• Романдин парчә
• 09 Маусым, 2022

Қирғин

Илахун Җелил (Кәтмәний)

(Романдин парчә)
 

(Ахири. Беши өткән санларда).
– Мана, бу қетим яридиңлар, бурадәрләр! – деди Мураев топлишип туруп, тамака чекиватқан казакларға йеқин келип, мәйдандики җәсәтләрни ишарә қилип. – Мениңчә, бирму таранчи қечип қутулалмиди. Кеңәш һакимийитиниң әшәддий дүшмәнлириниң бир топини йоқаттуқ. Силәрниң бу җасаритиңлар мукапатлашқа лайиқ, тегишлик орунларға йәткүзүлиду. Һазирчә мән силәргә тәшәккүр елан қилимән. Әнди силәрни таранчиларниң чокан қизлири тақәтсиз күтүп туриду. Мәрһәмәт, есил буюмлирини, мал-мүлкини мусадирә қилишқиму рухсәт. Икки саат вақит беримән. 
Казакларниң кәйпияти техиму көтирилип, көтирәңгү авазларда бир-бирини чақиришип, кимниң қайси мәлигә баридиғанлиғини айрип, дәрру атқа минип жүгәртип кетишти. Мәйданда үч миңчә уйғурниң җәсиди йәр қучуп ятти.
Лавардики атудин бирму таранчи қутулалмиди, дәп Мураевниң өзигә тәмәнна бәргән сөзи хатирҗәмлик издигәнниң амали еди. Адәмләр жиғилидиған мәйданниң әтрапини қураллиқ казаклар билән қоршап, пулеметни топқа удул қаритип атқанда, оқ тәгмәй қалған адәм болуши мүмкин әмәс еди. Амма тарсилдиған милтиқ, тартилдиған пулеметниң авазлириға адәмләрниң вақирашлири, оқ чала тәккәнләрниң аччиқ авазлири әтрапни башқа кийгәндә: «Қечиңлар, бурадәрләр!» дегән авазларму аңлинип, тирик қалған адәмләр һәр тәрәпкә өзини атти. Уларни қоршап турған казаклар милтиқ оқиға тутти. Униңдинму қечип қутулғанларни тәйяр турған атлиқ казаклар коғлап берип, қилич билән чапатти. Шундиму бирнәччә адәм сайниң ичидики чатқанлиққа йошурунуп, өлүмдин сақлинип қалди. Шуларниң бири биқиниға оқ тегип, қан еқиватқан җараһитини алиқини билән мәккәм бесип, аран меңип, бүк дәрәқләр арисида аранла көрүнүп турған өйигә йетип кәлди, ахирқи мусапини өмүләп дегидәк бесип өтүп, һойлиға кирип, вақириди:
– Һай, балам, нәдисән? Чапсан чиқ?
Қомач қоруғандәк етилған оқларниң дәһшитидин қорқуп, өйгә тиқиливалғанлар жүгрәп чиқип, атисиниң әһвалини көрүп, чуқиришип жиғлап кәтти.
– Балам, атни минип, Қорамға чап! Қизил әскәрләр һәммә әрләрни кирип келиватиду дегин. Лаварға әтраптики мәлиләрниң һәммә әрлирини жиғивелип, қирип ташлиди дегин. Дәрру мәлидин тағ тәрәпкә қачсун. Бол, чапсан! Маңа қарима!
Бала атисиниң һалиға қарашқиму пурсити кәлмәй, бағлақтики атни явдақла минип, йолға чаптуруп кәтти. Атиниң әтрапида пәрванә болуватқан аяли, бала-чақиси униңға қандақ ярдәм беришни билмәй, көз йешиға зорлатти. Балисиниң мону йәрдә қизил әскәрләрниң кәлтүргән дозиғидин қутулғиниға көзи йәткән ата униң Қорамдики қан-қериндашларни болсиму агаһландуруп, наһәқ өлүмдин қутулдуруп қалидиғиниға ишәнчә һасил қилған һалда, оңдисиға өрүлүп яттидә, асманда үзүп жүргән парчә булутларға нури өчүшкә башлиған көзлирини тиккән пети җан үзди. 
Бала атни болушичә чаптуруп, Қорамниң мәлилириниң биригә келип, учрашқан адәмләргә қарап вақирап келиватиду: 
– Ва, җамаәт! Қизил әскәрләр Лавардики барлиқ әрләрни қиривәтти! Силәргиму келиду! Мени дадам һәммиңларни тағ тәрәпкә қечип кәтсун дәп әвәтти! Ва, җамаәт! Тағ тәрәпкә қечиңлар?
Бала бир мәлидин иккинчисигә өтүп, вақирап, дадисиниң ейтқанлирини қайтилап маңди. Бу кәмдә Мураев әвәткән икки казак билән тәрҗиман татар мәлиләрни арилап, баяқидәк «Ташкәнттин улуқлар келиватиду. Йеңи қурулған Кеңәш һакимийити тоғрилиқ жиғин ачиду. Шуниңға һәммә әрләр жиғилип турсун», дәп хәвәрлигән еди. Буни аңлиған жут чоңлири мәлә четигә қазанларни астуруп, тамақ тәйярлитишқа киришиду. Әтраптики мәлиләрниң әр кишилирини хәвәрдар қилишқа ат чаптуриду...
Нәқ шу пәйттә Лавардин ат чаптуруп кәлгән балиниң хәвири тарқайду. Буниңға бирмунчилар кичик балиниң гепи дәп ерәңсизлик қилса, бәзилири “Биз қечип кәтсәк, растинла җинайити бар үчүн қечип кетипту, дәп, бала-чақа, аяллиримиздин өч алиду. Бизниң немә гунаримиз үчүн атиду? Лаварлиқлар қизилларға қарши чиққан болуши мүмкин, шуңлашқа уларни оққа тутқан” дейишип, өзлирини хатирҗәм қилишқа тиришти. Адәмләрниң пикри иккигә айрилди. Бир түркүм адәмләр хәвәр елип кәлгән балиниң сөзигә ишинип, таққа қечип кәтти. 
Хәвәр елип кәлгән бала һәққидә байиқи икки казакму аңлиған. Уни тутмақчи болуп, мәлиниң тар кочилириниң тописини пуқиритип, иккиси икки яқни тинтип, ат чаптуруп жүрәтти. Бир кәмдә бала казакниң алдидила ләңңидә қилип чиқип кәлди, казакниң пәйлини сәзди, дәрру кәйнигә бурулуп, атни қамчилиди.
— Тохта! Тохта, атимән! ̶ дәп вақириди казак милтиғини бәтләп, қорулға елип атмақчи болған еди. Бирақ милтиқ атса, балиниң әкәлгән хәвири раст болуп қалидиғинини ойлап, казак етиштин ялтийип, балини тирик тутушқа бәл бағлиди. Етиға қамча уруп, балиниң кәйнидин қоғлиди. Баятин мәлиму-мәлә арилап жүгәргән бала астидики ети һарғанлиғини сәзди. Қоғлиғучиниң қолиға чүшүп қалса, сөзсиз өлтүридиғинини пәрәз қилған бала униңдин қечип қутулушниң амали йоқлуғини билди. Шуңлашқа у қувлуқ ишлитишкә қарар қилди. Мәлиниң кочилири уттур әмәс. Туюқсизла айлинип, кәскин бурулуп, бирдә қораларға тақилип қалиду. Шундақ әгир кочиларниң айланмисида бала атниң тизгинини қоюп берип, өзи йәргә сәкрәп чүшти, пака қашадин атлап чүшүп, егиз өскән бединиң арисиға кирип, мөкүнүп йетивалди. Казак ат чаптуруп келип, айланған йәрдә нерирақта балиниң ети егисиз аста кетиватқанлиғини көрди. Балиниң чәбдәслигигә зоқи кәлсиму, казак қопал сөзләр билән бир қур тиллавалди, әтрапиға сәп селип қариди. Балиниң қаяққа кәткәнлигини аңқиралмиған казак уни йәнә бир ғайиванә тиллавелип, атниң бешини кәйнигә бурап, қатритип кәтти.
“Улуқлар” келип жиғин ачқидәк дегән хәвәрни Салайдинму аңлиған. Икки казак түнүгүн татар тәрҗиман билән өйму-өй кирип, адәмләргә җекиләп ейтқан. Бүгүн йәнә арилап жүриду. Өй ичидикиләр талаға чиқивалған. Майсиханниң икки инисиму дадисиға ялвурушқа башлиди.
– Дада, бизму жиғинға барайличу? 
Уларниң сөзини аңлап қалған татар тәрҗиман:
– Яш балиларгә бәришкә болмий, – дәп чүшәндүрди.
– Мана, аңлидиңларғу. Силәргә беришқа болмайдекән,  ̶  девиди дадиси, әнди уни икки чоң оғли әгәшти. Уларниң маңғинини көргәндә:
– Силәр нәгә маңдиңлар? – сориди Маймунәм.
– Биз чоңғу, апа. Берип аңлап бақайличу.
– Мән хемир болдуруп қойдум. Отун тәйярлап бәрсәңлар болатти, – деди аписи сәл бошап.
– Биз чапсанла қайтип келимиз, апа. Хемириң болғичә отунниму кәсләп беримиз, – деди кичиги.
Адәмләр йезиниң оттурисидики очуқ мәйданға жиғилишқа башлиди. Бир чәттә өңкәй әр кишиләр, иккинчи тәрәптә аял, қизлар меһманларни күтүп, йол тәрәпкә қаришип турди. Бираз вақиттин кейин мәлиниң төвән тәрипидин алдида Қизил байрақ көтәргән атлиқчан, кәйнидә һарвуда гармонь челип, нахша ейтип келиватқан бир топ казакларниң авазлири аңланди, кейин өзлири көрүнди. Улар авазиниң баричә вақирап нахша ейтип келиватиду.
Қураллиқ казаклар, пулемет селинған һарвуниң кәйнидин атлирини бир хил меңишиға қоюп берип, икки тәрәпкә жиғилған адәмләрниң оттурисидин һечнемә көрмигәндәк, мәлиниң жуқури тәрипигә өтүп кәтти. Жиғилған адәмләр аң-таң. Тарқилип кетишкә йәнә петинмайду. Мәлиниң жуқури тәрипидә өйму йоқ, адәмләрму йоқ. Раст, хелә маңғандин кейин орусларниң кәнти бар. Бирақ у йәргә бармайдиғини мәлум, чүнки түнүгүнму, бүгүнму икки казак билән тәрҗиман татар жиғин мошу мәлидә болиду дәп ейтқанғу. Адәмләр арисидики кусур-кусур параңни бесип, биркәмдә казаклар қайтип кәлди. Уларниң башлиғи тәрҗиман арқилиқ өңкәй әрләр бир йәргә жиғилип турсун, жиғин ачимиз дәп, аялларни өйлиригә қайтишини ухтурди. Бая мәлиниң жуқури тәрипигә нахша ейтишип өтүп кәткән казаклар адәмләрни көпирәк жиғидиған бир байниң һойлисини қараштуруп қойған екән. У һойлиниң әтрапини там соқуп қоршиған, кәң, азадә, яғач дәрвазиси бар еди. Әрләр топурлишип, һойлиға киргәндин кейин тамларниң үстигә қатарлишип милтиқ дәңлигән казаклар чиқти. Қарши тәрәпкә пулеметни елип чиқип, бирсини адәмләрниң алдиға қаритип қойди. Иккинчиси униң оқ тизилған лентисини тутуп бериватиду. Бираздин кейин мәлиниң төвән тәрипидин йәнә бир топ қураллиқ атлиқ казаклар келип, һойлиниң сиртида чәмбәр һасил қилип қоршавалди. Адәмләр немә аламәт екәнлигини чүшәнмәй, бир-биригә сивирлишиду. Әгәр жиғин ачса, мону пулеметниң, қураллиқ әскәрләрниң немә һаҗити бар дейишиду. Бир чағда Мураев топниң алдиға татар тәрҗиманни әгәштүрүп чиқип, сөз башлиди:
– Қорамниң таранчилири! Силәр кәмбәғәл, йоқсулларни азатлиққа чиқирип, тәңһоқуққа йәткүзгән Кеңәш һакимийитигә қарши қурал көтирип чиқтиңлар. Челәктики Кеңәш һакимийитигә һисдаш рус бурадәрләргә һуҗум қилдиңлар. Униң үстигә “Қизилларға қарши ғазатқа чиқмиғанлар – капир, хотунлири – талақ” дегән пәтива чиқирип, пухрани аздурдуңлар. Демәк, силәрниң гунариңлар интайин еғир. Кимду-ким Кеңәш һакимийитигә қарши чиқидекән, униң җазаси – өлүм. Шуңлашқа маңа Түркстан фронти инқилавий кеңишиниң бәргән вакалитигә етиварән, силәрни өлүм җазасиға буйруймән.
Униң сөзини аңлиған адәмләр ваң-чуң қилишип, тәвринип кәтти. Мураев билән тәрҗиман дәрвазиниң сиртиға чиқти, дәрвазини мәккәм етип қойди. Мураев там үстидики казакларға “Етиңлар!” дәп буйриди.
Өйлиригә қайтқан аяллар йерим йолда төвән тәрәптин келиватқан қураллиқ атлиқ казаклар топини учратқан. Улар ерәң қилмай өтүп кәтти. Аяллар өйлиригә йетип бармайла пулеметниң тартилдиған үни аңланди. Бир бала-қазаниң шәрписини сәзгән аяллар дәрру кәйнигә қайтип барди. Бирақ бая өтүп кәткән казаклар уларни тосап, өткүзмиди. Вар-җур қилишқан аялларни қиличлирини дәңләп кәйнигә қайтурди. Аяллар немә қиларини билмәй, гаңгирап қалди.
Пулемет оқлири алдинқи сәптики адәмләрни қирқип жиқитти. Униңға қошумчә бәшатарлардин тохтимай оқ етилмақта. Кейинки қатарда Салайдин икки балисини икки йениға елип туратти. Алдинқи жиқилғанлар уларниң аяқ астиға чүшти. Салайдин, худди етиливатқан оқтин тосавелишқа тәмшәлгәндәк, балилирини қучақлап, өзини уларниң алди тәрәпкә алди. Дүмбисидин оқ тәккәндә “Қулунлирим!” дәп ейтишқа аранла үлгәрди, үчи тәңла оңдисиға жиқилди. Оқ Салайдинни тешип өтүп, икки балисиға тәккән еди. Оңдисиға ятқан Салайдин балилирини қучиғидин бошатмай, өчүп кетип барған һошида нәччә күндин буян арамини алған өтмүш хатирилириниң немишкә әнсирәткәнлигини чүшәнди, өз өмрини чақмақ тезлигидә әсләп өтүп, җан үзди. Тирик қалғанлар, яридарлар җан аччиғида тамдин артилип чүшүп, қачти. Уларни тәйяр турған атлиқ казаклар қоғлап берип, қилич билән чапти. Һойлида өрә турған адәм қалмиғанда, казаклар тамдин чүшүп, милтиқ нәйзилирини чиқирип, ятқан җәсәтләргә санчип чиқти. Җәсәтләр арисида товлиған, иңриған авазлар аңланмай қалғанда, йәни һәмминиң өлгәнлигигә көз йәткәндә, казаклар сиртқа чиқип, кочиму-коча, өйму-өй ахтуруп, учрашқан әр, у яшму, чоңму, илға қилмай етип, қиличи билән чепип, өлтүрүп маңди. Шу тапта улар ғалҗирлашқан бөриләрни әслитәтти. Қассап мални қанчә көп сойғансири, хуружи ешип, мал сойғиси келип туридекән. Қатилму адәм өлтүрүш арқилиқ өзиниң нәпсини қандуриду. 
Мону адәм қияпитидики вәһшиләрму қанчә көп адәм өлтүргәнсири, рәзил иштийи техиму ечилип, қан тәләп қилип туриду. Ундақларға пәқәт қатиллиқтин, адәм қенидин башқа нәрсә дава болмайду.
Мәлиниң үстидә әнди аялларниң, балиларниң тениңни шүркәндүрүп, жүригиңни җуғулдитидиған жиға-зериси яңриди. Уйғурниң қанлири төкүлгән бу макандин шамал у зарлиқ садаларни жирақ-жирақларға учритип маңди. Бу тәвә яралғандин буян адәмзат турмақ тәбиәтму көрмигән мундақ вәһшиликкә чидалмиған асмандики булутларму һаза тутуп, һәсрәтлик ямғурини төкүп, бегуна шеһитларниң җәсәтлирини жуюшқа киришти.
Казаклар қатарида қуралсиз, бегуна уйғурларни етип, қиришқа Татаровму дегилик қатнашти. Униң бирнәччә әвлади руслар ичидә яшап, қениму арилишип кәткән, тәрбийисиму русчә болған. Әслидә казак атилип жүргәнләр – әмәлиятта русниң өзи. Һә, рус адими пәқәт қара күчни тонуйду. Җисманий күч алдидила тиз пүкиду. Амма аҗизлиқни һечқачан кәчүрмәйду. Әгәр бирси көңүлчәклик, кәчүрүмчанлиқ қилса, бу униң аҗизлиғи һесаплиниду, у һөрмәттин җуда болиду. Русларниң психологиясигә шундақ уқум сиңгән – сән қанчилик қатил, явуз болсаң – шунчилик шөһрәткә, һөрмәткә егә болисән. Адәмләргә қанчилик қатил һәм шәпқәтсиз болсаң – сени шунчилик яхши көриду. Бу йәрдә уйғурниң мону мақали яхши дәлил. “Иштиңни қанчә көп урсаң, у сени шунчә яхши көриду”. Әтрапиңдикиләргә рәһимсиз болуп, қорқунуч туғдуруп, қолидики бар бисатни, йерини тартивелишқа көңлидә турақлиқ тәшвиш, беарамлиқ пәйда қилип турсаң, уларда өзәңгә нисбәтән һөрмәт, хошамәт, қәдирләшни ойғиталайсән. Җаһангирлиқ, зорлуқ-зомбилиқ, қатиллиқ кәби хусусийәтләрни егилисәң, улар шан-шөһрәтниң бүйүк чоққисиға көтириду. Мошуниңға әмәл қилип тәрбийиләнгән Татаровниң қәлбидиму бир чағларда бар ечиниш, аяш туйғулири тамамән жуюлди. Бағри таштәк қетип кәтти. Худди ташлиқ йәр ямғур сүйини сиңдүрәлмигәндәк, униң вуҗудиму адәмләргә нисбәтән аяшни, сөйгүни, меһирни, ечинишни сиңдүрәлмәйдиған һаләткә йәтти. Униң шәхсий җениму, башқиларниң өмриму оюнчуққа айланған еди. Шуңлашқа һечқандақ тәврәнмәйла адәмләргә қилич уратти. Аҗизлиқни кәчүрәлмигәчкә, мону өзини өзи һимайә қилалмиған таранчиларниң йәрниң бетини булғап жүргинидин өлгини қануний дәп һесаплиди. Мону жугач, надан ихлимниң бала-чақилири, аяллириниң бегуна өлүватқан атилири, қериндашлириға һаза тутуп, қанлиқ яш еқитип жиғлаватқанлириға униң тенидә бирәр йери чим қилипму тәврәп қоймиди. Бөрә пәқәт өзидин осал җаниварларғила һуҗум қилиду. Чүнки күчсизләр униңға қарши тақабил туралмайдиғанлиғини яхши билиду. Әгәр күчләр тәңкәш келип қалса, йәкму-йәк узунға созулиду. Мошу әснада Татаров Өзбәкстандики басмичиларға қарши урушқан пәйтлирини әскә алди. “Уларму – мону таранчилар охшашла мусулманлар. Һәтта өзлириму бир-биригә охшап кетиду. Басмичиларму бәш вақлиқ намаз оқуп, Алласиға итаәт қилиду. Бирақ «һәммә язмиш Алладин» дәп қол қоштуруп олтармайдекән. Җәңләрдә өлүшмәй берилмәйду. Шуңлашқа уларниң қаршилиғини қизилларниң мунтәзим әскәрлириму һелиғичә бастуралмайватиду. Һә, мону таранчиларниң өз бешиға чүшкән балаю-апәтни Алладин кәлгән буйруқ дәпла, һәтта өзлирини чивиндәк қириватқан казакларға бирәр чалмиму етип қоймиғини һәҗәплинәрлик. Шунда пүткүл өмридә йәргә баш уруп, ялвурған Алласи немишкә ара чүшүп, қутулдурувалмиди?». 
Мошундақ ойларни хиялидин өткүзгән Татаров биртәрәптин мону таранчиларниң шунчилик осаллиғиға ғәзәпләнсә, иккинчидин өзини өзи һимайә қилалмиғанлиғи үчүн әйипләп, «аҗизниң күни шу – күчлүккә йәм болиду» дәтти. Шундиму униң қәлбидә әң чоңқур ятқан бир сезим ойғинип, бағрини ечиштурғандәк һис қилди. Униңға өзиму теңирқап қалди. Бу әсирләр көмүгидин ойғанған қандашлиқ туйғуси еди.
Бу кәмдә тағниң ичидики дәпсәнгә калиларни йейип қоюп, етини отлаққа бошитип, өзи қапақтики чайни ичишкә әндила олтарған Палтахунниң қулиғиға кәйни-кәйнидин етилған милтиқ авазлири аңланди. Тағларға урулуп, әкси сада бәргәчкә, милтиқлар қайси тәрәптин етиливатқанлиғини илға қилиш мүмкин әмәсти. 
“Оруслар оға чиқиптудә, – дәп ойлиди Палтахун. – Адәттә, улар сәһәрлиги оға чиқидиған. Һазир чүш әгилди. Атларму бу чағда отлап тоюп, хилвәт җайларда йетип дәм еливатиду. Һәҗәп, бу тосун милтиқ етишларғу”. 
Униң ойини тәстиқлигәндәк етилған милтиқ авазлири хелә давамлишип, андин тохтиди. Палтахун бир нәрсини сәзгәндәк, көңли әнсирәп қалди. Мәлигә берип уқай десә, мону қашаң ат билән қачан йетип бариду. Падини һайдап маңай десә, калилар техи тоймиди. «Униңсизму мәлидикиләр «калимизни тойғузмапсән» дәп ғуңшуйду. Немила болса, бара көрәрмиз» дегән қарарға кәлгән Палтахун чайға тоғачни уштуп селип, өзини зорлап дегидәк ичивалди.
Димдәм-димдәм олтирип тақити түгигән Палтахун ахири чидимай, калиларни жиғип мәлә тәрәпкә һайдап маңди. Хелә тоювалған калилар, униң чапсанирақ маңғузушқа тәмшәлгән вақирашлириға қаримай, бир хил бесип, алдиримай кәлмәктә еди. Әгәр мозайлирини демисә, мошу яйлақтила қалғуси бар. Мәлигә йеқинлашқанда, мозайлар анилириниң алдиға чиқип, алдираш емишкә башлиди. Бу һаләткә теңирқиған Палтахун немә вақиә болғанлиғини чүшәнмәй қалди. Һәр күни бу йәрдин уни мәлиниң кичик балилири қарши алатти. Калилар өз өйлирини уларсизму тепип бариду, бирақ балиларға қизиқ еди. Улар Палтахун билән ейтишишни яхши көриду.
– Ва, Палтахун ака, бизниң сийирни оңлуққинә тойдурмапсәнғу? Тайлиқ, өзәң ухлап яттиң, – дәйду бир бала падичиға тегишип.
– Һой, мәнғу ухлимидим. Ухлиған һаләттиму сийир өзи отлавәрмәмду? – дәп Палтахунму бош кәлмәйду. 
– Палтахун ака, бизниң сийирниң сүти задила көпәймәйдиғу? Сән сеғип ичивалмиғансән? – йәнә бир бала униң чишиға тегиду.
– Силәргә чушлуқ қалдуруп қойдум, – дәйду Палтахун, униң сөзиниму чақчаққа айландуруп. 
– Палтахун ака, сән падичиғу, билишиң керәк, бизниң кала немә туғиду? – сорайду йәнә бири.
– Йә әркәк, йә чиши мозай туғиду, – дегән җавапни аңлиғанда, һәммиси парақлап күлүшиду.
Һә, бүгүн шетил балиларму көрүнмәйду. Мозайлириниму һайдап кәтмигәчкә, улар йерим йолда ямирап келип, анилириға қошулуп кәтти. “Әнди мени падини әтигән қайтуруп кәлдиң, шуңлашқа мозайлар қетилип кәтти дәп дүшкәлләйдиған болди” дәп ойлиди Палтахун анилирини меңип жүрүп емиватқан мозайларға қарап. Мәлигә киришигила, Палтахун қиличлирини ялиңачлап, у ян-бу ян ат чепип жүргән казакларни көрди. Уларниң әпти-бәширидин дәһшәт йеғип, алдиға учрашқанни йәнчип ташлайдиған пәйли әтрапиға қорқунуч сепип жүрәтти. Пада калиларни көрүши билән бир казак атни тохтитип:
– Ва, бурадәрләр, мана, гөшниң өзи кәлди! – дәп вақириди.
– Қени, бирсини тутуп, сояйли, – деди иккинчиси.
– Тохта, мозай тутайли. Гөши юмшақ һәм чапсан пишиду, – дәп аттин чүшүп, анисини емип тоюп, әнди әгишип келиватқан бир мозайға қол салди.
– Тәгмә! Немә һәққиң бар! – дәп аччиқ вақиравәткинини Палтахун өзиму сәзмәй қалди.
– Мону маймун немә дәйдуй? – теңирқап қариди казак Палтахунға. Иккинчи казакму мүрисини чиқарди. 
Палтахун униң гепини чүшәнмисиму, мозайни союшқа апиридиғанлиғини сәзди. 
Шуңлашқа уни тохтатмақчи нийәттә йәнә вақирап ейтти:
– Бу сениң әмәсқу? Тарт қолуңни!
Мошу кәмгичә таранчилар ичидин өзлиригә қарита ейтилған мундақ қаттиқ, һөрмәтсиз сөзни аңлап көрмигән казак дәсләп теңирқап қалди. Андин Палтахунниң әпти-бәширисигә жиркиничлик қияпәттә қарап, өзиниң зораван екәнлигини есиға чүширип:
– Сениң есиң дурусму? Мениң ким екәнлигимни биләмсән? – дәп вақириди казак униң сөзини чүшәнмәйдиғинини билсиму, русчә сөзләп.
– Мозайни қойивәт дәймән! – Палтахунму вақириди.
Казакниң җәһли чиқти. У мозайни қойиветип, ғилавидин қиличини суғиривалдидә, Палтахунға йеқин келип, униңға тәңситмәй қарап:
– Сөзни бәрибир чүшәнмидиң. Өз угалиң өзәңгә, – дәп Палтахунниң гәҗгисигә қиличини шилтәп қалди.
Йәрдә турсиму зор күч билән урулған қилич атниң үстидә олтарған бешини чорт кесип, домулитивәтти. Йәргә токкидә чүшкән баштин чөчигән ат икки пути үзәңгидә қелип қийсайған Палтахунниң бойнидин орғуп еқиватқан қанға боялған тенини елип нери кәтти. Икки казак адәттики оқитини атқурғандәк, у тәрәпкә қарапму қоймай, мозайни тутувелип, йеқин- аридики байниң өйигә, казаклар топлашқан җайға сөрәп маңди. Бу йәргә мәлини арилап, тирик қалған адәмләрни өлтүрүп кәлгәнләрму жиғилди.
Өйниң һашамәтлик сарийиға Мураев орунлашти. У адъютантиға взвод командирлирини чақирип келишни буйридидә, өзи тамақларни раслап қойған җозиниң йенида, қолтуғиға пәй тәһийиләрни қисип, ямпашлап ятти. Бир чәттин җозидики легәндин гөшләрни елип йейишкә башлиди. Арилап-арилап спиртни таза петичә ичип, һадуғини чиқарғандәк, ичидин мол һава чиқирип, “һу” дәтти. Кәйпияти көтирилип, бирси билән сөзлишишкә зоқи ойғанғанда штаб башлиғини чақиртқузди. Дивизионда өңкәй каллакесәрләр жиғилғанлиғи мәлум, амма һәрбий интизам, тәртип жуқури дәриҗидә сақланған. Чүнки сәлла көңлигә яқмай қалған адәмни Мураев әң алий җазаға – өлүмгә мәһкүм қилидиғинини өз көзлири билән көргән. Йеңишәрдә таранчи балисидин жиқилип қалған Самойленкони атқузувәткинини һәммә билиду. «У казакларниң абройини төккини үчүн җазасини алди» дәп чүшәндүрди.
Һасирап-һөмүдәп штаб башлиғи капитан кирип, дивизион командири – Мураевқа честь бәрди.
– Олтар, – тәклип қилди Мураев униңға дәстихандин орун көрситип. – Тамаққа кәл.
Җоза үстидики йоған ботулкидики спиртни, легәндики пишқан гөш, әтрапидики мевә-чевиләрни, тоғралған пияз, тонур нанлирини көргәндә, капитанниң ағзидин сериқсу кәтти. У дәрру тизлинип олтирип, бир парчә гөшни икки қоллап елип, бир парчисини чиши билән жулувелип, алдираш чайнашқа киришти.
– Ичәмсән? – сориди Мураев спиртни ишарә қилип.
– Сизниң рухситиңиз бойичә, – җавап бәрди капитан.
Иккиси спирт ичишип, бираз олтарғандин кейин Мураев бир нәрсини ядиға алғандәк сориди:
– Хош, икки күндә қандақ ишлар атқурулди?
– Җазалаш отрядиниң дәсләпки кәлгән йери Йеңишәр йезисида Кеңәш һакимийитигә қарши қураллиқ қозғилаң көтәргән 800 таранчи атуға буйрулди. Түркстан фронти инқилавий комитетиниң ишәшлик вәкили майор Мураевниң башчилиғида буйруқ дәрру орунланди. Андин нәқ шундақ бандилар Таштиқара йезисиға угиланғанлиғи сәвәвидин, бу йезидиму Кеңәш һакимийитигә ховуп туғдурған 750 таранчиниң көзи йоқитилди. Тәшкәнсаз йезисидиму нәқ шундақ бандитлардин 1000ға йеқин таранчи өлүм җазасиға кесилди. Кейиквай йезисида таранчилар ақ офицерлар билән тил бириктүрүп, Кеңәш һакимийитигә қарши тәшкилат қурған һәм қураллиқ отряд тәшкилләп, Челәк йезисидики қизил әскәрләргә вә уларни яқлиғучиларға һуҗум қилған. Интайин хәтәрлик бу йеза адәмлириниң әрлири түгәл өлүм җазасиға кесилди, йәни 1000дин ошуқ адәм. Бу йәрдә йәнә топилаңчи, ят үнсүрләр қайта баш көтәрмәслигини көзләп, йеза толуқ өртәлди, вәйран қилинди. Кеңәш һакимийитини ят үнсүрләрдин һимайә қилиш мәхситидә, чоң йол үстидики Лавар йезисиға униң әтрапидики мәлиләрниң ақ гвардиячиләргә һисдашлиқ билдүргән әр кишилирини жиғип, уларниң һәммиси өлүм җазасиға мәһкүм қилинди. Умумән, 3000дин ошуқ таранчи, Кеңәш һакимийитиниң дүшмәнлири йоқитилди. Жуқарқи Қаратуруқ, Төвәнки Қаратуруқ вә башқиму кичик йезиларни қошуп һесаплиғанда, 500дин ошуқ үнсүр таранчилар қәтил қилинди. Бүгүн мошу Қорам аталмиш йезида, Кеңәш һакимийитигә қарши тәшвиқат угисиға айланған җайда 1000дин ошуқ таранчиға өлүм җазаси берилди. Аталған җайларда әнди Кеңәш һакимийити органлириға қарши чиққидәк әрләр қалмиди, дәп ишәшлик ейтишқа болиду. Хатирҗәмлик һаят толуқ орниди.
Штаб башлиғиниң һесавитидики мәлуматлар бурунму нәччә қетим қайтилинип, тәпсилатлири өзигә аянлиғиға қаримай, Мураев униңға наразилиқ билдүргән аһаңда кайиди:
– Биздики тәшкилий ишларда нухсан бир. Қени, Лавардики атудин һечким қутулуп кетәлмиди девидуқ. У йәрдин ат чаптуруп кәлгән бирси бу йәрдикиләргә хәвәр йәткүзүпту. Шу хәвәрни аңлап, бу йәрдики таранчилардин әлликчә адәм таққа қечип кетипту. Икки күн ичидә өлүмгә мәһкүм қилинғанлар саниму аз. Башқа йезиларға қариғанда Қорамда он йәттә мәлә бар екән, демәк, хәлқиму көп дегән сөз. Һә, етилғанлар сани миңғиму йәтмәйду. Шуниң үчүн буйруқ мундақ: әтә сәһәрдин тартип, өйму-өй ахтуруп, учрашқан әр киши – у яшму, қериму, балиму – илға қилмай, дәрру қәтил қилинсун. Аял-қизлардин сорақ елинсун, әрлири қаяққа қечип кәтти – ейтсун. Ейтмиса – өзлирини «атимиз» дәп қорқутуңлар. 
– Хоп, орунлаймиз.
– Ейтмақчи, биз тәрәптин чиқим барму?
– Йеңишәрдә таранчи билән челишип, жиқилған Самойленко, бүгүн қаза тапқан Герасименко бар.
– Герасименко қандақ қаза тапти? – һәҗәпләнди Мураев.
– У бир таранчини қоғлап баққа кирипту. У таранчи қолидики палтисини атқан екән, Герасименкониң чеккисигә тегипту. Казак җан үзгән. Таранчини шу йәрдә йәнә бир казак етип өлтүргән.
– Қара бу өлүмтүкләрниң һүнирини, – дәп һәҗәпләнди Мураев.
У Өзбәкстандики басмичиларниң хәнҗәр, пичақни атқанда, көзлигән йеригә дәл тәккүзидиғанлиғини көргән. Бирақ мону таранчиларму әшундақ һүнәрни егилигәнлигини бүгүн аңлаватиду. Йеңишәрдики таранчи болса, өмри йени йәргә тегип көрмигән Самойленкони бир тепипла йәргә жиқитти, бүгүнзә өләмән таранчи палта етип, бир казакни набут қипту. Яқ, булар өзлири жугач көрүнгини билән, қолидин һәр бала келидекән. Шуңлашқа уларни аяшниң һаҗити йоқ, – дәп җим туруп алди.
– «Самойленкониму, Герасименкониму таранчи-исиянчилар набут қилди» дәп рапорт йезилсун, – дәп буйриди Мураев, сәл сүкүттин кейин.
– Хоп, болиду.
– Тез һәрикәт қилишимиз лазим. Алдимиздики Челәк, Байсейит, Маливай йезилириға адәмләрни әвәткин, әтә жиғилип турсун. Униңдин кейинки йолумизда Яркәнт уезиниң Кәтмән теғи бағриға орунлашқан таранчиларниң йезилири турупту. Уларниң әр кишилири аңлап, қечип кәткичә үлгиришимиз һаҗәт. Қени, әтигәнликкә сәһәрдин иш башлаймиз.
– Хоп, орунлаймиз. Чиқишқа рухсәт қилиң.
– Баривәр, – рухсәт бәрди Мураев.
Мураевниң етилғанлар сани аз дегәндә өзичә һесавити бар еди. Верныйға келип, у раст, казакларниң исиянини басти. Исиянға қатнашқанлардин қириқ-әлликтәк адәмни атуға буйриди. Қолға чүшмигән казаклар һәр қаяққа питрап кәтти. Әнди улар қураллирини бир йәргә тиқип қоюп, һечнемә көрмигәндәк өзиниң оқитигә киришти, тайлиқ. Һә, Ташкәнткә йәткән хәвәрдә мәлум болушичә, Йәттисудики кеңәш һакимийитини ғулитишқа тайин тапқан чоң һәрбий күч тоғрилиқ ейтилиду. Әгәр әшу етилған қириқ-әллик казакни, мону йәрдә етилған он миңдәк таранчини қошуп, мәлумат бәрсәм, у йәрдики башлиқларму “исиян көтәрди» дегән атиғини демисә, қатнашқанлар сани чағлиқ екән» дәп, мениң ишимниму кам баһалайду. Һә, «казаклар яшаватқан йәрләрдә жиғин ачимиз, жиғилип туруңлар» дәп хәвәрлисәң, һечким ишәнмәйду. Әгәр жиғилған һаләттиму қоюнлириға тапанчиларни тиқип келиду. Казаклар мону таранчилар охшаш қойдәк жугач әмәс. Өзәңни чиқимға учритиду, улар өлүшмәй берилмәйду. Шуңлашқа өлүмгә мәһкүм қилинғанлар санини, йәни исиянчилар санини мошу таранчилар һесавиға толтуруш керәк. Кимниң исиянға қатнашқанлиғини, кимниң бегуна екәнлигини тәптиш қилип олтиридиған ким бар? Таранчилар арисида шикайәт қилип жуқуридикиләргә барғидәкму адәмниң тайини йоқ. «Һәммә кәлгүлүк Алланиң язмиши түпәйли» дәп, бәш вақлиқ намизини оқуп, бешини ичигә тиқип жүриверидекән. Шундақ қилғанда, мән Йәттисудики аламәт чоң исиянни бастуруп, Кеңәш һакимийитини сақлап қалған қәһриман сүпитидә кәң тонулимән», дегән хуласигә кәлди.