• Иҗадий портрет
• 11 Мамыр, 2022

Һәм тәтқиқатчи, һәм рәссам

Инсанниң һаяти чәклик, шуниң үчүнму у қиммәтлик. Лекин униң қиммити чәкликлигидила әмәс, бәлки мәзмунида. Демәк, һәрбир адәм әйнә шу чәклик өмрини сәрип қилип, инсанийәт үчүн бирәр төһпә яриталиғанлиғида намайән болиду. Һә, биз гезитханларға тонуштурмақчи болған Аблиз Ғопур мошу чәклик һаятида өз хәлқи үчүн төһпә яритип, мәзмунлуқ һаят кәчүргән, һәртәрәплимә талантлиқ зиялилиримизниң бири еди.
Аблиз Ғопур Ғулҗа шәһиридә 1934-жили дунияға кәлгән екән. У Шинҗаң милләтләр институтиниң филология факультетини әла баһалар билән тамамлап, «Шинҗаң гезити» редакциясигә ишқа қобул қилиниду. Аблиз ака билән болған бир сөһбитимиздә у: «Атилар сөзи — әқилниң көзи» дегән мақалға еқидә бағлиған едим, яш чағлиримдин тартипла хатирә дәптәр тутуп, өзәм аңлимиған мақал-тәмсилләрни, есил сөз-ибариләрни топлашқа башлидим. Бу саһаға алаһидә көңүл бөлүп, әмгәк қилған санақлиқ тәтқиқатчиларниң топламлири билән тәпсилий тонушуп, жиққанлирим билән селиштуруп жүрдүм. Әнди «Шинҗаң гезити” редакциясидә мухбир болуп ишлишим, бу хәлиқ дурданилирини топлашқа болған арзу-арминимни техиму үнүмлүк әмәлгә ашурушум үчүн яхши пурсәт яратти” дегән еди.
Буниңдин икки әсир илгири яшиған атақлиқ француз шаири Жак Демиль: «Инсанниң әң яхши вә гөзәл пикирлирини топлаш интайин чоң ғәзнә болған болар еди» дегән екән. Атақлиқ шаирниң бу дана вә наһайити орунлуқ пикригә әмәл қилип, хизмәт баби билән кәң-таша әзиз дияримизниң паянсиз кәң қойнида көплигән йеза-қишлақларни, шәһәрләрни, қедимий мазайи-мәшриқләрни зиярәт қилди. Мошу көплигән сәпәр-зиярәтләр җәриянида  җапакәш, көйүмчан вә ақ көңүл хәлқимиз вәкиллири билән болған көплигән сөһбәтләрдә Аблиз Ғопур миңлиған мақал-тәмсил вә мақалға майил сөзләрни аңлиди, уларни жиғип-топлиди. Хәлиқ даналиғиниң бу дурданилири мени бу пүтмәс-түгимәс байлиқни йәниму қетирқинип топлишимға түрткә болди», дегән еди.
Һә, һөкүмдарлар гәҗгигә мингән, мәһкүмлар еғир тинған һалда бу еғир һаятта жүрәктин орғуп чиққан сан-санақсиз қошақлар, мақал-тәмсилләр әйни жилларниң яққал гуваһи, шу еғир-мәшәқәтлик һаятниң әйниги сүпитидә әл-жут ичидә тоқулуп вә йошурун тарқилип, күндин-күнгә көпийивәргән. Мәсилән, истималчиларниң зулум-ситәмлиригә нисбәтән: «Гоминдаң азаплап уратти, саңда ашлиқ туратти, Гуңсәндаң урмайду, саңда бир дан турмайду», «Бир Җаң кетип, йәнә бир Җаң кәлсә, талай миңлап җан кетәр, бечарә мәзлумларниң жүрәк-бағридин қан кетәр», «Солчил болуп җәннәткә киргичә, оңчил болуп дозаққа кир», «Оңчи дәйду, оңчи дәйду, оңчи яманму, көзүңни ач хәлқим дегән шунчә яманму», «Коммунани махтайду, әвзәллигини көрмидим, кечә-күндүз ишләймән, омачқа тоймидим», дегәнгә охшаш миңлиған мақал-тәмсилләр тарих изнаси сүпитидә хәлиқ ичидә кәң тарқалған. Амма җапакәш хәлқимизниң аһу-зарлирини яққал ипадиләйдиған мундақ мақал-тәмсилләр бирәр топламдин орун елиш бу яқта турсун, һәтта кишиләр уларни бир-биригә ейтиштинму әйминәтти.
Һә, Аблиз ака мухбирлиқ сәпәрлиридә кәң хәлиқ аммиси, җапакәш деханлар билән сөһбәтләр қурғанда, өзиниң кишиләргә нисбәтән  меһриванлиғи, уларниң муң-зарлириға һәмдәм болуп, ишәнчисигә еришип, көплигән хәлиқ даналиғиниң һекмәтлирини топлашқа муйәссәр болған.
Дана хәлқимиз: «Язмишни бузмиш йоқ» дегинидәк, тәғдирниң тәқәзаси билән өткән әсирниң 60-жиллири Аблиз ака киндик қени тамған жутини тәрк етип, аилиси билән Қазақстанға көчүп чиқиду. Алмутиға орунлашқандин кейин дуч кәлгән дәсләпки мурәккәп һаятини у мундақ баян қилған еди: «Дәсләпки мусапирчилиқ вә қийин күнләрни бир чәткә қайрип қоюп, бу җайдиму хәлқимиз даналиғиниң һекмәтлирини топлашни давамлаштурдум. «Худа бәрсә пәйғәмбирим ғиң қилалмапту» дегәндәк, тәлийимгә Қазақстан Пәнләр академияси һозуридики Уйғуршунаслиқ бөлүми 1964-жили уйғур тарихи вә еғиз әдәбиятини үгинип, жиғиш мәхситидә, чоң илмий экспедиция уюштурди. Мәзкүр илмий экспедиция топиға атақлиқ уйғуршунас алимлар Абдувәли Қайдаров билән Ғоҗәхмәт Сәдвақасов йетәкчилик қилған еди. Мәнму мошу топниң тәркивидә Алмута вилайитиниң Челәк (һазирқи Әмгәкчиқазақ), Уйғур вә Панфилов наһийәлириниң қедимий уйғур мәлилирини, колхоз-совхозлирини зиярәт қилиш, көпни көргән, бешидин нурғун иссиқ-соғ өткән тәвәррүк пешқәдәм зиялилар, бовай-момайлар билән кәң-кушадә, хумардин чиққидәк сөһбәтләрни өткүзүш пурситигә егә болдум. «Арманға әйип йоқ» дегинидәк, мундақ аз учрайдиған қолайлиқ имканийәттин пайдилинип, изгү-мәхситим түпәйли, илгири мән аңлимиған көплигән надир мақал-тәмсилләрни топлидим...».
Әҗдатлиримиз миңлиған жиллиқ тарихида җапалиқ әмгәк, иҗат, күрәш қилип яшап, өз диярини гөзәл маканға айландуруш җәриянида, мол нәтиҗиләргә еришиш билән биллә, бебаһа бай хәлиқ еғиз әдәбияти мираслири арқилиқ уйғур хәлқиниң мәнивий мәдәнийәт ғәзнисини бейитқанлиғи һәммигә яхши мәлум. «Турмушни күзитиш вә тонуш чоңқурлашқансири, униңдин алған тәсиратни ипадиләшму шунчә ихчам вә мәзмунлуқ болиду, – дегән еди бирдә Аблиз ака. –  Мән илмий экспедиция топи тәркивидә уйғурлар зич яшайдиған наһийәләрдики қедимий мәлә, йеза-қишлақлардики пешқәдәмләр билән болған сөһбәтләрдин топлиған мақал-тәмсилләр реал турмушниң муҗәссәм ипадиси болғачқа, хәлқимизниң тарихини, мәдәнийитини, урпи-адәтлирини, иҗтимаий мунасивәтлирини вә көплигән башқа алаһидиликлирини чүшиништә наһайити қиммәтлик материал болуп һесаплиниду. Әйнә шуниң үчүнму уйғур хәлиқ мақал-тәмсиллири – бизниң маддий вә мәнивий турмушимиз билән чәмбәрчас бағланған қиммәтлик миллий мираслиримиздин бири болди. Һә, бүйүк мутәпәккүр алим Маһмут Қәшқәрийниң XI әсирдә язған «Түркий тиллар дивани» дегән шаһанә улуқ әсәридә 200дин ошуқ мақал-тәмсилгә орун берилгән. Мәсилән:
Ағилда оғлақ туғса, арқида оти үнәр (Еғилда оғлақ туғулса, ериқта оти үнәр).
Ағиз йесә, көз уядур (Еғиз йесә, көз уйилар).
Арпасиз ат ашумас, арқасиз алп чарик сиюмас (Арписиз ат қир ашалмас, ярдәмчисиз батур сәпни йимирәлмәс).
Әдгу әр соңүки әрири, ати қалир (Яхши адәмниң сүйиги чирисиму, нами қалар).
Һә, бу мақал-тәмсилләрниң «Түркий тиллар дивани» йезилған дәвирдин илгири барлиққа кәлгәнлиги шүбһисиздур. Мақал-тәмсилләрниң тарихини хәлиқ еғиз әдәбиятиниң тарихидин айрип қариғили болмайду. Бәзибир мақал-тәмсилләрниң мәзмуниға қарап барлиққа кәлгән дәврини мөлчәрләш мүмкин болсиму, көпчилигини ундақ мөлчәрләш мүмкин әмәс.
Һә, Аблиз ака һаятиниң әллик жилини башқа ишлар билән бирқатарда хәлиқ даналиғиниң һекмәтләр ғәзнисини тинмай топлиди. «Әллик жилда әл өзгирәр, оттуз жилда – қазан» дегәндәк, бу арилиқта дунияда нурғун өзгиришләр болди. Дуниядики әң қудрәтлик дөләтләрниң бири – СССР империяси ғулиди. Кишиләрниң дуния қариши өзгәрди, демократия шамилиниң иллиқ тәпти вә тәрәққият долқунлири бизгиму үмүт нурлирини чачти. Мана мошу дәвирдә Аблиз ака жиллар бойи жиққан-түккәнлирини бир китап қилип нәширдин чиқарди. 2011-жили Алмутида йоруқ көргән «Сөз көрки — мақал» дегән һекмәтләр ғәзнисидин ибарәт уйғур хәлиқ мақал-тәмсилләр топлимини әйнә шундақ ғәзнә десәк, һеч мубалиғә болмайду. Униңға 28 163 һәрхил мақал-тәмсилләрни җәмләнгән. 47 басма тавақ һәҗимдә наһайити аз тарилимда чиққан бу китап 805-бәттин ибарәт.
Мәзкүр топламдин тәләпчан китапхан уйғур хәлқиниң көпәсирлик тарихи җәриянида топланған хәлиқ еғиз әдәбиятиниң җәвһәрлири билән тонушалайду. Уйғурлар диярида йүз бәргән көплигән һәрхил сәясий һәрикәтләр елип кәлгән сәлбий ақивәтләр дана хәлқимизниң сөз зәргарлири тәрипидин һәрхил мақал-тәмсилләр билән шәрһиләнгән.
­«Тили йоқниң — дили, дили йоқниң ели йоқ» дегәндәк, милләтниң иптихари болған әйнә шу тилниң җәвһири – мақал-тәмсилләрни көз қаричуғимиздәк қәдирләп, сақлишимиз вә улардин мувапиқ пайдилинишни билишимиз – һәммимиз үчүн муназирә тәләп қилмайдиған һәқиқәттур, дәп тәкитлигән еди бир сөһбитимиздә Аблиз ака.
Һә, «талантлиқ адәм һәммә җәһәттин талантлиқтур», дегән гәп һәқиқәтәнму раст екән. Әмгәк йолини дәсләп журналист-мухбир сүпитидә башлиған Аблиз ака «Шинҗаң гезити» редакциясидә фотомухбир, рәссам хизмәтлирини атқурди. Қазақстанға көчүп чиққандин кейин Алмутида дәсләп һәрхил карханиларда әмгәк қилди, жуқурида тәкитлигинимиздәк, бир жилдин ошуқ вақит Қазақстан пәнләр академияси һозуридики Уйғуршунаслиқ институтида илмий хадим болуп ишләйду. Шуниңдин кейин та һөрмәтлик дәм елишқа чиққичә, Қазақстан хәлиқ егилиги муваппәқийәтлири көргәзмисидә йетәкчи рәссам болди. Мошу дәргаһта узун муддәт хизмәт қилиш җәриянида Қазақстан хәлиқ егилиги муваппәқийәтлири көргәзмисини дунияниң Москва, Беҗин, Кабул, Хонкоң охшаш көплигән жирик шәһәрләрдә тәрғибат қилишқа мунасип төһписини қошти.
Аблиз Ғопур шундақла уйғур бәдиий рәссамчилиғидиму из қалдурған талантлиқ рәссамдур. Буниңдин бирнәччә жил илгири униң мой қәлимигә мәнсүп һәрхил мавзуларға сизилған рәсимлири Уйғур театри фойесида бир айдин ошуқ көргәзмә қилинди. Исми дунияға мәшһүр атақлиқ рәссам Ғази Әмәт Алмутиға қәдәм тәшрип қилғанда, дости Аблиз акини йоқлап, өйидә меһманда болған. Шу чағда Ғази Әмәт Аблиз акиниң рәсимлирини көрүп, уларға өзиниң лилла баһасини берип, бир парчә каллиграфиялик һөснихәт йезип бәргән. Атақлиқ рәссамниң бу соғиси Аблиз акиниң өйидә һелиму сақлақлиқ туриду. Мән Аблиз акини йоқлап һәр қетим барғинимда, көзүм тамға есиқлиқ турған улуқ рәссамниң наһайити пасаһәтлик, интайин чирайлиқ йезилған бу каллиграфиясигә чүшиду. Аблиз ака дайим: «Ядикар, өзәң аңлиған, китап-журналлардин оқуған, есиңдә қалған мақал-тәмсилләр болса, маңа йоллап тур, мән илгири тамамән аңлимиған йәнә 2-3 миң мақал-тәмсилни топлидим. Алла өмрүмни бәрсә, топлиғанлиримни нәшир қилдуруп, келәчәк әвлатқа қалдурмақчимән» дәтти. Мән, ақсақалниң илтимасини орунлиғинимда, у оқуп чиқип: «Бу мақал-тәмсилләрниң қиммити бебаһа, яхши хатириләпсән, укам», дәп бәк хурсән болатти.
Һә, йеши сәксәнгә тақап қалғанда әдип нәшир қилдурған «Сөз көрки —мақал» дегән бебаһа әмгигиниң муқәддимисидә китапханларға:
Шәйда болуп «Сөз көрки — мақал» билән тәмсилгә,
Өмүрбойи қоғлишип, йетәлмидим мәнзилгә...
«Қушқач болсиму – гөш», дәп жиғип тәрдим шунчилик,
Ялдама болуп қалғай мениң җасур хәлқимгә!..
дәп мураҗиәт қилиду.
Җәмләп ейтқанда, Аблиз Ғопур һаятниң әһмийитини чүшинип аңлиқ яшиған, өз хәлқигә мәнивий байлиқ яритиш, төһпә қошуш арқилиқ мәңгүлүк һаятқа еришкили болидиғанлиғиға ишәнгән һәртәрәплимә талантлиқ зиялилиримизниң бири еди. Әпсус, у йеқинда 87 йешида дуниядин өтти.

Ядикар САБИТОВ.