• Романдин парчә
• 01 Маусым, 2022

Қирғин

Илахун Җелил (Кәтмәний)

(Романдин парчә)

(Беши өткән санда).
Бир пәс сүкүттә қалған казаклириниң роһини көтәрмәкчи болған Мураев сәл төвән авазда:
 – Болар иш болди, қериндашлар. Қени әмсә, таранчиларниң қазанлиридики гөшләр пишип қалғанду. Қосақларни тойғузувалайли, – дәп өзи башлап маңди мәлиниң ичи тәрәпкә.
Бу кәмдә тарсилдиған пулеметниң етилишини аңлиғандин кейин өзлири берип, қирилип ятқан жут адәмлирини көргән аяллар, кичик балилар немә қиларини билмәй, үн селип жиғлишип, қизил-қиямәт болуп кәткән еди. Җәсәтләрни өрүп, өзлириниң адәмлирини тапқанда, униңға бағриға өзини ташлап қучақлап, техиму қаттиқ һөкүрәп жиғлишатти. Аялларниң қахшиған зарлиқ жиғилири Йеңишәр асминида ләйләп, жирақларға яңрап кәтти.
Казаклар аялларниң жиға-зерисигә писәңму қилмиған һалда, қазанлар қайнаватқан мәйданға келип, атлиридин чүшүшти. Әтрапта тирик җан көрүнмиди. Шуңлашқа өзлири қазандики гөшни елип, бая улуқлар кәлгидәк дәп хәвәр аңлиғанда, күтүвелишқа алдин-ала тәйярлап қойған җозиларға қоюшти.
– Чапсанирақ тамақлинивелиңлар. Андин таранчиларниң хотун-қизлири силәрниң ихтияриңларда, – дәп Мураев казакларға новәттики вәзиписини чүшәндүрди. – Мал-мүлкини, есил буюмлирини мусадирә қилимиз. Силәргә икки саат вақит беримән.
Командирниң бу сөзи хуш яқти, әлвәттә, казакларниң арисида көңүллүк кәйпият орнап, парақ-парақ күлкиләр көтирилип турди. Гөшни йәп болғандин кейин казаклар жиға-зеригә чөкүп, зарлиниватқан чоканларни, қизларни чәттин тутуп, вақиритип, чачлиридин сөрәп, хилвәт җайларға, егисиз қалған өйләргә, бағларниң ичигә әкирип кетишти...
Таштиқарисуғиму әвәтилгән адәмлири хәвәр йәткүзүши биләнла жут чоңлири пайпетәк болушуп, уларму әң алди билән меһманларни яхши күтүвелишқа тамақ тәйярлаш тәрәддутиға киришти. Адәмләрни жиғишқа айғақчиларни кочиларға жүгәртти. Бирдәмдила казанлар есилип, от қалинип, гөш пишишқа башлиди.
Лейтенант унванидики офицер башлиған жигирмидәк казак мәлигә кирип, мечитниң алдидики мәйданға кәлгәндә мечит ичидин башлириға ақ сәллә, учисиға ақ периҗә, путлириға мәсә-калач кийгән салапәтлик, сақаллиқ төрт адәм чиқип кәлди. Уларни көрүши биләнла хатирҗәм жүрүши көңлигә яқмай қалди, әтималим:
– Монулар немә қилип жүриду? Немишкә жиғин болидиған йәргә бармиди? – дәп сориди тәрҗиманға қарап, териккән һалда лейтенант.
Тәрҗиман мечиттин чиққанлардин сорап:
– Булар йеңила намазни аяқлапту. Әндиликтә мәйданға бармақчи болуп меңипту, – дәп чүшәндүрди тәрҗиман.
– Һә, силәрниң намизиңлар кеңәш һакимийитиниң сәяситидин артуқ екәндә. Тутуңлар буларни! – буйриди лейтенант. 
Бирнәччә казак атлиридин сәкрәп чүшүп, байиқи төрт адәмниң қоллирини кәйнигә қайриди.
Һечнемә чүшәнмигән улар теңирқап:
– Я Алла, өзәң панагәр бол! Бу капирларниң немә қиливатқини? – дәп бир-биригә қарашти.
– Немә дәйду? – сориди лейтенант тәрҗимандин.
– Алладин нусрәт сораватиду, – деди “капирлар” сөзини йошуруп тәрҗиман.
– Һә, шундақму? Силәрниң Аллариңларниң қанчилик қудрити бар екәнлигини көрәйли, – дәп бир нәрсини көзлигән лейтенант әтрапиға диққәт селип қарап чиқтидә:
– Әву немә? – дәп сориди нерирақта чоқчийип турған қудуқ екәнлигини униң үстидә турған челәктин билип турсиму.
– Қудуқ. Бу йәрдә қудуқтин су ичиду.
– Қени, монуларни әшу қудуққа ташлап беқиңлар. Алласи буларни қутулдуруп аламдекин, карамитини бизму көрәйли. 
Униң бу буйруғидин тәрҗиманниңму қуйқа чачлири тик туруп кәтти. Тили аранла сөзгә келип:
– Йолдаш командир! Бу һәддидин ашқан явузлуқ болармекин,– дәп пичирлиди пәс авазда. 
– Һә, сән өз қандашлириңға тартиватамсән? Буларниң қолиға чүшүп қалсаң, сени қандишим дәп аяп қоймас еди. Апириңлар қудуққа, немә һаңғийип турисиләр? – буйриди казакларға.
Лейтенантниң буйруғи мутлақ екәнлигигә әндила көзи йәткән казаклар төрт адәмни сөрәштүрүп, қудуқниң йениға апарди. Әнди әҗәл муқәррәр екәнлигини сәзгән төртиниң бири:
– Һаманәм өлидекәнмиз, қоллиримизни бошатсун. Бир-биримизниң намизини чүширивалайли,– дәп лейтенантқа қариди.
Лейтенант татирип, үзидә қан қалмиған тәрҗиманға соал нәзәридә қариди.
– Бир-биримизниң намизини чүширивалайли, қоллиримизни бошатсун дәйду, – дәп чүшәндүрди тәрҗиман йәрдин үзини көтәрмәй. 
– Һечқиси йоқ, намазсизла уттур бейишқа чүшисиләр. Силәрниң қуръан китавиңларда шундақ йезилғанғу. У дунияда бейишқа пәқәт мусулманлар чүшкидәк. Ташлаңлар!
Казаклар иккиси икки яқтин көтирип, бир-бирләп, бешини төвән қилип қудуққа ташлиди.
Қудуққа ташланғанларниң авазлири җимиққандин кейин лейтенант йенидики казакларға қарап:
– Қени әмсә, адәмләр жиғилған йәргә барайли, күтүп қелип, уят болмисун, – дәп буйриди истиһзалиқ билән күлүмсирәп, худди һечқандақ паҗиә йүз бәрмигәндәк.
Йеңишәр билән Таштиқарису арилиғи анчә жирақ әмәс. Әгәр бирсидә милтиқ етилса, иккинчисигә очуқ аңлиниду. Шуңлашқа жиғилған адәмләр Йеңишәрдә етилған милтиқ авазини аңлап, үркүп, қечип кәтмисун дәп лейтенант казаклирини алдираш әгәштүрүп мәйданға кәлди. У йәрдә сәккиз йүздәк адәм тизилип, меһманлар күтүп турупту. 
– Адәмләр немишкә аз? – сориди лейтенант алдида турған кәксә адәмдин, түригә қариғанда жут ақсақили екәнлигини байқап.
– Бирмунчилар етизлиқларда қонуп ишләватиду. Уларға хәвәр берип үлгирәлмидуқ. Жиғинда болған сөзләрни уларға йәткүзимиз, – деди ақсақал, меһманларниң рәптайиға қарап алақзадә болуп.
– Қоршаңлар! – буйриди лейтенант казакларға, – бирсиму қутулуп кәтмисун! 
Казаклар милтиқлирини шарақлитип, адәмләр топини чөрәдәп турди.
Дәл шу вақитта Йеңишәр тәрәптин пулеметниң тартилдап етилған авази аңланди. Лейтенант дәрру чүшәнди. Адәмләр алақзадә болушуп, бир-биригә қарашти. Пулемет хелиғичә тохтимиди.
– Етиңлар! – дәп пулеметчиға буйруқ берип, лейтенант өзиму наганидин топлишип турған адәмләргә қаритип, оқ яғдурди. Казаклар бәшатар милтиғиниң тәпкисини бесип, қайтидин бәтләшниң арилиғидики бирнәччә секунд ичидә көзлири қорқунучтин чәкчәйгән адәмләр үркүп, һәрқаяққа қечишқа башлиди. Йәрдә оқ тегип ятқанларни атлап, дәссәп жүрүп, бирнәччиси қутулуп кәтти. Уларниң кәйнидин атай десә, болмайду, мону мәйдандики адәмләрни техи түгәл етип түгәтмиди. Шуңлашқа қачқанларни атта қоғлашқа бәш-алтә казакни әвәтти. Амма қачқанлар бағларға, бедиликләргә йошурунувалғачқа, уларни тапалмай, җәһли чиқип, териккән казаклар қайтип келип, өчини мәйдандики адәмләрдин алди. Улар иңрап, товлап ятқан яридарларни қилич билән чапти, милтиқ тиғини санчиди. Йеңишәр тәрәптики пулемет авази өчүши билән бу йәрдиму оқ етиш тохтап, әнди аялларниң жиға-зериси, яридарларниң зарлиниши әтрапқа таралди... Мәйданда икки миңдин ошуқ шеһитниң җәсиди йәр қучуп ятатти. Қутулуп қалған бирнәччила адәм техичә һош-каллисини жиғалмай, мөккән йеридин баш көтиришкә петиналмай, қараңғу чүшүшни күтүп ятти. Казаклар баш-панасиз қалған қиз-чоканларни зорлашқа, есил буюмлирини тартивелишқа өй-өйләргә тариди.
Тәшкәнбайсазға Мураев өзи башлиған отряд кәлди. Бу йезида хелә көп адәм яшиғачқа, мечит алдидики мәйданға миңдин артуқ әр киши жиғилған екән. Улар хошна Таштиқарисуда етилған милтиқ авазлирини аңлимидиму яки күндә дегидәклә казаклар мәлиму-мәлә ат жүгәртип жүрүп, қизилларниң ақлар билән етишидиғиниға үгинип қалғанму, әйтәвир, милтиқларниң хелиғичә созулған етишлирини аңлап, казакларниң новәттики қутриғанлиғи дәп ойлиди. Мәйданниң четигә қазанларни орнитип, қойларни союп, гөшлирини алдираш пишүрүшкә киришти. 
Қуралланған атлиқ казаклар гәп-сөз йоқла келип, топлинип турған адәмләрни қоршап, пулемет бар һарвуни кәйничә тоғрилап, адәмләргә қаритип бирдин оқ яғдурди. Немә аламәт екәнлигини чүшәнмәй қалған хәлиқ йәргә адәмләр домилап чүшкили башлиғандила, өзлирини оңшап, «қечиңлар!» дәп вақиришип, өзлирини һәртәрәпкә атти. Амма қоршап турған казаклар уларға уттур оқ етип жиқитатти. Бая Йеңишәрдики атуда йүз бәргән қечиш бу йәрдиму нәқ көрүнди. Амма униңдин савақ алған казаклар атлиқларни көпирәк тәйярлап қойған екән. Қачқанларни анчә узаққа әвәтмәйла, қоғлап берип, қилич билән чапатти. Бағларниң дуваллирини яқилап қачқан бәш-алтә яш жигитла қутулуп кәтти. Казаклар, адәттикидәк, яридарларни тиғ санчип, қилич чепип өлтүрүп чиқти. Мәйданда догилинип ятқан адәмниң һәммисиниң өлгинигә көзи йәткәндин кейинла қиличлирини өлүкләрниң кийимлиригә сүртүп, ғилавиға салди. Әнди мәлидики қиз, чоканларни зорлаш, уларниң зебу-зенәт, буюмлирини олҗа елиш шәһванә иштиһаси қозғилип, бир-бирсидин қизғинишип, бостанлиқ бағларниң арисида көрүнмәй қалған пака өйләргә маңди...
Аңғичә күнму кәч кирип, гугум чүшүшкә башлиди. Мураев бүгүнки оқитини тамамлап, отрядқа һадуқ елан қилди. Отряд взводлар бойичә халиған һойлиға кирип, қоналғуға тәйярланди. Адъютантлири командириға мәлидики әң чоң байниң өйини тәйярлап қойған екән. Мураев әң йеқин үч адимини әгәштүрүп, шу қораға кәлди. У аттин чүшүп, тизгинини адъютантиға бәрдидә, өзи керилип меңип, һашамәтлик өйниң ичигә кирип, көздин кәчүрүп чиқти.
– Әң бай өй дегиниңлар мошуму? – сориди у әтрапиға тәңситмәй қарап. – Һәр һалда башқиларға нисбәтән пәрқи бар екән. Бопту, бу йәрдә қишлап калмаймизғу, бир қонушқа ярайдекән, – дәп у өтүклиридә босуғидин тартип селинған палазларни дәссәп, ичкиригә кирдидә, төрдики селиқлиқ қурақ көрпигә олтарди. Өйдикиләр көрүнмәйду, бәлки әрлири етилип кәткән, қалғанлири йошурунған.
– Хәйрият, өй егиси биз болуп қаптимиз, – деди Мураев өй ичини бир қур көздин кәчүрүп чиқип. – Взвод командирлирини чақир, – адъютантқа буйриди.
Өзини чоң қошунниң қомандани һесаплайдиған у армия башқуруватқандәк, штаб тәшкилләп, әскәрләрни взвод, бөлүмләргә қачилап, шәхсий адъютант тутушни йолға қойған еди.
Һәйәл қилмай, йеқин арида жүргән взвод командирлири бир-бирләп кирип, униңға честь берип, кәлгәнлигини билдүрди.
Уларниң рапортлирини қобул қилғандин кейин, Мураев олтиришқа рухсәт бәрди. Өйдә орундуқ көрүнмигәнликтин, взвод командирлириму сәл төвәндә – там яқилитип селинған чүшәкләргә тизлинип олтиришти.
– Бүгүнки ишимизни анчила махтап кетишкә әрзимәйду, – деди Мураев офицерларға қапиғини ачмиған һаләттә. – Мундақ һәрикәт қилсақ, Йәттису инқилавий комитетиниң бизгә тапшурған вәзипини бир айдиму пүтирәлмәймиз. – У мошу ишларниң беваситә йәрлик, йәни Йәттисудики кеңәш һакимийитиниң буйруғи екәнлигигә алаһидә урғу берип сөзлиди. –Уни аз дегәндәк, һәр йезидин онлиған адәмләр адил җазадин қутулуп кәтти. Солдатларниң қолида қилич, милтиқ, астида ат туруп, уларни қачуруп қойди. Уларниң қолида қурал болғинида, өзимизни бәрбат қилиши чоқум екән. Мундақ бошаңлиқ қайтиланмисун! Буйруймән: «әтә әтраптики мәлиләрниң әрлири Лавар йезисиға түгәл жиғилсун!» дәп адәмләрни хәвәрләшкә әвәтиңлар. Әнди «Кейиквай» дегән йезиға биринчи взвод бариду, әрлирини түгәл җазалайсиләр.
– Хоп! – дәп җавап бәрди взвод командири.
– Қаратуруқ һәм униң әтрапидики мәлиләрниң әрлирини җазалаш иккинчи взводқа тапшурулиду.
– Хоп, йолдаш, командир! – деди взвод командири.
– Қалған солдатлар мениң йетәкчилигимдә Лаварға жиғилидиған әр таранчиларни Кеңәш һакимийитигә қарши қилған җинайәтлири үчүн алий җазаға тартимиз. Силәргә рухсәт. 
Взвод командирлири чиқип кәткәндин кейин Мураев қолтуғиға қош тәһийини қисип, қийсайған һалда адъютантиға сөзлиди:
– Әнди тамақларни кәлтүр. Ейтмақчи, һарақ тәрипи қандақ һәл қилинди?
Адъютантима барлиқ ишлардин хәвәрдар екәнлигини намайиш қилишқа интилип, алдин-ала тәйярлиған легәндә һори пуқирап турған гөшни җозиға қоюп, алдираш җавап бәрди.
– Талғир дегән кәнттә спирт заводи бар екән. Шу йәрдин йетәрлик спирт елип қелинди.
– Сетивалдиңларму? – сориди Мураев бу тәрәптә һәрхил ахчиларниң әмәлдә қоллиниватқанлиғини, шу сәвәптин һәммисиниң пахалға айлинип кәткәнлигидин хәвәрдар болғачқа. 
– Ончә казак берип, «сетивалимиз» дәп, керенский ахчилирини көрсәткән екән. Солдатларниң қураллиридин чөчигән завод егиси уларға икки туң спиртни һәқсизла бериветипту.
– Қени, һәқсиз спиртниң дәми қандақ екин, бизму тетип көрәйли, –девиди, адъютант жүгрәп чиқип, йоған ботулкиға қуюлған спиртни көтирип кирип, җозиға қойди.
– Әскәрләргә спиртни айимай бериңлар, бәрибир тегин екәнғу, – дәп Мураев пиялигә спирт қуюп, ичивелип, гөшкә қол салди.
Мураевниң «спиртни әскәрләргә айимай бериңлар» дегинидә алаһидә ғәрәз йошурунған еди. Һарақни һәддидин ташқири истимал қилған адәм һош-каллисини йоқитип қойиду, униңға немә буйрисаң, шуниң ақ-қарисини илға қилмастинла орунлайду. Мураевниң рәзил ғәрәзлирини әмәлгә ашурушқа нәқ шундақ адәмләр һаҗәт еди. Шуңлашқа озуқ-түлүкни таранчиларниң, йәни уйғурларниң өзлиридин үндүрүп, әнди ичимликни мәнъий қилған мусулманлар арисидин һарақ тепилмайдиғанлиғини билип, бир топ казакларни оруслар маканлиған җайларға әвәткән еди. Дегән билән орус бар йәрдә – һарақму бар.
Мәлидә тохтимай аңлиниватқан зарлиқ һаза, жиғилириға қетилип мәс казакларниң вақирап ейтқан нахшилири Тәшкәнсаз йезисиниң асминида ләйләп, таң атқичә аңлинип турди.
Чоң йолниң бойиға орунлашқан Лавар йезиси өтмүштә карванларниң Оттура Азиядин Хитайға, Хитайдин Оттура Азиягә өтидиған җайи еди. Шуңлашқа аһали сани өсүп, даириси кәңәйгән. Бу йезидин тәрәп-тәрәпкә ачилап кетидиған йолларниң қайсисиға чүшүп маңсаңму, бир уйғур мәлисигә апириду. Әшу йезиларниң тирикчилиги, күндилик мәишити Лавар билән йеқиндин алақидар. Мураевниң мошу әтрапта орунлашқан уйғур йезилириниң тәртивини яхши биливалғанлиғи сезилди. У йол көрсәткүчи уйғурдин тәптишләп соравелип, хуласисидә өзиниң пәмликлигини җарий қилмақчи. Лаварға әтраптики йеқин мәлиләрниң адәмлири жиғилип турсун дәп буйруғини йезилар орунлашқан җайларниң бу йезиға адәмләрни көпләп жиғишқа лайиқ вә қолайлиқлиғидин еди. 
Йезиға ат чаптуруп икки казак билән бир тәрҗиман татар кәлди. Улар мечитниң қәйәрдә екәнлигини йолда учрашқан бирсидин соравелип, мечитни тепип, униң ишиги алдида атлиридин чүшүшти. Имамни чақиртивалди. Мечитниң йенидики пака өйдин ақ сәллилик, йеши тохталған, қара сақаллиқ имам чиқип, салам бәҗа кәлтүрдидә, икки қолини қошлап, соал нәзәридә қарап турди. 
– Қиммәтлик имам, – мураҗиәт қилди казак, авазида кинайилик маһийитини йошурмайла. – Силәргә Ташкәнттин Кеңәш һакимийитиниң бир топ алий вәкиллири келиватиду. Жиғин ачиду. Шуниңға әтә әтигәнликкә силәрниң мәләңларниң һәм әтраптики йеқин-аридики йезиларниң әр кишилири түгәл мошу мәйданға жиғилип турсун. Дәрру хәвәр йәткүзүп уқтуруңлар. 
Тәрҗиман өрүп бәргәндин кейин казак мәсилиниң муһимлиғини әскәртип, йәнә сориди:
– Чүшинишликму? Әр кишиләр түгәл кәлсун.
– Хоп, ейтқанлирини бәҗа кәлтүримиз, – дәп имам икки қолини қошлап мәйдисигә бесип җавап бәрди. 
Кәлгән казаклар билән тәрҗиман атлириға минип арқисиға қайтти. Мечит имами дәррула йеқин-аридики өйләргә кирип, уларниң балилирини әтраптики йезилардики адәмләргә хәвәр йәткүзүшни буйриди. Бираздин кейинла мечит мәйдани адәмләргә толуп кәтти. Бир-бирсидин «Һой, йәнә немә вақиә?», «Немишкә чақирипту?» дәп соришип, ваң-чуң қилишип жиғилишти.
Жиғилғанларға имам чүшәндүрди. Бирнәччә балини йезиларға хәвәр беришкә атландурди.
– Ети барлар ат билән барсун. Ешиги барлар ешигигә минсун. Дәрру хәвәр йәткүзүңлар. Әтә әтигәнлиги мошу йәргә жиғилсун. Ташкәнттин вәкилләр келип жиғин ачидекән, кечикмәй кәлсун! – дәп әтрапқа чапармәнләрни әвәтип, имам шундақ дәп тапилиди. 
Андин келидиған меһманларни яхшилап қарши елиш тәйярлиғиға киришти. Бирдәмдила қойлар кәлтүрүлүп, союлушқа башлиди. Қаяқлардиндур қазанлар кәлтүрүлүп, асма очақлар ясалди. Отун тәйярлап, су тошуп қойди. Әтә меһманлар кәлгичә сәһәр туруп гөш пиширип, полу бесишқа келишти. Әтраптики өйләрдин җоза, легән, қача-қомучлар жиғилип келинди. Меһман күтүшкә кәлгәндә қолида йоқу-барини айимай төкүп ташлайдиған, меһманни улуқлайдиған адәт қедимидин удум қалған. Бу қетимму «Ташкәнттин, униң үстигә Кеңәш һакимийитиниң вәкиллири келидекән», дегән хәвәрни аңлиши биләнла лаварлиқларниң чоң-кичиги пайпетәк болушуп, тәйярлиқ ишлириға қизғин киришти. Улар түнүгүнла «Йеңишәр, Таштиқара, Тәшкәнсазниң адәмлирини қириветипту» дегән хәвәрниму чоқум аңлиған. Амма бу хәвәрни қулиғиниң түвидин өткүзүвәтти. Чүнки Кеңәш һакимийити әскәрлириниң бекардин-бекарға адәмләрни қиридиғанлиғиға задила ишәнмиди. «Һә, Йеңишәр, Таштиқара, Тәшкәнсазниң адәмлири чоң гуналиқ өткүзгән. Улар Верный сепилидики қизилларға һуҗум қилди. Шундақла ақ казакларға қетилип, Челәктики Кеңәш һакимийитини яқлиғучи орусларғиму һуҗум қилди. Әйнә шу һәрикәтлири үчүн қизиллар улардин интиқам еливатса керәк. Һә, биз һечқайсиға қетилмидуқ. Өзимиз билән өзимиз. Бизни қәтл қилғидәк гунаримиз йоқ» дейишип, бәхүдүк жүрүшти. Авам хәлиққә йол-йоруқ көрситип, мәслиһәт беридиған, вәзә оқуйдиған мечит имамиму бу вақиә хусусида лам демиди. «Демәк, хаватирлинишниң орни йоқ», дегән ишәнчидә хәлиқ хатирҗәм еди. 
Әтигәнлиги бамдат намизидин кейинла мечит қоми, йезиниң акабир-такабирлири баш болуп, меһман күтүш тәрәддутиға киришти. Мечит алдидики мәйданниң четигә асма очақлар селинди. Отун йерип, су тошуп, тинимсиз һәрикәт башланди. Бир чәттә қойларни союп, гөшлирини парчилап, қазанларға салди. Очақлардин көтирилгән ис әтрапқа тарқап, әтрапта овҗ алған көтирәңгү роһ муһитидики үнлүк авазлар бу йәрдә чоң зияпәттин учур берәтти. Күн чиқип, йәр җаһанға иллиқ нурини йейишқа башлиғанда, тәрәп- тәрәптин атлиқ, ешәк мингән, пиядә келиватқан адәмләр мәйданға толуп кәтти. Улар бир-бири билән авазини көтирип саламлишип, һал-әһвал соришип, немә вақиә вәҗисидин жиғилғанлиғини тәптишләп ениқлап, өз пикирлири билән ортақлишип, мәйдандики ваң-чуңни әвҗигә көтәрди. Бираздин кейин қазанлардики гөшләр пишип, полулар бесилип, мәйданға қатарлишип тизилған җозиларға қача-қомучлар расланди. Бирақ меһманлардин учур йоқ. Хелә вақит өтүп, икки казак билән тәрҗиман татар ат чаптуруп кәлди. Улар салам-саатиму йоқ, жиғилған адәмләрни көрүп, қанаәтләнгини билинди. Мәйданға үч миңдәк адәм жиғилған еди.
– Тәйяр болдуңларму? – сориди казак алдиға пайпаслап кәлгән сәллилик имамдин.
– Тәйяр. Күтүп туримиз, – дәп имам қазан тәрәпни, җозиларни ишарә қилди.
– Яхши. Меһманлар йолда, йеқинлап қалди. Бираз тәһир қилиңлар, – дәп казаклар атлирини бурап, кәйнигә чаптуруп кәтти.
Мәйдандики адәмләр йәнә бир-бири билән кусур-кусур параңға чүшүп, күтүп турушти.
Хелидин кейин нахша ейтишип келиватқан казакларниң үни аңланди. Бир чағда сәп түзәп, қатарлишип маңған атлиқ казаклар көрүнди. Әң алдида бешиға фуражка, үстигә погонсиз гимнастерка, галифе сим вә путиға хром өтүк кийгән, белиға қилич есип, оң ямпишиға маузер асқан командир атта гедийип олтирип, топни башлап кәлмәктә. Униң кәйнидә орус һарвусини һайдиған казак, йенида гармонь челиватқан казак, униң арқисида пулеметни тутуп келиватқан йәнә бир казак. Һарвуниң кәйнидә сәп түзүп келиватқан казаклар барчә авазида нахшиға қетилип, әтрапни зил-зилигә кәлтүрәтти.
Сән, Семиречье, үлгә җаһанға,
Қизил байрақ көтәрдиң.
Әрик бәргән барчә җанға,
Кейинкиләргә болар ибрәтиң.
Җараңлиқ нахшини аңлиғанда, мәйдандики хәлиқниң һәвәслиниш, қизиқиш һиссиятлири билинип туратти. Амма меһманлар йеқинлашқанда, һарвуға орнитилған пулеметни, әскәрлириниң милтиқ, қиличлирини көргәндин кейин, тәәҗҗүплинип, тиңирқап қелишти. Жиғин ачқили кәлгән улуқлар қени? Өңкәй қураллиқ казаклар немигә кәлди? Кеңәш һакимийитиниң вәкиллири бурунму келип жиғин ачқан, моҗут вәзийәттә өзлирини қандақ тутушни мәслиһәт қилған. Бирақ уларниң йенида икки-үчла қураллиқ муһапизәтчилири бар еди. Жиғин ечип, сөзләп, өз йолиға меңип кетәтти. Мана йеқиндила, уйғурлар Верный қамалиға һуҗум қилип, һәммиси дегидәк қирилип кәткән вақиәдин кейин Верныйдин мәхсус қураллиқ отряд уйғур йезилирини арилап, әшу һуҗумға мунасивити бар-йоқлуғини ениқлап кәткән. Адәмләрни хатирҗәмләндүрүп, өз оқәтлирини давам қилишиға капаләтлик бәргән. Һә, мону қураллиқ казаклар, худди җәңгә тәйярланғандәк, шиддәтлик кирип кәлди. Униң үстигә һәммиси мәс көрүнди. Я, Алла, пәрвайдигарим! Яман күнләрдин өзәң сақлиғайсән мөмүнлириңни.
Топниң алдида кәлгән Мураев атни удул мәйданниң оттурисида тохтитип, йәргә чүшти. Адъютанти униң етини йетиләп, нери тәрәпкә елип кәтти. Мураев жиғилған адәмләр алдиға өтүп, салам-саатсизла сөзлиди:
– Хош, таранчилар! Меһманларни күтүшкә тәйярмусиләр?
– Тәйяр, тәйяр! Мәрһәмәт! – дәп имам уни җозиға тәклип қилди.
– Бурадәрләр! – дәп мураҗиәт қилди Мураев аттин чүшмәй, қатарлишип турған әскәрләргә, – қени, алди билән қосақларни тойғузувалайли.
Униң сөзини аңлиши биләнла казаклар атлирини нери яққа қантуруп қоюп, чувайлишип келип, җозидики тамақларға ач бөридәк тегишти. Уйғурлар уларниң иштийигә һәйран қелишип, чәттә қарап турушиду. Бир һазадин кейин тамаққа тойған казаклар орунлиридин турушуп, махоркилирини чиқирип, қәғәзгә орап, пуқиритип чекишкә киришти. Таранчиларниң тәйярлиған тамиғини махтап йәп олтирип, уларниң гөлмүшлигини заңлиқ қилип күлүшәтти. Бир чәттин тойинип, тамакилирини пуқиритип чекишкә башлиди. Һәммиси тамақ йәп болғандин кейин Мураев шәрәт қиливеди, пулемет орнитилған һарвуни һайдайдиған казак уни айландуруп кәйничә қилип қойди. Пулеметниң әнди уттур мәйданға жиғилғанлар қаритип, етишқа тәйярлап қойғанлиғини көргән уйғурлар техиму һәҗәпләнди, бир-биригә қаришип, немә аламәт екәнлигини биләлмәй, казакларниң командириға беқишти. Мураев уларниң соал нәзәригә җававән мундақ деди:
– Таранчи бурадәрләр! Силәрни Кеңәш һакимийити азатлиққа чиқирип, әрик, һоқуқ бәргән еди. Бирақ силәр миннәтдарлиқ билдүрүп, қоллашниң орниға қурал көтирип қарши чиқтиңлар. Шуңлашқа силәрниң гунариңлар интайин еғир. Кимдә-ким Кеңәш һакимийитигә қарши қурал көтирип чиқидекән, у сотсиз, сорақсиз етилишқа мәһкүм. Мән Түркстан фронти инқилавий кеңишиниң вакаләтлик вәкили сүпитидә Хәшкиләңдә, Ташлақта Кеңәш һакимийитигә қарши қозғилаң көтәргән казакларни бесиқтурдум. Уларниң толисини өлүмгә мәһкүм қилдим. Силәрниң гунариңларму әшу казакларниңкидин кам әмәс. Шуңлашқа силәрни өлүмгә буйруймән.
Униң сөзлирини тәрҗиман өрүп бәргәндин кейин һудини йоқатқан имам топниң алдиға чиқип, Мураевқа қол қоштуруп сөзлиди:
– Бурадәр қизил сәрдар! Биз Кеңәш һакимийитини чиң ихласимиз билән қобул қилғанмиз. Аримизда қизил әскәрләргә һуҗум қилишқа күш-күшлигән болус, әлликбеши, йүзбешилар адәмләрни езиқтуруп, апирип оққа тутуп бәрди. Өзлири чегара ешип, Ғулҗиға қечип кәтти. Бизниң аримизда қизилларға қарши һуҗум қилғанлар йоқ. Бу йәрдә бир чүшәнмәслик йүз бериватиду.
Имамниң сөзини татар тәрҗиман қандақ мәнада өрүп бәргини бәлгүсиз, һәр һалда Мураев имамға қарап, җаһиллик билән қеқип ташлиди:
– Әлвәттә, өзәңларни сүттин ақ, судин пак көрситишкә тиришисиләр. Амма жуқуридикиләрниң пикри башқичә. Умумән, пүткүл мусулманлар Кеңәш һакимийитигә қарши. Шуңлашқа бизгә қарши чиққанларни әшәддий дүшмән һесаплаймиз һәм түп-йилтизидин қурутимиз. Маңа берилгән буйруқни орунлаш – вәзипәм. Қени, көп сөзни қоюп, өз гунариңларни бойнуңларға елип, Аллариңлардин әпу сораңлар. Силәр, мусулманлар, өлүм алдида намаз оқуйдиған адитиңлар барғу. Җениңларниң җәннәттин орун елишини сорап, намаз оқувелиңлар.
Адәмләр арисида ғул-ғула, вақирап сөзләшләр овҗ алди. Казак командириниң ейтқинидин қайтмайдиғинини сәзгән имам адәмләргә қарап:
– Қәдирданлирим, Алланиң мөмүнлири! Алланиң пешанимизгә язғинини тартмасқа илаҗимиз йоқ. Әҗилимиз мошу қизиллардин кәлгән болса, униму көрәйли. Қени, намазға тизилайли! – дәп үн қатти.
Адәмләр қатирисиға тизилди. Имамниң сөзини пәйғәмбиримниң ағзидин чиқиватқан пәтива дәп чүшинидиған мөмүнләр өзлириниң адаққи намизиға қол қоштурди. Адәмләрниң иңишип, андин тизлинип, бешини төвән елип, маңлийини тәккүзидиған һәрикәтлиригә қизиқип қараватқан Мураевниң ойиға йәнә бир дәһшәтлик пикир кәлгән охшайду, у казакларға буйриди:
– Қени, бурадәрләр, бәш атарниң оқи қанчә адәмдин өтидекин. Қатар турған таранчиларни етип көрүңлар, – девиди, милтиқлирини бәтләп тәйяр турған жигирмичә казак намаз оқуватқанларниң арқа тәрипигә өтүп, һәрқайсиси бириниң кәйнидә бири қатарлишип турған уйғурлар өрә болуши биләнла тәңла оқ чиқарди. Намаз оқуватқанларниң артқи тәрипидин һәрбир қатардин бәштин, алтидин адәм жиқилди. Ваң-чуң қилишқан адәмләр һәртәрәпкә қачмақни көзләп, питрап кетиведи, чөрәдәп турған казаклар милтиқлиридин оқ яғдурди. Үркигән адәмләр әнди оттуриға жиғилип қалди. Шу пәйттә Мураев пулеметчиға ишарә қилди. Пулемет бир хил тарсилдап, топлишип, нәгә қачарини билмәй, тепирлап турған адәмләрни бир чәттин чалғида чөп чапқандәк төкмәктә еди. Бириниң үстигә бири жиқилған адәмләр җәсәтлири догилинип кәтти. Өрә турған адәм қалмиғанда, Мураев алдиға чиқип вақириди:
– Ату тохтиди. Тирик қалғанлар туруңлар! – девиди үч-төрт адәм җәсәтләр арисида суғирилип чиқти. Уларни көргән Мураев қақахлап күлдидә:
– Өмрүмдә мундақ надан хәлиқни көрмәптимән, – дәп маузерини чиқирип, өрә турғанларни етивәтти.
Бираздин кейин мәйдандики җәсәтләрни арилап жүргән казакларму чәткә жиғилип, йеңила йүз бәргән вақиә һәққидә бир-биригә өз тәсиратлирини сөзләшкә киришти. Улар адәттики ишини атқуруп, һадуқ йәткәндәк, бир чәттин тамакилирини пуқиритип чекип, мәйдандики догилинип ятқан җәсәтләр тәрәпкә қарапму қоймай, қизиқ параңға чүшүп кәтти.

(Давами бар).