• Мәдәний мирас
• 22 Қазан, 2020

Тонур устиси

Гөһәрбүви ИСМАЙИЛҖАНОВА,
«Уйғур авази»

Яркәнт шәһири билән Айдарли йезисиниң арилиғи 58 чақирим. Хошна Уйғур наһийәсигә чегаридаш бу йезиниң турғунлирини асасән қазақлар тәшкил қилиду. Шундақла бу йезида башқиму милләт вәкиллириниң истиқамәт қилидиғанлиғидин хәвиримиз бар. Лекин маңа мошу күнгичә бирму-бир айдарлилиққа уйғур билән учришиш несип болмиған екән. Бу қетим Айдарлиға кәлгинимиздә йеза һакими Айдар Исаев билән униң орунбасари Райгүл Сарсенбайқизи бизгә йезида 18 түтүн уйғур бар екәнлигини ейтип, көпбалилиқ уйғур аилиси билән тонуштурди.
– Йезимизда Рашидәм Илахунова исимлиқ апайни тонумайдиған адәм йоқ. Чүнки Айдарли йеза округиға қарашлиқ Дарбазақум, Сарпилдақ вә бәзидә наһийәдики башқиму йезилардин келиватқанлар дәсләп уйғур тонуриниң устиси Рашидәм анимизни издәйду. Чүнки Рашидәм ана Айдарлиға кәлгән күндин башлапла тонур ясашқа тутуш қиливеди, та мошу күнгичә сөйүмлүк иши билән шуғуллиниватиду. У салған тонурда һәммимиз бала-чақимизни иссиқ нан билән тәминләватимиз. Нан сетип алмаймиз. Шуңа бизниң йезида навайханиму йоқ. Байқисиңиз, һәрбир һойлида тонур бар. У Рашидәм анимизниң қолидин чиққан тонурлар. Шәхсән өзәм униң херидари, – деди Райгүл Сәрсенбайқизи бизни униң қутлуқ өйигә башлап.
Һәқиқәтәнму Рашидәм аниниң һойлисида уйғурниң икки тонури тәйяр турупту. Ана өлчүк йеридә өстүрүлгән кавилирини жиғиштуруветипту. Сөһбитимиз униң қандақ қилип Айдарлиға келип қалғанлиғидин башланди.
– Әсли теги-тәктимиз алтөйлүк. 1976-жили өмүрлүк җүптүм һели мәрһум Хәйрулла Аблашев иккимиз икки бала билән мошу йезиға келиведуқ. Көрүп турупсиз, 44 жил болди бизниң тәғдиримиз мошу жутқа мәккәм бағлинип қалди. Алтә бала тепип өстүрдуқ. У жиллири бу егиликкә механик йетишмигәнликтин Хәйруллини наһийә рәһбәрлири Айдарлиға әвәтти. У чағларда «бармаймән, башқа иш издәймән» дегән гәп йоқ еди. «Һөкүмәт тоғра көрдиму, барисән» дегән қаидигә риайә қилип, қәйәргә әвәтсә, шу йәрдә ишләттуқ. Шундақ қилип, Хәйрулла рәмити һөрмәтлик дәм елишқа чиққичә йезида механик болуп ишлиди. Униң мошу йәрдә йеза егилиги саһасини тәрәққий әткүзүш үчүн төккән тәри аз әмәс. Мән болсам, өй ишлири билән бәнт болдум. Өйдә балилар билән өлчүк йеримизгә көктат териш билән шуғуллиниведим, йешим йәтмишкә кәлди, һеликәм шуниң билән бәнт, – дәп бизни беғиға башлиди.
Бағда лаза, чәйзә, почақ, чамғур, тәрхәмәк помидор, кава, бир сөз билән ейтқанда, көктатниң һәммә түри дегидәк пәрвиш қилинидекән. Ана дәл һазир уларни жиғиштуруветипту. Һиди димақни яридиған алмиларму мәй бағлап пишипту.
– Айдарлида биз қазақ қериндашлиримиз билән ичәкишип кәттуқ. Улар билән дост, хошна болдуқ. Әндиликтә балилиримиз қазақ қизлириға өйлинип, қизлиримиз қазақ жигитлиригә турмушқа чиқти. Бир туңган келиним бар. Биз қудилиғимиз яришип, һәдә-сиңил болуп иҗил-инақ яшаватимиз. Пәрзәнтләрдин нәврә-чәврә сөйдуқ. Балиларниң һәммисини оқутуп, қатарға қоштуқ. Йезимиз буниңдин алтә-йәттә жил бурун келәчиги йоқ авуллар қатариға кирип қалған еди. Һәммә яшлар иш издәп шәһәргә кетип, қерилар қеливедуқ. Һазир округ мәркизи Айдарлида «Жаркент-Фрукт» ҖЧЙ тәрипидин 1000 гектардин ошуқ мәйданда алмилиқ бағ бәрпа болуп, һәш-пәш дегичә алмилар мевә бәрди, бағда жил бойи иш қизиди. Яшлар шәһәргә әмәс, әнди мана шу бағда ишләш үчүн жутиға қайтиватиду, – деди мөтивәр ана.
Биз йәнила һойлидики тонурни айлинип кетәлмәй қалдуқ. Чүнки тонур селишниң өзи иккиниң бириниң қолидин келивәрмәйду. Униңму өзигә чушлуқ җапа-мәшәқити, қир-сири бар. Тонурниң баһасиму анчә қиммәт әмәс екән. Бу икки тонур тоғач йеқиш үчүн буйрутма билән ясилипту. Улар 15000 тәңгидин сетилиду.
– Бу икки тонурниңму егиси бар. Бу жили алтә тонур саптимиз. Буйриса келәр жилғиму хелә буйрутмиларни алдуқ, – деди ана биз билән хошлишиветип.

Панфилов наһийәси.