• "Туған жер"
• 30 Сәуір, 2020

Бизниң бебаһа байлиғимиз

Тәрәққиятни асман-пеләк беналарни селип, йеңи кәшпиятларни ойлап тепиш дәпла чүшәнгән адәм чоңқур хаталишиду. Чүнки ХХІ әсирдики әҗайип өзгириш-йеңилиқлар һазир һечкимни һәйран қалдурмайду. Сәвәви, бүгүнкидәк сүнъийлик билән Интернет кәң қанат яйған заманда роһий җәһәттин чарчиған инсанларни адәмниң һадуғини чиқиридиған һаваси таза, мәнзирилик җайлар қизиқтуриду. Шуңлашқа, һәрқандақ дөләт үчүн тәбиәтниң әҗайип, тилсим көрүнүшлирини сақлап қелиш тәрәққий етишниң әң тоғра йолидур. Қазақстан — дуниядики тәрәққий әткән оттуз мәмликәтниң қатариға қошулуш үчүн алаһидә сүръәт билән алға интиливатқан дөләтләрниң бири. Дуния хәритисидин мунасип орун алған бепаян Қазақ ели Евразияниң жүригидә орунлашқан. Йәр мәйдани бойичә аләмдә тоққузинчи орунда турған дөләт. Униңдин Менделеев кәштисидики барлиқ элементларни тепишқа болиду десәк, ашуруп ейтқанлиқ болмайду. Ақ чоққилиқ тағлар, сүзүк аққан дәриялар, яп-йешил орманлар билән қумлуқлар... Буларниң һәммиси – Вәтинимизниң бебаһа байлиғи. Мана шу гөзәл тәбиәт мәнзилирини тамашә қилиш үчүн дөлитимизгә дунияниң тәрәп-тәрипидин миңлиған туристлар қәдәм қилиду. Җүмлидин қиш-яз туристларниң айиғи үзүлмәйдиған, елимиздики нами мәшһур гөзәл җайларниң бири – Чарин чатқаллиғи. Пәқәт елимиздила әмәс, нами дунияға мәшһур Чарин чатқаллиғиниң Қазақстанниң бебаһа ғәзниси екәнлигигә һечким көз жумалмайду. Хәйрият, Қазақстанда 9000дин ошуқ археологиялик вә тарихий ядикарлиқлар, 118 алаһидә қоғдилидиған тәбиий өлкиләр, униң ичидә 11 мәмликәтлик миллий тәбиий парклар бар. Шуларниң бири — Уйғур наһийәсидики Чарин дөләт миллий тәбиий паркидур. У Уйғур наһийәсиниң мәркизи Чонҗа йезисидин ғәрипкә таман 7 километрдәк жирақлиқта орунлашқан. Умумий мәйдани – 127 050 гектар. Парк территориясидин Чарин дәрияси еқип өтүп, Или дәриясиға қуюлиду. Чарин дәриясиға тағ етигидин башлинидиған Чалкөдәсу, Кеген, Қарқара, Кеңсу, Орта Мерке, Шет Мерке, Темирлик қатарлиқ ушшақ дәриялар қошулиду. Мәзкүр парктики қедимий дәвирләрдин сақлинип келиватқан «Қизғуч қамаллар» ғарлири һәрқандақ адәмни бирдин өзигә мәһлия қиливалиду. Әсирләр давамида су еқип өткән ғарларда оюқ-оюқ қизғуч рәңлик чатқаллар пәйда болған. Миллий паркниң тәркивигә Чарин ерәнзарлиғи кириду. Бу надир тәбиий ядикарлиқниң умумий мәйдани – 5014 гектар. Униң 2315 гектарини һәрхил дәл-дәрәқләр безәп турса, 2011 гектарини ерәнзарлиқ егилигән. Паркта өсүмлүкләрниң 940 түри өсиду. Униң 60қа йеқини эндемиклар. Бу йәрдики өсүмлүкләрниң 21 түри Қазақстанниң «Қизил китавиға» киргән. Сүтәмгүчиләрниң — 60, қушларниң — 300, йәр беғирлиғучиларниң — 20, белиқларниң 10 түрини учритишқа болиду. Парк мәйданидин қедим заманда моҗут болуп, кейинирәк йоқилип кәткән һайванат-җаниварларниң (пиллар, мастодонлар, мүңгүзтумшуқлар, стенон ети в.б) сүйәклири тепилған. Наһийә территориясидә орунлашқан тилсим макандики өсүмлүкләр билән җан-җаниварларни қоғдаш муһим вәзипә. Бебаһа тәбиәт байлиқлириға егә Чарин чатқаллиғи елимиздики даңқи дуния чарлиған туристлиқ мәркәз. Президентимиз Қасым-Жомарт Тоқаев «Конструктив җәмийәтлик диалог – Қазақстанниң турақлиқлиғи вә гүллинишиниң асаси» намлиқ Мәктүбидә: «Туризмни, болупму экотуризм билән этнотуризмни риваҗландурушқа ихтисатниң муһим саһаси сүпитидә алаһидә әһмийәт бериш һаҗәт…» дәп елимиздики туризм саһасини риваҗландуруш мәсилисигә алаһидә диққәт ағдурушимизни тәкитләп өтти. Шундақла мәзкүр Мәктүптә браконьерлиқ билән күрәшни күчәйтиш керәклигиму қәйт қилинған. Бүгүнки күндә биз барлиқ имканийәтләрдин пайдилинип Дөләт рәһбири атап көрсәткән тапшурмиларни әмәлгә ашуруш йолида иш елип бериватимиз. Чүнки туғулған йеримизниң тәбиәт байлиқлирини көзүмизниң қаричуғидәк сақлаш — һәрбир қазақстанлиқниң муқәддәс борчидур. Абулҗан ҺӘМРАЕВ, Чарин дөләт миллий-тәбиий паркиниң дөләт инспектори. Уйғур наһийәси.