• "Мәнавият булуңи"
• 24 Маусым, 2020

Тил – дилниң ипадиси

Буниңдин хелила илгири бурадәрлиримизниң бири нәврисини тойиға тәклип қилди. Қатнаштим. Той наһайити һашамәтлик банкет зали – тойханида өткүзүлди. Залда әр-аял, яшанғанлар, яшлар болуп 400дин ошуқ адәм җәм болған еди. Той мәрикисини башқурғучи – риясәтчи һә дегәндила мәрикиниң ечилиш нутқини рус вә уйғур тиллирида изһар қилди. Андин у анда-санда уйғурчә, көпирәк русчә сөзләп, мәрикини “қизиқарлиқ” башқурушқа барлиқ иқтидарини сәрип қилди. Залға көз жүгәртсәм – меһманлар арисида бирму рус миллитиниң вәкилини байқимидим. Һәммиси өзимизниң қаракөзлири... “Демәк, риясәтчи хәлқимизниң руслишип кәткән вәкиллириниң бу мәрикидә көпирәк екәнлигини көздә тутуп, көпирәк русчә сөзлигән болса керәк”, дәп пәмлидим ичимдә. Дәсләп тәбрик сөзгә тәклип қилинған тойи болуватқан икки яшниң бова-момилири, худаға шүкри, таза ана тилимизда өз тиләклирини билдүрди һәм хәлқимизниң инақлиқ-иттипақлиқ өтүш һәққидики мақал-тәмсиллиридин нәқил кәлтүрүп, һәммини қайил қилди. Уларниң сөзлиридин тәсирләнгән мойсәпитләр алқиш садалирини яңратти. Лекин бу мәрикидә сөзгә тәклип қилинғанларниң көпчилиги өз тиләклирини русчә ипадилиди. Һәтта йеши атмишларға тақап қалған бир натиқ сөзиниң бешини икки еғиз уйғурчә башлап, андин тамамән русчә давамлаштурди, шуниңдин кейин янчуғидин бир варақ қәғәзни елип мәзкүр мәрикиниң “әйипкарлириға” беғишлинип, русчә йезилған узундин-узун “шеирини” оқушқа киришти, арилиқта өзиниң язғанлирини оқалмай тенәп кетип, кишиләрни сәвир қилишқа чақирди. Хулләс, аран дегәндә “тәбрикнамисини” дудуқлап оқуп түгитип, һәммини зериктүрди. Залда кишиләр кусурлишип, у “шаирни” заңлиқ қилип күлүшти. Әлвәттә, һәрким мундақ чоң, кишиләр көп жиғилған той мәрасимлирида яшларға өзлириниң әң изгү тиләклирини билдүрүшни халайду. Әнди бәзи шөһрәтпәрәс, көпчилик алдида өзини бир көрситивелишни арзу қилидиғанлар, оң-тәтүр сөзләп, һелиқиниңдәк “шеирларни” оқуп кишиләрни зериктүриду. Ақивәттә меһманларниң кинайилик мәсхирә күлкисигә қалиду. Дана әҗдатлиримиз қандақ сөзләш, қәйәрдә сөзләш һәққидә бизгә нурғун һекмәтләрни мирасқа қалдурған. Бүйүк уйғур мутәпәккүр шаири вә дөләт әрбаби Йүсүп Хас Һаҗип “Қутадғу билик” әсәридә ана тил, сөзләш маһарити вә һаказилар тоғрилиқ көп тохтилиду. Әдип ана тил һәққидә: “Тил әқилниң көрки вә тилмачидур” дәп тәкитләйду. Әнди хәлқимизниң йәнә бир бүйүк тилшунас алими вә мутәпәккүри Махмут Қәшқәрий “Түркий тиллар дивани” намлиқ надир қамусий әмгигидә билимлик, мутәпәккүр әҗдатларниң әмгәклиригә баһа берип: “Билимлик кишиләрни һөрмәтлә, сөзигә ашиқ бол, уларниң пәзилитини үгән, әмәлиятиңдиму шундақ бол”, “Көплигән пәзиләт егилири вә билими тағдәк даналар аләмдин өтти. Уларниң бебаһа сөз-һекмәтлири һелиму дилимни йорутуп туриду” – дәйду. Һә, Йүсүп Хас Һаҗип “Тил — әқилниң көрки...” десә, Махмут Қәшқәрий “Билимлик кишиләрниң сөзигә ашиқ бол”, “... пәзиләт егилириниң сөз-һекмәтлири һелиму дилимни йорутуп туриду” дәп, ана тилға, даналарниң һекмәтлик сөзлиригә һөрмәт-миннәтдарлиғини шундақ ипадиләйду. Пәсилләр әркиси баһарда егиз асманда булбул һаятқа болған өз муһәббити һәққидә әҗайип муңлуқ сайриғинидәк, һәрбир хәлиқ өз тилини худди мөҗүзикар аһаңға охшаш яритиду, униңда шу хәлиқниң тәшналиқ һиссиятлири вә алийҗанап нийәтлиридики улуғварлиғиниң пүтмәс байлиғи муҗәссәмләнгәндур. Тил байлиғимизни әбәдийлик музыкиға қияс қилсақ, у шат-хорамлиқ күнләрдиму вә ғәм-қайғулуқ, мусибәтлик күнләрдиму, зерикәрлик күтүш чағлиридиму, шундақла арзу-арманлар вә тәшналиқ билән күткән әҗайип иптихарлиқ ишлар әмәлгә ашқан дәмләрдиму қәлб төридин сехилиқ билән яңрайдиған мәңгүлүк музыкидур. Һәрбир милләтниң тили – бу бир пүтүн дуния. Тил – хәлиқниң җени, униң һәм шатлиғи, һәм дәрт-әлими, һәм пүтмәс-түгимәс байлиғи. Ана тилимиз бизниң һәрбиримиздә қизғин меһир-муһәббәт, миннәтдарлиқ вә униңға наһайити һөрмәт-еһтирам билән мунасивәт қилиш һиссиятлирини пәйда қилиши керәк. “Мән, уйғур!” дәп мәйдисигә уридиған һәрбир адәм ана тилини өз хәлқиниң әң чоң байлиғи дәп һесаплайду вә униң әбәдий яшишини һәм тәрәққий етишни халайду. Чүнки ана тилимиздин айрилсақ, хәлқимиздин айрилған болимиз. Мән мошу қурларни йезиветип, ихтиярсиз һалда буниңдин он жил муқәддәм дуниядин өткән миллий маарипимизниң җанкөйәри, жирик һоқуқшунас алим Әнвәр Һаҗиев билән болған бир сөһбәт ихтиярсиз ядимға кәлди. 2005-жили октябрь ейида Алмутида Қазақстан Пәнләр академиясиниң бенасида новәттики хәлиқара Уйғуршунаслиқ конференциясидә Әнвәр Һаҗиев билән янму-ян олтирип қалдуқ. Мәзкүр конференциягә Россия, АҚШ, Англия, Германия, Япония, Франция охшаш әлләрдин, шундақла тарихий Вәтинимиз ШУАРдин уйғуршунас алимлар иштрак қилған еди. Униңда Япониядин, Англиядин кәлгән уйғуршунас алимлар таза уйғур тилида доклад қилди. Бу, биринчидин, хәлқимизгә көрситилгән һөрмәт-еһтирам болса, иккинчидин, өз кәспигә болған садиқлиқниң яққал испати еди. Әнди бизниң Уйғуршунаслиқ мәркизиниң көплигән алимлири рус тилида доклад қилди. Һә, уйғур алимлириниң өзлири уйғуршунаслиқ пәниниң муәммалири тоғрилиқ башқа тилда доклад қилғини чәтәллик кәсипдашлирида қандақ тәсират қалдурғанду?! Мошу әһвални диққәт билән күзитип турған Әнвәр ғәзәплинип; “Ядикар ака! Мону һамақәтликни меһманларға қандақ чүшәндүримиз? Уйғуршунас алимлиримизниң өз докладлирини уйғурчә ипадиләшкә қабилийити йәтмәмду яки уларниң демәкчи болғанлирини толуқ, мупәссәл ипадиләшкә ана тилимиз аҗизлиқ қиламду? Асасий докладни уйғурчә қилип, униң мәзмунини рустиллиқларға қисқичә сөзләп бәрсиму болаттиғу», дәп наһайити хапа болған еди. Һә, мәрһум Әнвәр Һаҗиев ана тилимизниң саплиғи вә уни қоғдаш йолида нурғун әҗир сиңдүрди, уйғур мәктәплириниң һазирқи әһвали вә келәчиги тоғрилиқ әң жуқури минбәрләрдә өз пикрини һәммини қайил қиларлиқ һалда изһар қилди, шундақла бу һәқтә көплигән мупәссәл мақалиларни язди. Ана тилимиз, биз уйғурларниң, әқил-параситиниң көрки вә күч-қудритиниң әйнигидур. Әйнә шуниң үчүнму, бүйүк, әқиллик данишмән мутәпәккүрлиримиз, улуқ язғучи-шаирлиримиз ана тилимизниң гөзәл-көркәмлиги, сақлинип қелиши үчүн җанпидалиқ билән күрәш қилип, уни улуқлиди. Мәшһур тилчи алимлиримиз – академик Ғоҗәхмәт Сәдвақасов, филология пәнлириниң доктори Туғлуқҗан Талипов, филология пәнлириниң намзатлири Шеривахун Баратов, Октябрь Җамалдинов, тилшунас Шавдун Кебиров вә башқилар ана тилимизни тәрәққий әткүзүш, бейитиш һәм кәлгүси әвлатқа тәл-төкүз өткүзүш йолида көп әһмийәтлик әҗир қилди, муһим илмий әмгәкләрни яратти, луғәтләрни түзди. Уйғуршунаслиқ мәркизидә паалийәт елип бериватқан тилчи алимлиримиз чоң әвлаттин ана тилни сөйүш, уни техиму бейитиш бойичә әмәлий ишларда үлгә елип, тилимизниң саплиғи үчүн йәниму издинип, изчил әмгәк қилидиғанлиғиға ишәнчимиз камил. Әнди баштики сөзүмизгә кәлсәк, адәмни беарам қилидиған мәсилигә мураҗиәт қилишқа тоғра келиду. СССР империяси 1991-жили бәрбат болди. Мана өткән 28 жил мабайнида хәлқимизниң бәзи вәкиллири техичила “рус тилини билмигәнләрниң келәчиги болмайду” дегән кеңәш дәвридики тәшвиқатниң тәсиридин қутулалмай келиватиду. Балилирини, нәврилирини рус тилида оқутушни әвзәл көрүватиду. Бу һәқтә көп йезилди, һәрхил минбәрлиридә көп ейтилди, лекин әһвал өзгәрмиди, уйғуртиллиқ мәктәплиримизгә бала топлаш муаммиси техичила иҗабий һәл болуш тәрипигә өтмиди. Тәкитлигинимиздәк, хәлқимизниң бу муаммисини башқилар әмәс, бәлки пәқәтла өзимиз һәл қилишимиз керәк. Рәсмий мәлуматларға қариғанда, ХХ әсирдә миңдин ошуқ тил һәрхил сәвәпләргә бағлиқ йоқилип кәткән. Һазир истималдики 6700 тилниң 3 миңдин ошуғи мошу ХХІ әсирдә йоқилип кетиш ховупи астида туриду. Америкилиқ бир тилшунас алимниң буниңдин 20 жил илгири – 1999-жили елан қилған бир докладида: “Дунияда бирла адәм ишлитидиған тилдин 51 хил тил, пайдилинидиған адәм сани 100гә йәтмәйдиған 1500 хил тил, ишлитидиған адәм сани 10 миңға йәтмәйдиған тилдин 300дин ошуқ тилниң бар екәнлигини» ениқлап чиққан. Тилшунас алимлар йәнә һазир икки һәптидә аз дегәндә бир тилниң йоқиливатқанлиғи, пәқәт 200 тилниң йоқилиш ховупидин хали екәнлигини тәкитлимәктә. Йоқилиш ховупидин хали тилларниң дөләт тәрипидин қоғдилидиған, истимал қилидиған адәм сани көп, бирқәдәр тәрәққий қилған милләтләрниң тиллири екәнлигини оттуриға қоймақта. Тилларниң йоқилишиға бәзи дөләтләрдә айрим милләтләрниң балилирини ана тилида оқутушни чәклиши, шу милләт вәкиллириниң, болупму яшлириниң ана тилини вақти өткән, қалақ тил һесаплап, өз тилиға, миллитигә һөрмәтсизлик, хаинлиқ қилиши, шундақла Интернетниң кәң қанат йейип умумлишиши қатарлиқлар асаслиқ сәвәпләр екән. Уйғур тили йоқилиш ховупидин хали 200 тилниң ичидә барму, йоқму? Һә, бу соалға иҗабий җавап бериш йәнила өзимизгә бағлиқ муһим мәсилидур. Буниң әң асасий һули – миллий маарипимизға берип тақилиду. Уйғур мәктәплирини сақлап қелиш, Қазақстан Һөкүмити яритип бериватқан имканийәтләрдин пайдилинип, пәрзәнтлиримизни өз тилимизда оқутуш, мәтбуатимизни қоллаш вә һаказиларға бағлиқ екәнлиги һәммигә аян. Гезитимизда бу һәқтә үзүлмәй көплигән абройлуқ кишилиримизниң жүрәк төридин чиққан нидалири бериливатиду. Лекин бу муһим мәсилини һәл қилиш йолида әҗир қиливатқанларни бәзи наданлар мәңситмәй: «балилиримизни қайси тилда оқутуш өз әркимиздә, бизгә әқил үгәтмисун!” дәп, өз миллитиниң келәчәк тәғдирини ойлимайду. Гүлләнгән, тәрәққий әткән көплигән милләтләрниң һаят йоли шуни рәт қилип болмас дәриҗидә испатлидики, милләткә йемәк-ичмәк, өй-макандин башқа, муһими, миллий аң-сезим, миллий роһийәт лазим. Бу милләтниң уюшуш күч мәнбәси болған ана тил, етиқат, миллий әнъәнә, һәрқандақ иҗабий йеңилиққа интилиш, инавәтлик зиялиларниң мәнивий йетәкчилик нопузи қатарлиқлардин ибарәт болса керәк, әлвәттә. Милләтниң һали билән кари болмаслиқ, миллий мәдәнийәт йеңилиқлирини еғизға елишни һар көрүш, бәзи әдип-алимлиримизниң қолға кәлтүргән, һәммә етирап қилған утуқлирини инкар қилиш, һечнемә болмиғандәк, көз жумуп сүкүттә турувелиш охшаш наданларниң шундақ яримас қилиқлири сағлам пикир қилидиған һәрқандақ адәмни ғәзәпләндүриду. Һә, тилниң йоқилиши – бу милләтниң йоқилиши дегән сөз. Әгәр биз өз йилтизимизни унтуп, мәнивий роһ, вәтәнпәрвәрликтин мәһрум болсақ, бизниң тарих сәһиписидин йоқилишимизни тезлитидиған амил болидиғанлиғини задила унтумаслиғимиз шәрт. Тилға етивар – әлгә етивар дегәндәк, әгәр биз ана тилимизни өгәйлисәк, униң ечинишлиқ, дәһшәтлик ақивәтлирини пәрәз қилиш тәс. Тил – дилниң ипадиси. Дилда сәмимийәтлик болса, әлвәттә, уни тилда ипадилигили болиду, һазир бәзи яшлиримизла әмәс, бәлки қисмән йеши атмиш-йәтмишләргә тақап қалғанлар арисидиму, худди мәхситини ухтурушқа ана тили камлиқ қилидиғандәк, бир-бири билән катирлишип рус тилида сөзлишип, өзлириниң “билимданлиғини” коз-коз қилишқа тиришиду. Бу пәқәт өз ана тилимизни өгәйлигәнлигимиздин, демәк, өз миллитимизгә чалма атқанлиғимиздин дерәк бериду, халас. Бәзи ғодур уйғур яшлири сақал қойивелип, ғәлитә кийинивелип, ислам динидин чала сават болушиға қаримай, башқиларға әқил үгитишкә тиришиду, хәлқимизниң миңлиған жиллардин қелиплишип, бир изға чүшкән бәзи урпи-адәтлиригә “түзитишләрни” киргүзүшкә интилиду. Өткән әсирниң 90-жиллири бир тонушум “Уйғур авази” гезитиниң редакциясигә бир чәтәллик қизни башлап келип: “Ядикар, буяқ ... (исми ядимдин чиқипту) уйғуршунас алимә екән. Әсли венгриялик, һазир Англиядә туридекән. Мүмкин болса, гезитта тонуштурулса, һәқиқий муддиа болар еди!” дәп мураҗиәт қилди. Мән меһманға русчә соал қойсам, у яқ күлүп кетип: «Мухбир жигит, рус тилидин хәвирим йоқ, уйғурчә сөзлишәйли” дәп уйғур тилида, сәл акцент билән мураҗиәт қилди. Бу меһман билән сөһбәтлишиш җәриянида, униң уйғур хәлқигә, униң тили билән мәдәнийитигә вә тарихиға чоң қизиқиш бағлап, бу алий билимлик филолог алимә уйғурлар дияри – ШУАРға бирнәччә қетим барғанлиғини, Үрүмчидә, Қәшқәрдә вә бирнәччә шәһәр-йезиларда болуп, уйғур тилини үгиниш йолида мәшиқ қилғанлиғини, Қәшқәр вә Турпан шәһәрлиридә аддий уйғур аилилиридә туруп тил үгәнгәнлигини наһайити тәсирлик қилип сөзләп бәрди. У шундақла Қәшқәр, Опалда бүйүк тилшунас алим Махмут Қәшқәрийниң мәқбәрисини, Турпанда уйғурларниң әҗайип кәшпияти – каризларни, миң өйләрни, Үрүмчидә ШУАР мирасгаһини вә униңдики “Қироран гөзилини” көргәнлигини, уйғур хәлқиниң қедимий мәдәнийәтлик хәлиқ екәнлигини испатлайдиған мирасгаһтики көплигән әсәр-әтиқиләр тоғрилиқ өз тәсирати билән ортақлашти. – Бизниң томуримиз бир хәлиқ болғанлиғидин, мән уйғур тилини үгинишни, униң көп әсирлик тарихини тәтқиқ қилишни нийәт қилдим, – дәп сөһбәтдишим хәлқимиз тоғрилиқ көплигән иллиқ сөзләрни қилған еди. Һә, мени һәйран қалдурғини, бу яш алимәниң тиришчанлиғи, тез-арида уйғур тилини хелила мукәммәл өзләштүргәнлиги болди. Башқа милләт вәкиллири бизни тәтқиқ қилип, тилимизни үгиниш үчүн жирақ әлләрдин келип әҗир қиливатқан йәрдә өзимизниң айрим шәхслири ана тилимизға ят көз билән қарап, миллитидин тениватқанлиғиға немә дәймиз?! Мәлумки, һазирқи заманда әң тәрәққий әткән милләт — йәһудийлар балилириға кичигидин башлапла муқәддәс китави “Тәвратқа” һәсәл сүркәп, яллитип, униңда “Тәвратқа” муһәббәт ойғатқандин тартип, һаятиниң ахириғичә күндилик турмушидики һәрбир ушшақ-чүшәк ишларғичә “Тәвратниң” әмир-пәрманлирини сиңдүрүп тәрбийиләйду. Йәһудийлардики ортақ етиқат, бир мәхсәттики нишан үчүн қәйсәрлик вә наһайити тиришчанлиқ билән яшаш ихтидари 2500 жилдин буян уларни ана тилини йоқитиштин сақлап кәлди. Хуласә калам, биз, уйғурларму, худди йәһудийлардәк, ортақ етиқат, бир мәхсәттики нишан үчүн бирлишип күч чиқарсақ, ана тилимизни сақлапла қалмай, бәлки техиму бейитип, келәчәк әвлатқа беҗирим тапшуридиғанлиғимизға ишәнчимиз камил. Ядикар САБИТОВ.