• 30 август — Конституция күни
• 26 Тамыз, 2020

Инсан һоқуқлири билән әркинликлириниң капалити

Дөләтниң һоқуқ асасини, бүгүнки ихтисадий ислаһатларниң толуқ әмәлгә ешишини, көпмилләтлик җумһурийитимизниң гүллинип, техиму йүксилишини, униң шәхс билән болған мунасивитини бир изға селип, тәртипкә кәлтүридиған Асасий Қанун — Конституция. Биз уни 1995-жили умумхәлиқ референдумида йәкдиллиқ билән қобул қилдуқ. Шуни ейтиш керәкки, җумһурийитимиз Конституцияси бу демократиялик принципларға асасланған, хәлиқара нормиларға толуқ мувапиқ келидиған һөҗҗәт. Әйнә шу Конституциягә 25 жил болди.
Ушбу сәнәгә даир елимиздә бирқатар чарә-тәдбирләрни уюштуруш қараштурулуп, улар көңүлдикидәк әмәлгә ашурулди. Уларниң ичидә Асасий Қанунниң әһмийитини толуқ һәм әтраплиқ тонуштуруш һәм тәрғип қилишни көздә тутқан һалда Қазақстан Җумһурийити Конституциясиниң қамусий мәлуматнамисини (энциклопедический справочник) тәйярлаш қараштурулған еди. Мәзкүр әмгәкни тәйярлаш бойичә муәллипләр топини Қазақстан Җумһурийити Конституциялик кеңишиниң рәиси, әдлийә пәнлириниң доктори, профессор Қ.Ә. Мәми башқурди. Тәркивигә Конституциялик кеңәшниң әзалири – Қазақ миллий Аграрлиқ университети вә әл-Фараби намидики Қазақ миллий университетиниң бир топ көрнәклик пән докторлири билән пән намзатлири вә Конституциялик кеңәш аппаратиниң баш мәслиһәтчиси С.М. Аханова киргүзүлүп, нәтиҗидә 54 басма тавақтин ибарәт қамусий мәлуматнамә йоруқ көрди. Әйнә шу қануний һөҗҗәтни тәйярлаш топи муәллиплириниң тәркивигә мәзкүр қурлар муәллипиму киргүзүлди.
Мәзкүр әмгәк Қазақстан Җумһурийитиниң Конституцияси — миллий һоқуқ системисиниң өзиги; Конституционализм — демократиялик җәмийәтниң түврүги; ҚҖ Конституциясиниң ихтидарини илмий җәһәттин тәминләш; ҚҖ Конституциялик кеңиши — Конституцияниң мустәһкәмлигини тәминлигүчи орган қатарлиқ баплардин тәркип тепип, Қазақстанниң тарихидики қедимий вә асасий қанунларға, җүмлидин Һунларниң Мөде Тәңриқути дәвридики урпи-адәт вә әнъәнә қаидилиридин башлап, үйсүнләрниң, қаңлиларниң, түркийләрниң, оғузларниң, керейләрниң вә найманларниң қанунлириға, Улуқ Ясақ Қанунини, Алтын Орда пәрманлириға, Жәнибекниң пәрманиға, Ноғай Ордисиниң, Қасимханниң, Есимханниң вә башқиму қанунларға қисқичә чүшәнчә берилип, Қазақ ССРниң 1926, 1937 вә ахирқи 1978-жилқи Конституцияләргиму әтраплиқ тәһлил жүргүзүлди. Қедимий заманларда әлниң миллий рәсим-йосуни билән урпи-адәт вә әнъәнилиригә асасланған қанунлириниң җәмийәт ичидики мунасивәтләрни рәтләштики ролиға алаһидә әһмийәт берилип, дала демократиясиниң орни алаһидә тәриплинип көрситилди.
Шуниң билән биллә, Конституция идеясиниң сәясий вә һоқуқий тәпәккүр тарихидики орни билән роли, Конституцияниң түрлири, Қанунниң асас-һулини тәшкил қилидиған һоқуқий нормилар, институтлар вә башқиму ениқлимиларға әтраплиқ чүшәнчә берилди. Қазақстан Җумһурийитиниң қанунлириға, Конституциягә киргүзүлгән өзгиришләр билән толуқтурушларға, Қазақстан тарихидики Асасий қанунларғиму қисқичә тәһлил ясалди. Шундақла Қазақстан Җумһурийити Конституциясиниң ихтидарини илмий җәһәттин тәминләшкә төһпә қошуватқан көрнәклик һоқуқшунас алимларниң тәрҗимиһали, Конституциягә мунасивәтлик асасий әмгәкләр билән мақалилар әтраплиқ тәһлил қилинған.
Қамусий мәлуматнамидә — ҚҖ Конституциялик кеңиши —конституциялик назарәт қилғучи орган сүпитидә тәриплинип, униңға рәһбәрлик қилған рәисләр билән әзалири тоғрилиқ әхбарат, конституциялик қанунийлиқниң әһвал-нәпәси тоғрилиқ мәктүпләрдин үзүндә берилгән. Шундақла мәзкүр әмгәктә Конституция тоғрилиқ елан қилинған асасий мақалиларниң 1600дин ошуқ тизими ройхәткә елинди.
Мана мошундақ 25 жиллиқ тәҗрибигә улашқан қазақстанлиқ конституционализмға йеңичә җошқунлуқ әта қилған, униң ихтидари билән даирисини кәңәйткән қамусий мәзмунға егә надир әмгәк вуҗутқа кәлди дейишкә толуқ асас бар.
Көрүп турғинимиздәк, өтмүшини тәтқиқ қилип, бүгүнини мөлчәрләп, келәчәк истиқбалини реҗиләшни билидиған дөләтниңла парлақ келәчиги болидиғини шүбһисиз.
Заманисида йезилмиған қанунлири билән әл ичидики тәртип-интизамни сақлап, униң бехәтәрлиги билән течлиқ һаятини тәминләлигән әҗдатлар тәҗрибисидин бүгүнки күндиму елиниватқан үлгә-нәмуниләр аз әмәс. Һоқуқ бойичә дава-дәстүр вә маҗраларни сотниң арилишишисиз һәл қилишқа беғишланған һәрхил институтлар — медиация, ақсақаллар, бийләр сотлири, әйнә шу өткән заманниң тәҗрибиси. Униң бүгүнки күндиму пайдиси тегиватиду.
Конституцияниң Асасий Қанун дейилиши беҗиз әмәс. Чүнки уни қобул қилишқа хәлиқниң өзи қатнашти. Униң әң алий қануний күчи бар, шуңлашқа дөләтниң башқа қанунлири униңдин күч-қувәт елип, конституциялик нормилар билән институтларни тәрәққий әткүзиду, уларниң толуқ вә ениқ орунлинишиға шараит яритиду һәм Асасий Қанунға мувапиқлаштурулуп, униң билән һесаплишиду. Хәйрият, Конституция — инсан һоқуқлири билән әркинликлириниң асасий қиблинамиси һәм әмәлгә ешиш капалитидур.
Асасий Қанунда көздә тутулған көплигән мәхсәтләргә бүгүнки күндә авам хәлиқниң қоли йәтти: Гражданлиқ җәмийәтни қурушта, һоқуқий дөләтни йүксәлдүрүштики муваппәқийәтләр диққәткә сазавәр.
Демократиялик җәриянлар хәлиқниң дөләт һакимийити органлирини өз ичидин таллаш, қуруш, сайлам системиси арқилиқ өз ипадисини тепиватса, гражданлиқ җәмийәтниң әйнә шу механизмлирини өз қолиға елиши арқилиқ қувәтлинип, һакимийәтни вә җәмийәтни йүксәлдүрүшниң йоллири билән йөнилишлири техиму пишшиқдалмақта.
Елимиздә имин-әркин паалийитини жүргүзүватқан һөкүмәтлик әмәс тәшкилатларниң, җәмийәтлик бирләшмиләрниң, сәясий партияләрниң һаятийлиғи билән паалийәтчанлиғиниң ешиши — шуниң рошән дәлили.
Гражданларниң өз һоқуқлирини сот арқилиқ һимайә қилишиға йетәрлик шараит яритилған. Бүгүнки күндә һоқуқи бузулған гражданлар җәзмән сотқа мураҗиәт қилалайду. Мошуниң өзи — һоқуқий дөләтни мустәһкәмләшниң асасий қаидилириниң бири.
Қазақстанлиқ иҗтимаий дөләтчиликниң тәҗрибиси билән утуқ-муваппәқийәтлирини елимизниң һәрбир аилиси һис қилди, десәк, ашуруп ейтқанлиқ болмайду. Пенсия, һәрхил иҗтимаий төләмләр вә ярдәм пуллири билән тәминләш—бу Асасий Қанун арқилиқ капаләтләндүрүлүп, дөләтниң башқиму қанунлири арқилиқму капаләтлик қилидиған, иҗтимаий дөләтниң өз гражданлириға ғәмхорлуғиниң беваситә бәлгүси екәнлигини көрситиду.
Шундақ екән, елимизниң Асасий Қануни — Конституциясини тонуп- билиш, уни тәрғип қилиш, униң асасида һаят кәчүрүп, бәрпакарлиқ көрситиш — һәр биримизниң борчи. Биздин тәләп қилинидиған асасий мәсилә, Конституцияниң һаятимизға қанчилик дәриҗидә һаҗәтлигини ениқ һис қилиш, умумән, қанунсиз җәмийәтниң җәмийәт болмайдиғанлиғини ениқ тәсәввур қилишимиз керәк.
Конституция дөлитимизниң муқәддәс китави болупла қалмастин, бәлки һәркүни турмушимизниң һәммә тәрәплирини тәңшәп, рәткә кәлтүридиған қолланмиға айлиниши шәрт.
Бийил 25 жиллиғи нишанлиниватқан Конституциямиз өзиниң һаятийлиғини толуқ намайиш қилди. Буниңдин кейинму Қазақстанниң техиму тәрәққий етип, гүллинишиниң капалити болуп қаливеридиғанлиғида шәк йоқ.

Шаймәрдан ШӘРИПОВ,
Қазақ миллий Аграрлиқ университети һоқуқ
кафедрисиниң профессори, әдлийә пәнлириниң доктори.

.