• Романдин парчә
• 26 Мамыр, 2022

Қирғин

Илахун Җелил (Кәтмәний)

(Романдин парчә)

31-май — сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни. Төвәндә гезитханлар диққитигә көрнәклик шаир вә язғучи Илахун Җелилниң мана мошу мавзуға йезилған «Уйғур қирғини» романидин үзүндә һавалә қиливатимиз.

Инқилавий комитет һәрбий штабида қошуп бәргән йол көрсәткүчи уйғурни баштин-аяқ синчилап қарап чиққандин кейин, Мураев униңға минишкә ат беришни буйриди. Униң әскәрлири йол бойи учрашқан авуллардин яхши атларни тартивелип маңғачқа, һәрқайсиниң йетигидә икки-үчтин ат бар еди. Аһалидин булавалған буюм, җабдуқларни шу атларға артип келивататти. Бу отряд әнди мунтәзим дивизионға айлинип икки йүз җәңчи, чиш-тирниғиғичә қураллиқ, шундақла орус һарвусиға орнитилған пулемети бар еди.
Мураев сиртқа чиққанда йол көрсәткүчини хали йәргә чақирип, баридиған йәрниң шараити, аһалиниң әһвали тоғрилиқ тәпсилий соравалди. Шуниңдин етиварән отрядини башлап йолға чиқти. Һәр казакниң олҗа алған йетәклиридикини қошқанда миңдәк ат Алмутиниң тар кочилиридин лиқшип өтүп, сиртқа, кәңчиликкә чиқти. Бу йәрдә Мураев отрядни тохтитип, әтрапиға нәзәр салди.
Алдида көзи чүшкини Алитағниң техи қари кәтмигән чоққилири пақирайду. Сәл төвәндә қариғайлиқ бәлбағ. Униң берисида чатқаллиқ, егиз-пәс дөңләр. Тағниң бағридики қолайлиқ җайларни, суниң бешини егиләвалған казакларниң өйлири ақирип көрүниду. Таранчилар далаларда, дәрияға йеқин чөллүкләрдә яшайду. Тағдин келидиған су бирдә йетишсә, бирдә йетишмәйду. Қурғақчилиқ йүз бәрсә, терилғулуқлири қуруп, һосул алалмайду. Шуңлашқа улар имканийәтниң баричә су көзлиригә йеқин йәргә өй-җай селип, күн кәчүриду. Адити бойичә уларниң жиғинчақ яшишиғиму имканийәт йоқ. Һә, мону дәрия тәрәптики шивақлиқ дала қойнида жирақтин дәрәқләрниң учи көрүнүп турған йезилар йол бойлап орунлашқан. Йезилар анчила чоң әмәс көрүниду. Мураев дурбунини елип, әтрапни көзидә сүзүп чиқти. Дала җим-җитлиққа чөмгән. Худди нәвақтила поруқлап қайниған қазандәк долқуп ташқан Йәттису өлкиси бу әмәстәкла. «Бирақ бу алдамчи җимлиқ, – дәп ойлиди Мураев, – һәрқандақ таранчиниң қойнида тиқип жүргән хәнҗири бар. Халиған вақтида уни суғиривелип, рәқивигә етишқа тәйяр». Мураев Өзбәкстанда басмичиларға қарши урушларда өзбәкләрниң милтиғи болмисиму, хәнҗәрни дәл етип тәккүзидиғинини көрүп, һәйран қалған. Һә, мону таранчилар әшуларға охшайду, демәк, һошиярлиқ һаҗәт. 
Бир пәстин кейин у взвод командирлирини алдиға чақиривелип, вәзипини чүшәндүрди:
– Алдимизда әксилинқилапчи казакларниң һодиси – Талғир кәнти турупту. Бирақ уларға һазир һуҗум қилмаймиз. Алди билән казакларға ян басидиған арқа сәптики ялланмиларни тазилавелиш һаҗәт. Йеңишәр йезисиниң таранчилири Кеңәш һакимийитигә қарши қурал көтирип, Верный сепилиға һуҗум қилған. Дүшмәнни баш көтәргичә түп-йилтизидин қурутуш лазим. Һазир етиз-ериқ ишлири вақтида уларни жиғиш тәс. Шуңлашқа алдин-ала әскәртип қоюш һаҗәт. Буйруймән: икки солдат билән бир тәрҗиман Таштиқариға, йәнә икки солдат, бир тәрҗиман Тәшкәнсазға берип, агаһландурсун. Қени, баридиғанлар алдиға чиқсун.
Икки тәрҗиман, төрт солдатни бәлгүлигәндин кейин уларни алдиға чақиривелип, тапшурма берип, мундақ деди:
– Йезиға берип, йүзбегигә яки мечит имамиға чүшәндүрүп ейтисиләр. «Ташкәнттин Кеңәш һакимийитиниң катта вәкиллири келиватиду. Улар большевикларниң кәмбәғәл-деханларниң турмуш әһвалини яхшилаш бойичә атқуридиған ишлири һәққидә ейтип, силәр билән мәслиһәтләшмәкчи. Шуниңға барлиқ әр кишиләр түгәл бир йәргә жиғилип туруңлар», дәйсиләр. Йеңишәрдикиләр һазирла жиғилсун. Таштиқаридикиләр – чүшкә, Тәшкәнбайсаздикиләр чүштин кейингә жиғилип турсун, – дәп Мураев уларни йолға салди. 
Маңғанларға қошулуп йол көрсәткүчиниму әвәтти, адәмләр жиғилип болғанда хәвәр беришини тапилиди. Улар атлирини болушичә жүгәртип кетишти. Мураев отрядини башлап, бир хил меңишта йолини давам қилди. Бираз маңғандин кейин алдиға байиқи Йеңишәргә әвәткән адәмлири чиқти. 
– Йолдаш командир, буйруғиңиз орунланди. Адәмләр жиғиливатиду, – дәп доклад бәрди солдат. 
– Хоп. Бираз күтәйли, – дәп Мураев етини тохтатти. 
Ташкәнттин кеңәш һакимийитиниң вәкиллири келиветипту, дегән хәвәрни аңлиши биләнла йүзбегиниң имани қириқ гәз учти. Техи йеқиндила йеза турғунлири Җамхан болусниң йетәкчилигидә Верный сепилиға һуҗум қилип, онлиған адәмлири қурван болған. Бирмунчилар болусниң кәйнидин әгишип, Ғулҗа тәрәпкә өтүп кәтти. 
Шеһитларниң қириқ күнлүк нәзирини өткүзимиз дәп тәйярлиқ көрүлүвататти. Жут ичи техи мусибәттин баш көтирәлмигән. Нәвақта жутқа кәлгән қизил әскәрләр мәлини йәнә бир тасқап, «гуманлиқ» дәп онлиған адәмни тутқун қилип кәтти. Әнди мону вәкилләр немә ейтар екин. Иш қилип, течлиқ болсекән. Қалаймиқанчилиқлар безар қилди. Йүзбеги шундақ ойлар илкидә мечитқа келип, имамға йолуқти. Иккиси «немә болса, барар көрәрмиз» дәп келишип, «вәкилләрни лайиғида күтүвалайли» дәп, дәрру қазан асқузуп, нәзирләргә дәп атап қойған қойларни сойғузуп, пишүрүшкә буйруқ бәрди. Һәр һалда өзлириниң бетәрәп екәнлигини ипадиләш мәхситидә, яғачларға ақ рәхт орнитип, үч байрақчә тәйярлап қойди. 
Йол көрсәткүчи қайтип келип, отрядни башлап маңди. Чатқаллиқлар, қомучлуқлар арисидики ялғуз һарву йоли әгир-тоқай толғинип, бәзидә көрүнмәй қалатти. Йүзлигән атниң путлиридин көтирилгән чаң һавада есилип қелип, узаққичә тарқалматти. Оттуз чақиримчә маңғандин кейин йол көрсәткүчи солға бурулди. Шу чағда егиз дәрәқләрму көрүнди. Бүккидә көкирип кәткән қарияғачлар, бостанлар арилиғида көмүлүп қалған йеза өйлири йеқинлап барғандила очуқ көрүнди. У йәрдә-бу йәрдә рәтсиз чечилип ятқан тамдин турғузулған, пака-пака, деризилири кичик, тоқал өйләр йенидики мал еғиллириға қошулуп кәткән. Уларниң қайсисида адәмләр яшайду, қайсисида мал туриду, бирдин айривелиш тәс еди. Пәқәт һәр һойлидики бараңлиқ, ишик алдидики йеңидин гүлләшкә башлиған гүлзарлиқларла уларни пәриқләндүрүп туратти. Тәбиәтниң әң гөзәл пәслидә йешилзарлиққа оранған, гүлләргә пүркәнгән бағларни, йеңидин ечилишқа башлап, хушпурақлирини таритиватқан гүлзарлиқларни, көз тартип турған чимәнләрни демисә, йезиниң пака-пака там өйлиридин, бирәр-икки малға мөлчәрләнгән еғиллиридин кәмбәғәлчилик, ғурбәтчиликниң ипадиси дәврип туратти. Кочида анда-санда көрүнгән адәмләрниң пурчулған чирай-турқи, петидин чүшкән кона кийимлири, әшу тәсиратни техиму ениқ тәстиқлигәндәк, умумий һаләтни рошән әкис әткүзәтти. Бешиға яғақ төпә, учисидики қандақ рәңдә екәнлигини айривелиш мүмкин әмәс, тохсән йәрдин ямалған периҗә, путиға аллиқачан қағҗирап, макчийип кәткән калач-мәсә кийгән, ядаң үзиниң йеримини йепип турған сақал-бурути устира көрмигән, бәллири мүкчийип, алдиға иңишкән, көзлириниң нури өчүп, әтрапқа бепәрва баққан, қанчә яшқа киргинини айривалғусиз әр кишиләрниң бир-биригә қуюп қойғандәк охшашлиғи һәркимни һәйран қилатти. 
Йезиға кирмәй туруп Мураев отрядни үчкә бөлүп, бирини Таштиқариға, иккинчисини Тәшкәнсазға әвәтти. Уларғиму бирдин һарвуға орнитилған пулемет берилди. Өзи бир отрядни башқуруп Йеңишәргә кирип кәлди. Бешиға үсти чохчайған, икки қулиғи иңәкни йепип турған, маңлийида қизил рәхттин юлтуз тикилгән “буденновка” дәп аталған ялаң допиларни, бәзилири маңлийиға қийпашлитип қизил лента тақиған папахиларни, учисиға шинель, галифе сим, хром өтүк кийгән, мүрисидә бәшатар милтиқ, белидә қилич есилған казаклар орус һарвусида олтарған гармоньчиниң чалғиниға қошулуп, вақирап нахша ейтишқа башлиди. Әң алдида – Мураев, униң йенида – қизил туғни тик көтәргән казак. Тизгин силкип, ойнақлап келиватқан атта қетип олтарған Мураевниң келишкән бәсти көргән адәмниң һәвәсини қозғатти. Бир чағда нахша уйғурчә яңрап кәтти. Таранчилар яшаватқан җайға кәлгәчкә, нахшиму уйғурчә болсун дегәнмекин, һәр һалда бу отрядта уйғурларниңму бар екәнлигидин дерәк берәтти. Амма мәзкүр нахшини ким, қачан иҗат қилип үлгәргәнлиги һәйран қалдуратти. Нахшиниң аһаңиға маслаштуруп, атлар бир хил қәдәм ташлайду:
 Сән, Семиречье, үлгә җаһанға, 
Қизил байрақ көтәрдиң. 
Әрик бәргән барлиқ җанға, 
Кейинкиләргә болар ибрәтиң. 
Қураллиқ казакларни көргәндә адәмләр тенәп-тәнтирәп, һодуқуп, һудини йоқитип қоятти. Әтигәндин бери таяқларға ақ бағлап, әләмчә қилип көтирип турған адәмләрниң қоллири титирәп кәтти. Улар жиғин ачқили келиватқан вәкилләрниң шунчә нурғун қураллиқ әскәрни немә үчүн әгәштүрүвалғиниға чүшәнмәй, һәләк болатти. Уларниң жүрәклирини моҗуп, бағрилирини езип кәткән нәвақтила йүз бәргән қанлиқ паҗиә көз алдидин кетәр әмәс. Болус, имамларниң сөзигә әгишип, таяқ-тоқмақларни көтирип, ғазат қилимиз дәп вақиришип, уларниң атилири, ака, инилири Верный тәрәпкә қолида барлар атлиқчан, бирлири ешәкчан, көпчилиги пиядә атланған әмәсму. Алданған надан хәлиқниң угалиға қаримай, пулеметтин оқ яғдуруп, қирип ташлиған мошундақ кийимдики орус-казаклар әмәсмеди? Техи йеқиндила қизил әскәрләр отряди мәлә-мәлиләрни йәнә арилап, хәлиқни течландуруп кәткәнғу. Әнди мону баштин-аяқ мунтәзим қуралланған әскәрләр, униң үстигә пулемет орнитилған һарвуниң немә һаҗити бар? Бир бала-қазаниң нишани сезилгәндәк... 
Адәмләрниң бечарә әпти-бәширини, яшаватқан маканини көргән Мураев истиһзалиқ билән һеҗайдидә, йенидики тәрҗиманға мураҗиәт қилди: 
– Кеңәш һакимийитигә өткән айда қарши қурал көтирип чиққан мошу өлүмтүкләрму? 
– Таранчилар – әсли интайин жугач ихлим. Буларни езиқтурған – Җамалдин дегән Қарисуниң болуси. Адәмләрни оққа тутуп берип, өзи җан қачуруп, чегара ешип, қечип кетипту. Акабир-такабирлириму биллә кәткән. 
– Һә, буларниң өз каллиси йоқмекән? Қандақ ахмақлиқ? Қураллиқ әскәрләргә қарши таяқ, тохмақларни көтирип, қарши чиққан. 
– Таранчиларда динға етиқат интайин күчлүк. Мечитларда “Қизил пачақларға қарши ғазатқа чиқмиғанлар өзлири – капир, хотунлири – талақ” дәп пәтива чиқарған. Шуңлашқа өзини мусулман һесаплайдиған һәрқайси әр киши ғазатқа атланған. Бәг, болусларға ишинип қалған. 
– Қара буларниң моллилирини, өзлири саватсиз болғини билән адәмләрниң җан томурини тутушни билидекән. 
Улар параң үстидә адәмләр жиғилған мечит алдидики мәйданға кәлди. Қери, яшлири, худди җүмә намизиға тәйярланғандәк, қоллирини қоштуруп, тизилип турушупту. Уларниң алдида ақ байрақ көтәргән үч киши. Мураев мәйданни көздин кәчүрүп чиқип, униң әтрапидики өйләрниң зичлиғи, бағларниң бир-биригә тутишип кәткәнлиги көңлигә яқмиди, әтималим. Очуқ мәйдан, кәңирәк җайға берип турушни буйриди. 
Адәмләр өзара келишип, һемишәм муюмларни өткүзүп жүргән мәлиниң сиртидики сайға, көкүл мәйданға жиғилди. Мураевниң көрсәтмиси бойичә милтиқлирини дәңлигән казак-оруслар адәмләрни чөрәдәп қоршап турди. Пулемет орнитилған һарву кәйничә орунлаштурулуп, адәмләр топиға уттур қаритилди. Немә үчүн мундақ қиливатқанлиғини чүшәнмигән адәмләр кусур-кусур параң қилишатти. Амма қизиллардин бирәр яманлиқ күтүшкә задила көңүллири униматти. Адити бойичә “Алланиң язғинини көрәрмиз” дейишип, вәзийәтниң ахирини күтүшти. Көкүл мәйданға миңға йеқин әр киши жиғилипту. Уларниң арисида башлириға сәллә ориған ақсақалларму, оттура яштики әрләрму, техи йеңидинла бурутлири хәт тартишқа башлиған яш жигитләрму бар еди. Адәмләрниң алдиға чиққан Мураев кәлгән мәхситини мундақ баянлиди: 
— Таранчи әһли! Силәрниң Кеңәш һакимийити алдида өткүзгән гунариңлар интайин чоң. Һә, кеңәш һакимийити өзигә қарши чиққан үнсүрләрни һәргиз кәчүрмәйду. Шуңлашқа бу йәргә жиғилған әрләрни Кеңәш һакимийити намидин етиш җазасиға буйруймән. Башқиларға ибрәт болсун, – дәп, пулемет орнитилған һарвудики казакларға:
– Етиңлар! – дәп қаттиқ вақириди. Шунда топ ичидин бир жигит алдиға чиқип;
– Тохта, җаллат! – дәп уйғурчә вақириведи, Мураев немә демәкчи екәнлигини ениқлашқа униңға қарап:
– Немә демәкчисән? — терикип сориди.
– Қуралсиз адәмләрни қириш сениң үчүн җасурлуқму? Әр киши болсаң, йәкму-йәк елишишқа чиқ. Шунда сениң қудритиңни көримиз, – деди жигит.
Мураев униң сөзлирини чүшәнмәй тәрҗиманға буруливеди, у жигитниң сөзлирини өрүп бәрди.
– Шундақму техи? – истиһзалиқ күлди Мураев. – Сениң охшаш ялаңтөш билән йәкму-йәк чиқишқа офицерлиқ унваним яр бәрмәйду. Башқилар билән елишишқа қандақ қарайсән? – сориди бу вақиәгә өзиму қизиқип, уйғур жигитиниң җүръитигиму қайиллиғи сезиләтти.
– Халиған адимиң билән елишимән! – жигитниң бойини тик тутуп, уттур қарап, һодуқмай бәргән қәтъий җававидин кейин Мураев өз казаклирини бир қур көздин кәчүрүп чиқип, бирсини чақирди:
– Самойленко, бери кәл!
Уюл бәстилик, бешиға папаха кийгән, қелин сериқ сақаллиқ, тәмбәллик казак униң алдиға келип, һәрбийләрчә честь берип, тик турди.
– Сән мону родупай билән елишишқа қандақсән? — сориди Мураев униңға жигитни көрситип.
Казак жигит тәрәпкә бурилип, униң ядаң үзигә, оруқ бәстигә көз жүгәртип чиқтидә:
– Мошу өлүмтүк биләнма? – тәңситмәй сориди.
– Һә, һә. Халиған адимиң билән йәкму-йәк чиқимән дәйду. Қени, әмсә буниңға казакларниң күчини көрситип қойғина, — буйриди Мураев.
Казак милтиғини һарвуниң чеқиға йөләп қоюп, қиличини белидин йешип, һарвуға селип қойди. У әслидә даңқи чиққан лөкчәк, «уруш десә, немә туруш» дәйдиған, икки-үч адәмгә тақабил туралайдиған, муштуми билән урса, һәрқандақ өкүзни зоң олтарғузидиған күчкә егә еди. У алчаңлап бесип жигиткә йеқинлаштидә, уни тәңситмигәндәк, маңа буйриди, мени немә қил дәйсиләр, илаҗә йоқ дегәндәк, икки қолини икки тәрәпкә йейип, мүрисини чиқарди. Жигит униң бәстини көрүп, алдида интайин зор күч егисиниң турғанлиғини бирдин байқиди. Әгәр униң қолиға чүшүп қалсаң, устиханлириңни хемирдәк миҗиветиду, муштумиға дуч келип қалсаң, җениңни җәһәннәмгә әвәтиветиду. Шуңлашқа униңға йеқин йолимай, зәрбисидин сақлиниш керәк дәп пәмлиди.
– Һә, қени, башлаңлар, – дәп буйриди Мураев өзиниң казагиниң күчигә ишәнгән аһаңда бәпәрвалиқта.
Жигитниң айиғи ялаңғидақ, ақ тамбилиниң пушқиғини тизиғичә түрүвалған, яқисиз шатива көйнигиниң йәңлири қисқа, путидики лайниң излириға қариғанда, өй сугаватқан йеридинла алдираш кәлгәнлиги көрүнүп туратти. Казак пүтүн бәстини ташлап, жигиткә етиливеди, жигит өзини бир чәткә тартивалди. Мундақ елишишниң өзгичилигини чүшәнмигән казак әнди базғандәк мушини жигитниң бешиға дәлләп шилтиведи, жигит йәнә қийсийивелип, казакниң муштуми һавада ләйләп қалди. Жигит техичила бирәр қаршилиқ көрсәтмәй, казакниң атқан муштумиға өзини тәккүзмәй, у яққа-бу яққа чекинип жүрмәктә. Мәйдандики уйғурлар өзлириниң бешиға төнгән ховуп-хәтәрни унтупла, жигиткә дәм бәрмәктә:
– Бош кәлмә, Идрис!
– Алла, яр болсун, балам!
– Өзәңгә йеқин йолатма!
– Убдан һалсиратқин! – дегән авазлар қетилип, мәйданни бешиға кийди.
Казакни қоллаватқанларму униңға ишәш қилған һалда, башта ерәңсизликтә риайә қилған еди. Елишиш башланғандин буян бираз вақит өтти. Самойленко әслидә рәқивини бир минутқиму йәткүзмәй, йәргә ятқузуветидиған. Һә, мону таранчида немә хисләт бардур дегәндәк, әнди қизиқип қарашти. Жигитниң чаққан һәрикәтлири, униң техичила бирәр муш тәккүзмәй, пеқирап, сәкрәп, худди җәрәндәк йеник һәрикәтлири уларниму зоқландуратти.
– Һой, таранчи, әшундақ қечипла жүрәмсән? Карамитиң чағлиқ охшайдиғу? – дәп вақириди тақити түгигән Мураевму.
Униң дегинини тәрҗиман өрүп бериведи, жигит казакни бир пеқирап чиқип, униң қосиғиға пути билән тепиведи, казак толғинип берип аран түзәлди. Жигит йәнә өзини чәткә алди. Ағриқ азавидин көзи қанға толуп, ғәзәптин қизарған казак өзини мону таранчиниң шунчә хорлаватқанлиғиға чидап туралмай, бар күчини жиғип, жигиткә йолвастәк етилди. Амма жигитму чаққанлиқ билән бәстини чәткә елип үлгәрди. Қаримаққа җансиз көрүнгән мону балиниң сазайи қиливатқиниға ғәзиви өрлигән казак әнди еһтиятниму қайрип қоюп, һүрпийип келип, пүткүл күчини жиғип, жигитниң бешини көзләп, базғандәк муштумини атти. Бу қетимму бешини иңиштүрүп, чәткә сәкрәп чиққан жигит, бәстиниң еғирлиғини тәңшәлмәй, алға иңишип қалған казакниң иңигигә оң пути билән тепиведи, казак бир дәқиқә әс-һошини йоқатқандәк қетип туруп қалди, андин еғир бәсти оңдисиға гүрсла қилип жиқилди. Мәйданда алқиш садалири яңрап кәтти.
– Ярайсән, Идрис!
– Яшап кәт!
– Оғул бала!
– Атаңға рәхмәт!
Казаклар тәрәп җим. Немә болғинини чүшәнмигәндәк деми ичигә чүшүп кәткән Мураев ичидики ғәзивини казакларға вақирап бәргән буйруғида чиқармақ болди;
– Етиңлар! – өзи маузерини елип, дәлләп етишқа башлиди.
Баятин тәйяр турған пулемет қомач қоруғандәк тарсилдап, адәмләрни оруған чөптәк төкүп ташлиди. Әң алдида Идрис жиқилди. Әндила һошиға кәлгән казак орнидин турушқа тәмшиливеди, оқ униму жиқитти. Идрисниң, казакниң тени қатар ятти. Мәйданда чуқан-сөрән, вақираш-җақирашлар, тиллашлар овҗ алди. Бирнәччә адәм қечип, ериқни атлап, неридики бедиликкә йошурунушни көзлигән. Уларни казаклар тизлинип туруп, көзләп атти. Оқ тәгмигәнләрни атлиқ казаклар қоғлап берип, қилич билән чапти. Мәйдан бириниң үстигә бири жиқилған адәмләргә толди. Бәзи яриланғанлар аччиқ товлап, зарлайду. Казакларни қарғайду. Мәйданда өрә турған адәм қалмиғанда пулеметму җимиқти.
Әнди казаклар милтиғиниң нәйзисини чиқирип, қиличлирини суғирип, җәсәтләрни арилап, товлаватқанларни, чала өлгәнләрни нәйзә санчип, қилич билән бойнидин чепип, өлтүрүп чиқти. Қечип қутулған бәш-алтә адәмни көргән Мураевниң қапиғи түрүлүп, казакларға җәһли билән наразилиғини билдүрди;
– Бая мән мәлидики мечит алдидики мәйданни яқтурмиғиним немә сәвәптин. У йәрдә өйләр йеқин, бағларму қоюқ. Қечип кетишкә қолайлиқ. Һә, мону очуқчилиқта қачқанларни етип, ат билән қоғлап берип, уҗуқтурушқа қолайлиқ девидим. Шундиму бәш-алтә таранчи қечип кетипту. Уни аз дегәндәк, йол көрсәткүчиму көрүнмәйду. Тайлиқ уму қечип кәтти. Мәйли униңсизму йол тапимиз. Һә, силәр бошаңлиқ қилдиңлар. Улар әнди башқа йәрләргә хәвәр йәткүзүши чоқум. Хәйрият, силәргә бу келәчәктә савақ болиду дәп ишинимән.
Адәмниң психологияси мурәккәп. Күндилик кәспиңгә үгинип қалсаң, уни һечқандақ ойланмайла атқуруп жүриверисән. Адәм өлтүрүшни өзлиригә кәсип сүпитидә өзләштүргән мону каллакесәрләрму шунчә адәмни қириветип, әтрапни зил-зилигә кәлтүргән жиға-зерә, қахшашлар қаплап турсиму, үзлири чимирлапму қоймай, хатирҗәм петини сақлап қалған. Техи бәш-алтә адәмниң қутулуп кәткинигә пушайман қилатти. Һиссиятсиз адәмләр жиртқуч һайвандин пәриқ қилмайдиған һаләткә йетидиған охшайду.

(Давами бар).