• Тарихтин учур
• 21 Сәуір, 2021

Китап бесиш сәнъити

Уйғурлар — оймикарлиқ, нәққашлиқ, һәйкәлтарашлиқ сәнъитини қедимидин өзләштүргән хәлиқләрниң бири. Җүмлидин турпанлиқлар тамғиларни оюш үчүн қаттиқ яғачлардин, сүйәкләрдин пайдиланған. Шу тамғиларниң ярдими билән қәғәз-рәхтләргә гүлләрниң, хәтләрниң, сүрәтләрниң шәкиллирини чүширишкә маһир болған. Мошуниң һәммисини китап бесип чиқишниң муқәддимиси дейишкә толуқ асас бар.
Хәлқимиз қедимидин хәтләрни яғач тахтиларға оюп, китап бесип чиқириш һүнирини – ксилографияни балдур егилиди. Бу усулда бесилған мәтинләр вә тахтиға оюлған сүрәтләр нусхилири 1902 – 1907-жиллардики немис экспедициясиниң Турпан тәвәсидә елип барған қезиш ишлири җәриянида тепилған. Бу басма материалларниң көпчилиги будда диниға хас мәтинләрдин ибарәт болған. Муртуқтики ибадәтханилардин тепилған нусхилар башқа йәрдикиләргә қариғанда, сүпәтлик һәм сан җәһәттинму көп болуш билән биллә пухта сақланған. Буниңдин ташқири 1914 – 1915-жиллири Турпанда археологиялик тәтқиқат ишлирини елип барған академик С.Ольденбург рәһбәрлигидики рус экспедицияси ғарлардин нурғун көләмдә уйғурчә мәтбәә һәриплирини тапқан. 
Мәтинләрни ксилографиялик усул билән көпәйтип чиқириш – шу дәвир үчүн чоң кәшпият болди. Бу наһайити мурәккәп вә қийин иш еди. Йәни китапниң һәрбир бети үчүн узун-узун мәтинлар оюлған бирпүтүн тахта ишлитиләтти. Ейтиш керәкки, тахтилар амут, чилан, нәшпүт, шундақла алаһидә пәрвиш қилинған қарияғач дәрәқлиридин ясилатти. Улар пайдилинилип болғандин кейин ташлинатти яки кона мәтинләр қирилип елинип, орниға йеңилири оюлатти. Уйғурлар бу саһани бара-бара тәрәққий әткүзүп, мәтинләрни айрим-айрим яғач һәрипләрдин терийдиған һаләткә йәткән. Бу хилдики һәрипләр XX әсирниң бешида француз экспедицияси тәрипидин Дунхуандики Миң будда өңкүридин тепилған. Улар бир туңға қачиланған болуп, йүзлигән данини тәшкил қилған. Бу һәрипләрниң Турпан тәрәптин кәлтүрүлгәнлиги ениқ. Чүнки Турпан шу дәвирләрдә китап бесип чиқиришниң мәркизи болған.