• Замандаш
• 30 Шілде, 2020

Тонуш кишиләр

Яқ, бу киши маңа тонуш әмәс. Редакциямизгә Уйғур наһийәсиниң Чарин йезисидин кәлгән бу акимиз өзи һәққидә әмәс, өзиниң тонушлири һәққидә сөзләп бәрди. Илия Бәхтия билән Муқағали Мақатаевтин башланған гепимиз Абай билән аяқлашти. Бәхтишат СОПИЕВ, «Уйғур авази» Күтүлмигән меһман өзини «чаринлиқ Пәйзуллам Әкрәмов» дәп қисқичила тонуштурди. – Тохтаң, мениң алди билән өзиңиз һәққидә билгүм келиду, – дедим. – Униму аста сөһбәт җәриянида ейтип өтәрмән, мән, мени оқутқан устазлиримни, биллә оқуған курсдашлиримни вә өзәм оқутқан шагиртлиримни әсләп өтәй дедим. Өз вақтида КазПИда Илия Бәхтия, Муңлуқ Бақиев, Муқағали Мақатаев билән биллә оқудум. Яшлиғим шулар билән өтти. Атақлиқ мәрипәтчиләр билән биллә ишлидим. Әйнә шуларниң балилириға бир әсләтмә боламдекин, дәймәндә. Хош, өзәм тоғрилиқ ейтсам, Чаринда туғулуп өстүм. Дадам Улуқ Вәтән урушида қаза болди. Анам колхозда ишләп жүрүп һаяттин өтти. Мән Чоң Ақсу йезисидики Абай намидики мәктәпни Интернатта туруп оқудум. Униңдин кейин Абай намидики КазПИниң тарих факультетиға оқушқа чүштүм. Институттин кейин Уйғур наһийәлик билим бериш бөлүмидә инспектор болуп ишлидим. Өмрүм Кәтмән, Кичик Дехан, Ғалҗат оттура мәктәплиридә өтти. Самолет билән Кәтмәндики «намаз дөңгә» йетивалаттим. Андин ат билән йезиларни арилаттим. Кәтмәндә Сидиқ Батталов, Сәвирдин Әмруллаев, Җамалдин Җамалдинов, Скалин Қадиров қатарлиқ муәллим вә колхозниң җавапкәр хизмәтлирини атқурған кишиләр билән арилаштим. Шу вақитлардики орман егилигиниң башлиғиниң исмини унтуватимән. Һәммимиз өзимизгә жүкләнгән вәзипини атқуруветип, андин дәм алаттуқ. Әҗайип бир яхши заманлар едиғу. Арилап наһийәдин мени колхозниң чарвичилиқ ишлирини тәкшүрүшкә әвитәтти. «Һәр сағлиқтин 110 — 115тин қоза алди» дегәнләрни аңлиғанму? Наһийәдики «тәҗрибилик» рәһбәрләрниң ейтқини билән қойчиларниң туққанлириниң қозилирини қошуп язаттуқтә, мошундақ карамәт рәқәмләр чиқатти. Мундақ сирларму бар. Атақлиқ қойчи Сәлим Чормақовни шу вақитта көргән едим. Кичик Дехан йезисида Исақ Имиров, Мөрдүн Тейипов, Шавдун Өмәров, Басит Мәшүров, Һаким Ибрагимов охшаш кәсипдашлирим билән йеқиндин арилаштим. Бир күни мәктәпни тәкшүрүп кәлсәм, география пәниниң муәллими Мөрдүн Тейипов телескопни көтирип жүгрәп жүрүпту. «Немә иш?» дәп сорисам, «бүгүн ай тутулиду, шуни көрүшүмиз керәк» дәйду. Йерим кечигичә өйниң өгүзидә жүргиним һелиму ядимда. Һазир ойлисам, «Хәлиқ Қәһримани» Мөрдүн Тейипов билән әйнә шундақ унтулмас дәқиқиләрни өткүзиптимиз. Ғалҗатта Әсқәр Қасимов колхоз рәиси еди. Шаир Һезим Искәндәров – мәктәп мудири. Бу йәрдиму Новәр Исләков, Марс Ғиясидинов, Асим Қасим, Ризайдин Худияров охшаш әҗайип яхши адәмләр билән кәсипдаш, сирдаш-муңдаш болдум. – “Устазлирим”, дәп кимләрни нәзәрдә тутуватисиз? – соридим мөтивәрдин. – Қазақниң атақлиқ зиялилири болған Мухтар Әвезов, Сәбит Муқанов, Малик Ғабдуллин вә башқилар. Мән Малик ағаниң яхши көридиған студентлиридин болған. У мени өйигә пат-пат меһманға чақиратти. Бирдә униң өйидә қазақниң биртүркүм зиялилири билән тонуштум. Шуларниң бири — Әди Шәрипов. Бу киши бир арилиқта Билим министри болди. Һелиму ядимда, у маңа Чаринда қазақ синипини ечишқа ярдәм қилди. 56 бала билән қазақ синипини ечип, өзәм уларға қазақ тили вә әдәбиятидин һәм тарихтин дәрис бәрдим. У жиллири ақсулуқ Әхмәт Зординов мәктәп мудири болди. Мән илмий мудир хизмитини атқурдум. Кейин 20 жилдин ошуқ вақит мәктәп мудири болдум. 1995-жили пенсиягә чиқип кәттим. Қириқ жилдин ошуқ вақтимни маарип саһасиға беғишлаптимән. Пенсиягә чиққандин кейин мәктәп мудириниң илтимасиға бенаән ишләп жүрдүм. Бир күни яшларниң «пенсиягә чиққандин кейин дәм алса болатти» дегән пичир-пичир параңлири қулиғимға йетип қалди. Шуниңдин кейин аста кәттим. Униңдин кейин жутта жигитбеши болуп ишлидим. – Шагиртлириңизни унтуп қалмиғансиз... – Ядимға салғиниңиз дурус болди, – деди ақсақал гекитигини бир қиривелип. – Бир күни туюқсиз ағрип қалдим. Мундақ пәйттиму йәнә шу тонуш кишиләр ярдәмгә кәлди. Атақлиқ хирург Карлин Василов – мениң шагиртим. Униңму талай яхшилиғини көрдүм. Алмутиға келип ағриқханида ятқандиму тонушлар арқилиқ давалинип чиқтим. Йәттә қетим операция болдум. Бир ағриқханида тонулған дохтур Шайим Исмайиловниң оғли Шахмуратниң ағинисини учритип қалдим. «Сизни бир йәрдә көргәндәк қиливатимән» дәп қолидин кәлгиничә ярдәм қилди. Иш баби билән жүрмигән йерим йоқ. Көрсә көргәнду... Әнди беваситә шагиртлиримға кәлсәм, 42 жилниң ичидә 20дин ошуқ оқуғучи «Алтун» вә «Күмүч» медалға пүтәрди. Улар – Закен Аханбаева – пән доктори, Тоқтасын Әлбеков – пән намзити, Турсун Әлаев – пән намзити, Раһиләм Сейитова – Социалистик Әмгәк Қәһримани, Күлхан Әлибекова – атақлиқ сеғинчи... Атисақ жиқ. Булар – мениң шагиртлирим. Уйғур билән қазақниң беши қошулған йәрдә гепимни, әлвәттә, «Долқунлар арисида» намлиқ биринчи уйғур романини язған жутдишим Мөмүн Һәмраевтин башлаймән. Андин Абайниң париңини қилимән. «Абай» романини үч рәт оқуп чиқтим. Қазақни йеқиндин тонуп-билиш үчүн мошу әсәрни оқуш керәк. Улуқ шаирниң ондин ошуқ шеирини ядқа билимән. Ондин ошуқ нахшиси бар. Бәзи нахшилириниму ейтип берәләймән. Униң жигирмидин ошуқ қара сөзини билимән. Арминим – Абайниң 175 жиллиғиға қатнишип, шу йәрдә һүниримни намайиш қилиш. Пәйзуллам акидин гезитимиз тоғрилиқ сориведим, йәнә йерим күнлүк вақтимни алидиған түри бар. Амма, мениң илтимасимға бенаән, ақсақал гепиниң тоқ етәринила ейтти. – «Уйғур авазини» оқуватқинимға бийил 62 жил болди. Уйғурни уйғур билән қериндашләрдәк йеқинлаштуруватқан мошу гезит. Әгәр бу гезит болмиғинида иккимиз нәдин тонушаттуқ? Уйғурниң ким екәнлигини нәдин биләттуқ? Мән жуқурида исимлири аталған достлиримни қәйәрдә олтирип әсләттим? Тонуш кишилиримни мошу гезиттин издәймән... Сүрәттә: Пәйзуллам ӘКРӘМОВ рәпиқиси Санийәм билән. Сабирәм ӘНВӘРОВА чүшәргән сүрәт.