаминиң” көрки һәм пәхрила әмәс, бәлки униң һимайичиси, қутқузғучиси дәп ишәшлик ейталаймиз. Униң вуҗудидин вә аләмшумул төһписидин худди тағдәк салмаққа егә тарихий күч балқип туриду. У өзигә хас надир сәнъәткар сүпитидә тарихниң тәрәққият җәрияниға тәсир көрсәтти вә нурғун адәмләрниң арзу-үмүтлирини муңлуқ сатари билән яңрақ күйлиридә ипадиләп, уларниң муқамға варислиқ қилишида улуқ мурәббилик роль ойниди. Шуни алаһидә тәкитләш лазимки, уйғур “Он икки муқамини” қоғдаш ишиға нурғун шәхсләрниң қан-тәри, әқил-парасити сиңди. Өткән әсирниң 50-жиллирида даңлиқ муқамчилардин Турди Ахун, Һошур Ахун, Рози Тәмбүр, Абдувәли Җәруллаев вә Зикри Әлпәтта қатарлиқ сәнъәт пешивалириниң қатнишишида чоң көрүк уюштурулди. Уни бирқатар сәнъәт-мәдәнийәт тәшкилатчилири, шаир-әдипләр, тәрҗиманлар қоллап-қувәтлиди һәм өзигә яриша һәссә қошти, төһпә яратти. Биз буниңдин шундақ бир һәқиқәтни чүшинимизки, егиз чоққиларни көтирип туридиған нурғун кичик чоққилар болиду. Сиз пәқәт таққа йеқинлашқандила, уларни көрәләйсиз. Һәвзи кәвсәр булақлири әйнә шу кичик чоққилар бағридин чиқиду, улар, өз новитидә, егиз чоққиларни техиму һаятий күчкә егә қилиду. Муқамниң тарихи, Турди Ахунниң тәғдир-қисмәтлири вә муқамға тәәллуқ паалийитиниң бәдиий хатириси Ғәйрәт Абдулланиң «Тәвәрүк» намлиқ романида өз ипадисини тапқан. Әсәрдики нурғунлиған пикирләрниң, һис-туйғуларниң жүрәктин орғуп чиққанлиғи, сәмимийлиги түпәйли оқурмәнниң диққитини бирдин өзигә җәлип қилиду. Китапни чоңқур чөкүп оқуп чиққан адәм тәбиий һалда мәшһүр сәнъәткарТурди Ахунниң һәқиқий мәнасида муқам шәйдаси екәнлигигә, һәрқандақ шараитта уни жүрәк қетида тәвәрүк қилип сақлап, һәқлиқ йосунда муқамниң һимайичи ниҗаткариға айланғанлиғиға ениқ көз йәткүзиду. Буниң өзи бизниң қәлбимиздә қандақту-бир саддә һисдашлиқ яки чолта пикирләр билән әмәс, бәлки рәт қилғусиз тарихий факт вә заманниң чоң һәқиқити арқилиқ зор ишәнчә шәкилләндүриду, әдәбиятни, сәнъәтни вә мәдәнийәтни үзлүксиз раваҗландуриду. Хуласә шуки, Шәриқниң йоруқ юлтузи Турди Ахун вә у арқилиқ бизгә йәткән әҗдатлар вариси — тәвәрүк “Он икки муқам” әвлатларниң мәнивий дуниясини бейитип, сәнъәт асминида әбәдий-әбәт парлайду.