• ТУҒАН ЖЕР
• 17 Ақпан, 2021

Инсаний пәзиләтлирини йоқатмиғанлар

Кәмтарлиқ турғусидин қариғанда, мениң бу һекайәм бәзиләр үчүн ғәлити сезилиши мүмкин. Чүнки униңда асасән мениң акам Нурмалин Мөсүтов билән униң қәдинас дости, һели мәрһум Нәвирдин Кебиров һәққидә сөз болиду. Лекин мән буни қәһриманлиримниң маңа қандаш-қаяш болғанлиғи үчүнла әмәс, бәлки улар яшиған дәвир нәпәсини, шу чағдики адәмләрниң көзқарашлирини, һаятқа, оқушқа болған муһәббитини, алий пәзиләтлирини, төзүмчанлиғини бүгүнки әвлатниң дилиға сиңдүрүш мәхситидә йезиватимән...

***

Нәвирдин қәдинас ағиниси Нурмалин билән оңчә-чоңчә сөһбәтлишип, муңдишиш үчүн уларниң өйигә кәлди. Бу күнләрдә иккисиниң Яркәнттики Молотов намида атилидиған оттура мәктәпни тамамлап, қолиға шаһадәтнамә елип кәлгинигә икки һәптидин ешип қалған. Өйлири үч жил давамида бир қетимму жутиға кәлмәй оқуған уларни тәбрикләп кәлгүчи әл-ағинә, уруқ-туққан, жутдашлиридин хали болмиғачқа, бир-бири билән дидарлишишқа задила чолиси тәгмәй кәткән еди.
...Икки достниң сөһбитиниң ахири йәнә шу институтқа оқушқа чүшүш тәйярлиғиға берип тирәлди. Алий билим елиш – уларниң хелидин бери көңлигә пүкүп жүргән армини еди. Нәвирдин чарвичилиқ саһасиниң хадими, Нурмалин болса, геолог-чарлиғучи болушни халатти.
– Адаш, емтиһанларға тәйярлиқни қачан башлайдиған болдуқ? – дәп сориди Нәвирдин шуңлашқа. 
Нурмалин униң соалиға бирдин җавап бәрмиди. Пәқәт бираз үзүлүштин кейинла сәл җиддий қияпәттә:
– Бу тоғрилиқ кейин сөзлишәрмиз... – дәп, Нәвирдинни һәрхил койларға селип қойди.
– Немә, сән оқушқа бериштин ялтийип қалмиғансән? – йәнә сориди Нәвирдин әнсиригән һалда.
– Башта шундақ қарарғиму кәлгән едим. Бирақ униңдинму ялтийишқа тоғра келиватиду. Шуңлашқа һазирчә мени қистимай тур, тәпсилатини кейин ейтип беримән, – дәп гәпни үзди Нурмалин. Андин улар икки-үч күндин кейин учришидиғанға келишип, хошлашти.
Нурмалинниң мәсилини мундақ есилдуруп қоюшиниң өзигә хас сәвәви бар еди. У шу тоғрилиқ ойлап, йәнә еғир ой-хияллар илкидә қалди...
...1942-жилниң 21-август күни болидиған. Он яшлиқ Нурмалин «Йолчи» колхозиниң Ардолата участкисида мәзкүр егиликтә зовхоз болуп ишләватқан дадисиға хамандин кәлгән ашлиқни қоймиға киргүзүшкә ярдәмлишивататти. Бир чағда Довун йезисидин чиққан муәллим Абдулла Һәмраев уларниң йениға келип, саламлашқандин кейин:
– Мөсүт ака, хуш хәвәр, аялиңиз Зивәрхиндәм оғул бошанди! Мубарәк болсун! – дәп тәбриклидидә, андин һаяҗанлинишниң орниға сәл хиҗаләт болған һалда, янчуғидин бир қәғәзни суғирип чиқирип:
– Мону сизгә кәлгән повестка, – дегиничә Нурмалинниң дадисиниң қолиға тутқузди...
У күни Довун-Гомба йезилири болуп, җәми оттузға йеқин адәмгә чақириқ қәғәзлири тапшурулған еди. Аридин үч күн өтүп, йәни 24-август күни бу икки жут адәмлири жиға-зерә билән бир топ ширғуран оғланлирини мәйданға атландурди. Йолға чиқиш алдида йеңи туғулған бовақни қолиға алған Мөсүт «исмини «Нурмәһәмәт» қоюңлар» дәп, балилири, аяли вә қом-қериндашлири билән қиймай хошлашти. Улар үчүн бу мәңгүлүк видалишиш болди. Чүнки, аридин бир йерим жил өткәндә, жуттики йеқинлириниң жүрәк-бағрини хун қилип, Мөсүтниң қаза болғанлиғи тоғрилиқ «қара хәт» кәлди.
Һәммила еғирчилиқ әндила оттуз яштин алқиған яш аниниң зиммисигә чүшти. Зивәрхан кичигидә анчә көп җапа тартмиған. Сәвәви, у ата җәмәт тәрәптин Довун билән Гомба йезилириниң инавәтлик ақсақили аталған Йоған Әмәткә, аниси тәрәптин болса, Гомбидики әң бай адәмләрниң бири саналған Тейип һаҗиға нәврә еди. Бирақ кичигидә «май ичидики бөрәктәк» яшиған Зивәрханға уруш көп нәрсиләрни үгәтти. Әнди у өй ишлиридин бөләк, явандин отун тошушқа, қой-өшкиләр үчүн от-чөп тәйярлашқа, илгири анда-санда ишлитип қойидиған машинкида саатлап олтирип, тикинчилик қилишқа мәҗбур болди. «Башқа кәлсә – батур» демәкчи, қедимий Довун сепилиниң ичидики бурун бовиси Йоған Әмәтниң ғаңзиси болған йәрниң бираз қисмиға көктат, көпирәк көмүқонақ терип, ушшақлиқ биләнму шуғулланди. Мана мошу көмүқонақ билән Довунниң даңлиқ җигдиси шу қийин жилларда уларни ачарчилиқтин сақлап, өлүмдин аман елип қалди дейишкиму болиду.
У дәвирдә Довун-Гомба йезилирини өз ичигә алған «Йолчи» колхозиниң етизлиқлириниң, яйлақлириниң асасий қисми тағ бағриға җайлашқан һазирқи Ардолата йезисиниң әтрапида болидиған. Әйни чағда Ардолатини «йеза» дәп аташқиму болматти. Мана мошу Ардолата билән Довун-Гомбиниң арилиғи 25 чақирим болуп, Ардолатиға чиқип ишләватқан аниларға мәлидә қалған балилирини йоқлап, кир-қатлирини жуюш, көктатлиғини суғирип, оташ вә башқиму өй ишлирини бәҗириш үчүн алтә ай язда пәқәт бир күндин үч қетимла чүшүп-чиқишқа рухсәт берәтти. Әлвәттә, икки айда бир қетим берилидиған мунчилик қисқа қәрәлдә униң һәммисигә үлгириш мүмкин әмәс еди. Шуңлашқа анилар бәзидә кечиси мәлигә йошурун һаләттә қечип чүшүп, кечичә өй ишлири билән шуғуллинип, таң сәһәрдә етизға чиқивелишқа тиришатти. Бирақ буни рәһбәрләрниң бирәси билип қалса, «қачқунларни» дәрру қамчиниң астиға алидиған. «Һәммә нәрсә фронт үчүн!» шиари астида ишләватқан бечарә анилар вәзийәтни яхши чүшәнгәчкә, «чач ал десә, баш алидиған» әйнә шундақ бәзибир башлиқсимақларға қарши «лам» дәп еғиз ачмай, йәнә ишини давамлаштуридиған...
Бу хилдики хорлашлар вә җисманий еғир әмгәк башқилар қатарида Нурмалинниң анисиниң саламәтлигигиму сәлбий тәсирини йәткүзмәй қоймиди. Пат-патла беши қейип, сүйәклири шиқирап ағрийдиған болди. Әтиязниң сериқ шамили билән язниң қайнақ аптиви аппақ үзини йерип, қарайтивәткән болса, күндилик турмуштики азап-оқубәтләр қундуздәк қара чачлирини шалаңлитип, ара-арисиға ақларни санчиди. Буни көргән Нурмалин алий билим елиш нийитини үч-төрт жилға кейингә чекиндүрүп, 10 яшлиқ сиңлиси Маһизәм билән 6 яшлиқ иниси Нурмәһәмәт сәл чоң болғичә анисиға қол-қанат болуш қарариға кәлгән еди. У бу пикрини анисиға йәткүзмәкчи болуп, сөз башливеди, ғәмгүзари дәрру уни тохтатти.
– Җеним балам, мениң, укилириңниң ғемини қиливатқиниң үчүн, саңа чоң рәхмәт. Бирақ бу сөзни бир қилдиң, иккинчи қетим мән уни аңлимай. Әгәр мени рази қилимән десәң, бу оюңдин қайт. Алий билимлик болсаң, маңиму, укилириңғиму баш-пана болалайсән. Һазирчә, турмушниң еғирчилиғини тартқидәк күч-қувитим бар. Һаяттин мәнла «қара түврүк» болуп өтәй, сән бизниң тәғдиримизни қайтилима, – дәп еғир тинди.
Бу еғир тиниқниң сәвәвини Нурмалин бирдин чүшәнди... 
Аниси кичик чеғида йеза моллисиниң қолида оқуп, әрәп графикиси асасидики йезиқ бойичә саватини ачқан еди. Өткән әсирниң оттузинчи жиллириниң бешида пүткүл Иттипақ даирисидә саватсизлиққа қарши күрәш елан қилинип, җай-җайларда латинчә йезиқта оқутидиған «ликбезлар» ечилишқа башлиди. Зивәрханму Ардолатида ечилған әйнә шундақ курсларниң биридә оқуди. Курсни түгәткәндин кейин, Яркәнт шәһиридин мәхсус комиссия келип, улардин емтиһан алди. Бу синақтин сүрүнмәй өткән 3-4 талипқа курсни түгәткәнлиги тоғрилиқ гуванамигә қошумчә оқушини йәнә давамлаштурушқа мүмкинчилик беридиған йолланмиларму берилди. Уларниң ичидә Зивәрханму бар еди.
Шу-шу болдидә, Мөсүт билән Зивәрхан иккиси алтә яшлиқ қизи Шекәрханни вә үч яшлиқ оғли Нурмалинни елип, Алмутиға қарап йолға чиқти. Миң бир җапалар билән үч һәптидин кейин улар шәһәргә йетип кәлди. Зивәрхан һөҗҗәтлирини йеңидин ечилған Қизлар педагогика институтиға, Мөсүт болса, шоферларни тәйярлайдиған курсқа тапшурди. Һазир ғәлити билингини билән, у заманларда шоферлуқму гоя бүгүнки учқучлардәк истиқбали зор мутәхәссисликләрниң бири болуп санилатти. 
Хулләс, шундақ қилип, Зивәрхан қобул қилиш комиссиясидики сөһбәтлишиштин кейин институтниң бир жиллиқ тәйярлиқ курсиға қобул қилиниду. Бирақ, әпсус, униңға алий билим елиш несип болмиған екән. Сәвәви, қизи Шекәрханни балилар бағчисиға өткүзүш мүмкин болғини билән, қизил ағриғидин кейин бир көзи яшаңғирайдиған болуп қалған Нурмалинни бағчиға қобул қилмайду. Шундақ болсиму, дәсләптә улар үмүтсизликкә берилмәй, Нурмалинға қараш үчүн бир аялни яллап көриду. Бирақ вақит өткәнсири, җан беқиш қийинлишиду. Униң үстигә түзүгирәк ишму тепилмайду. Шу сәвәптин улар жутқа қайтишқа мәҗбур болиду.
Нурмалин ата-анисиниң бу сәргүзәштилирини яхши биләтти һәм уларниң алдида өзини қисмән «гунакар» һис қилатти. Шуңлашқа у оқуш тоғрилиқ көп ойланди. Ахири, икки-үч күндин кейин Нәвирдин билән учрашқанда, униңға:
– Яқ, адаш, мән оқушқа бериштин ялтайғиним йоқ. Бирақ, илгири арман қилғинимдәк, тағ-кан институтиға әмәс, сениң билән биллә зооветқа барсаммекин дәймән. Чүнки өмүрбойи көчүп-қонуп жүридиған геолог-чарлиғучидин апам билән қериндашлиримға һеч пайда тәгмәйдиған охшайду, – дәп җавап бәрди.
Шундақ қилип, улар қедимий Довун йезисидин Алмута шәһиригә келип, һәр иккилиси ветеринария институтиниң студентлири аталди.
...Төртинчи курсни түгәткән жили Нурмалин билән Нәвирдин диплом яқлаш алдидики әмәлий иш-тәҗрибисини өтәш үчүн Уйғур наһийәсигә әвәтилди. Уларниң паалийитини назарәт қилиш вәзиписи Чоң Ақсу йезисидики МТСниң мудириға жүклиниду. Сәвәви, шу мәзгилдә наһийә даирисидики колхозларниң биридиму алий билимлик зоотехник болмиған екән. Әмәлий иш-тәҗрибиси аяқлишай дәп қалған пәйттә, уларни МТСниң мудири Кинтал Исламов өз кабинетиға чақириду. Кабинетта МТС рәһбиридин башқа, яшлар тәҗрибидин өткән әтраптики төрт колхозниң рәислири вә уларға натонуш йәнә бир киши олтиратти. 
Салам-сааттин кейин мудир натонуш кишигә мураҗиәт қилип:
– Баятин күтүватқан бизниң келәчәк кәспий зоотехник жигитлиримиз мана мошулар, – дәп уларни тонуштурди.
Мәлум болушичә, у наһийәлик партия комитетидин кәлгән вәкил екән. Натонуш киши сөзини партия хадимлириниң адити бойичә жирақтин башлиди. Алди билән дөләтниң ташқи һәм ички сәяситигә, хәлиқ егилигини әслигә кәлтүрүш, аһалини озуқ-түлүк билән тәминләш вә башқиму шуниңға охшиған муһим мәсилиләргә тохтилип, ахирида наһийәдә алий билимлик мутәхәссисләрниң йетишмәйватқанлиғини, болупму чарвичилиқ саһасида кәспий билимгә егә бирму зоотехникниң йоқлуғини оттуриға қойди. Шуниңдин кейин яшларниң оқушни тамамлиғандин кейин жутиға қайтип келидиғанлиғиға үмүт артидиғанлиғини қәйт қилип, студентларға улар әмәлий иш-тәҗрибисини өтигән егиликләр һесавидин 50 килограммдин ун вә бир-бирдин қой бериш мәсилисини һәл қилишни МТС мудириға тапшурди.
Әлниң еғизи техи түзүккинә ашқа тәгмигән уруштин кейинки еғир жилларда бу интайин чоң олҗа болуп санилатти һәм буниң һәммиси яшларни оқуштин кейин наһийәгә ишқа җәлип қилиш мәхситидә әмәлгә ашурулған еди. 
Шуңлашқа институтни түгәткәндә, билим дәргаһиниң рәһбәрлиги Нурмалиндин аспирантурида оқушни илтимас қилған болсиму, у әмәлий иш-тәҗрибисини өтигән чағда бәргән вәдисигә вә аиләвий шараитқа бола уларниң илтимасини қобул қилмайду. Шундақ қилип, һәр иккилиси Уйғур наһийәсигә йолланма елип, Нәвирдин - Тельман намидики колхозға, Нурмалин Киров намидики колхозға хизмәткә орунлишиду. 
Жигитләр яшларға хас қизғинлиқ билән ишқа киришип кәтти. Бирақ чарвичилиқ саһасини риваҗландуруш мәхситидә, илмий асасқа егә йеңилиқларни әмәлиятта җарий қилиш асан болмиди. Чүнки, әзәлдин мал өстүрүп келиватсиму, нәзәрийәвий билимгә егә әмәс адәмләрниң психологиясини бирдин өзгәртиш мүмкин әмәс еди. Һәрбир башланминиң нәтиҗидарлиғини чүшәндүрүш үчүн интайин көп тәр төкүшкә тоғра кәлди. Бу ишларниң һәммиси пәйдин-пәй өз йемишини беришкә башлиди. Мал үчүн қишқа сүпәтлик йәм-чөп тәйярлаш мәхситидә, егиликләрдә һәрхил қувәтлик өсүмлүкләрни өстүрүш ишлири қолға елинип, терилғулуқ мәйданлири кәңәйтилди. Болупму шу жиллири Коммунистлар Партияси Мәркизий комитетиниң биринчи кативи Н.Хрущевниң тәкливигә бенаән көмүқонақ өстүрүш умумйүзлүк қолға елинған еди. «Етиз мәликиси» аталған бу зираәт, һәқиқәтәнму күткән үмүтләрни ақлиди. Чүнки дени техи сүт вақтида ғоли вә йопурмақлири билән қошулуп тоғралған һәм тузланған силосниң тәркивидә белок, углевод, май охшаш һәрхил пайдилиқ маддилар интайин көп болғачқа, униң мал озуғи сүпитидики әһмийити наһайити жуқури болди. Буниңдин башқа көмүқонақ денини адәмләр өсүмлүк мейи, крахмал, дора-дәрмәк вә башқа мәхсәтләр үчүнму пайдиланди.
Аста-аста кадрлар мәсилисиму һәл қилинишқа башлиди. Нурмалинлар ишқа киришкәндин кейинки 7-8 жил ичидә, наһийәниң барлиқ егиликлири кәспий билимгә егә чарвичилиқ саһасиниң мутәхәссислири билән қисмән болсиму тәминләнди. Шуларниң күч чиқириши түпәйли һәммә колхозларда сақ вә ағриқ маллар айрим-айрим беқилидиған болди. Сүнъий уруқландуруш усулиму муваппәқийәтлик йолға қоюлди. Йәрлик қара қой билән явайи архар-мериносни чеқилаштуруш арқилиқ елинған ақ қой нәсли көпәйтилди. Чүнки бу нәсил гөш җәһәттинму, жуң җәһәттинму пайдилиқ еди.
Шу мәзгилләрдә жуңни қайта ишләш фабрикилириниң қобул қилиш пунктлири колхозлардин кәлгән жуңниң сортини мүмкинқәдәр төвән көрситип, әрзән баһада сетивелишқа тиришатти. Сәвәви, у чағларда наһийәдә жуңни сортлаш бойичә мәхсус билимгә егә бирму мутәхәссис – бонитер йоқ еди. Шуңлашқа наһийә рәһбәрлиги ветеринария институтиниң йенида ечилған бонитерларни тәйярлаш курсиға Нурмалинни әвәтиш қарариға келиду. Нурмалин йәнә икки жил оқуп, бонитер мутәхәссислигини егиләйду. Курсни әла баһаларға тамамлиған Нурмалинға устазлири йәнә аспирантурида қелиш тәкливини бериду. Лекин у вақитта Нурмалин өйлинип, үч пәрзәнтниң атиси болған еди. Шу сәвәптин у бу дөрәнму уларниң тәкливини қобул қилалмиди.
Шуниңдин кейин Нурмалин наһийә егиликлириниң жуңини мунасип баһада өткүзүш үчүн һәр язда айлап-айлап Җамбул (һазирқи Тараз), Чимкәнт шәһәрлиридики жуң қобул қилиш пунктлирида командировкида жүрүшкә мәҗбур болди. Умумән, Нәвирдин билән Нурмалин кейинки он нәччә жилниң ичидә наһийә йезилириниң биридин иккинчисигә көчүп-қонуп жүрди. Униң асасий сәвәви, һөкүмәтниң истиқбали йоқ һесапланған кичик егиликләрни бириктүрүп, чоң егиликләрни бәрпа қилиш сәясити техичила аяқлашмайватқанлиқтин болса, йәнә бир тәрәптин йеза егилигидики мутәхәссисләрниң йетишмәслик проблемисини вақитлиқ «йепип турушқа» мунасивәтлик еди.
Мәсилән, Нурмалинниң өзи шу он нәччә жил мабайнида Киров, Тельман, Ленин, Свердлов, ХХ партсъезд намидики колхозларда ишләп үлгәрди. Бирақ буниң униң үчүн иҗабий тәрәплириму болди. Сәвәви, у Мирзигүл Насиров, Кәрибай Мерекеев, Решит Манапов, Орманбек Айнабеков охшаш йеза егилигиниң маһир тәшкилатчилири билән биллә ишләп, мол тәҗрибә топлиди. Нурмалинға һәтта икки жилдәк наһийә мәркизи - Чонҗа йезисидиму турушқа тоғра кәлди. Бу наһийә рәһбәрлигиниң чарвичилиқ саһасида әмәлгә ашурулуватқан өзгириш-йеңилиқларни аһали арисида тоғра тәшвиқат қилишни җанландуруш мәхситидә, униңға наһийәлик гезитта йеңи ечилған чарвичилиқ бөлүмини башқуруш тәкливини бәргәнлигигә мунасивәтлик болди. Һәрқандақ ишни сүпәтлик бәҗиришкә адәтләнгән Нурмалин, журналистика саһасиниңму қир-сирлирини еринмәй үгинип, өзигә жүкләнгән вәзипә һөддисидин шәрәплик чиқти.
Нәвирдинму бу җәриянда наһийәдики бирқатар егиликләрдә баш зоотехник, колхоз рәисиниң орунбасари, Тельман намидики колхозниң рәиси, наһийәлик йеза егилиги башқармисиниң баш зоотехниги хизмәтлирини мувәпәққийәтлик атқуруп, аброй-атаққа егә болди. Җумһурийитимиз мустәқилликкә еришип, ихтисадий қийинчилиқларни баштин кәчүрүватқан мәзгилдә йешиниң чоңлуғиға қаримай, бираз вақит наһийәлик йолларни пайдилиниш участкисида мастер болупму ишлиди. Әмгиги мунасип баһалинип, нурғунлиған медаль вә пәхрий ярлиқлар билән мукапатланди. Өмүрлүк җүпти Намирәм билән бәш пәрзәнт қучуп, уларни оқутуп, қатарға қошти. 1991-жили һөрмәтлик дәм елишқа чиққан у нәврә-чәврилириниң қизиғиға бөләнгән һалда бәхитлик һаят кәчүрүп, 2014-жили вапат болди.
Нурмалин болса, 1972-жили аилә шараитиға бола, Алмута шәһиригә көчүп келип, Йеза егилиги министрлигидә хизмәт қилди. Өз вақтида бираз вақит наһийәлик гезитта ишлигән у бу йәргә кәлгәндин кейинму ана тилимиздики аммивий әхбарат васитилири билән қоюқ мунасивәттә болуп, йеза егилиги саһасиға аит мақалиларни йезип турди. 
Мәлумки, өткән әсирниң 80-жиллири Қазақстанда қой санини әллик миллионға йәткүзүш тәшәббуси көтирилгән еди. Һәтта шу мәхсәттә алаһидә Чарвичилиқ министрлиги тәшкил қилинмақчиму болди. Йеза егилиги министрлигидә йетәкчи зоотехник сүпитидә паалийәт елип барған Нурмалин бу йөнилиштә интайин нурғун тәр төкти. Бирақ һәммә нәрсә тәйяр болғанда, мәркәзниң буйруғиға бенаән бу иш бирдин тохтитилди. Униң сәвәвини һечким чүшәндүрмиди. Нурмалин болса, мәзкүр министрликтә илгәрки паалийитини давамлаштуруп, 1991-жили шу йәрдин һөрмәтлик дәм елишқа чиқти. Шу җәриянда уму ағиниси охшаш нурғунлиған медаль вә пәхрий ярлиқлар билән мукапатланди. Бәхитлик Ата атилип, өмүрлүк җүпти Баһарәм билән йәттә пәрзәнтни қатарға қошти.
                                                 ***
...Қандақла адәм болмисун, өмүрниң бәлгүлүк бир пәллисигә йәткәндә, өтмүшкә бир нәзәр ташлап, кәчмишлири асасида һаятқа хатимә беришкә тиришидиғанлиғи тәбиий һадисә. Бу күнләрдә 90 яшқа толуватқан қәдирдан қериндишим Нурмалин Мөсүтовму буниңдин истисна әмәс. Шуңлашқа мән хатирҗәм бол, ака, сән вә сениң қәдинас достуң, умумән, балилиғиңлар Улуқ Вәтән урушиға тоғра кәлгән силәрниң тәңтушлириңларниң көпчилиги кәйниңлардики әвлатларға үлгә болғидәк шанлиқ һаят йолини бесип өттүңлар. Силәр, өзәңлар һәрқанчә қийналсаңларму, инсаний пәзиләтлириңларни йоқатмидиңлар, йеқинлириңларниң бешини силап, ғәмхорлуқ қилишниму, ишләп, әлгә нәп беришниму билдиңлар. Шуңлашқа силәргә нисбәтән мениң меһир-муһәббитим, иззәт-һөрмитим чәксиз, дегүм келиду.

Нурмәһәмәт МӨСҮТОВ.