• Ишбиләрмәнләр
• 13 Қазан, 2022

Өзлиригә упримас һәйкәл орнитип кәтти

Шәмшидин АЮПОВ,
 «Уйғур авази»

Томуз ейиниң қайниған иссиғида Уйғур наһийәсидики «Аришаң» дәп атилидиған шипалиқ иссиқ сүйидин Панфилов наһийәсиниң Пәнҗим йезисиға қарап йолға чиқтим. Чоң йолниң бойидин бириниң кәйнидин бири ғуюлдап машинилар өтүватқан болсиму, бирәси тохтар әмәс. Аридин қириқ минуттәк вақит өтүп, «Нива» маркилиқ машина келип тохтиди. Рульда олтарған яш жигит мениң нәгә маңғанлиғимни ениқлавалғандин кейин, «Машиниға олтириң ака, бизму Пәнҗимгә маңдуқ, алғач кетимиз» дәп иллиқ чирай билдүрди. Шоферниң йенидики орунға келип олтиришимға, кәйнидики орунда олтарған бир жигит иллиқ саламлашти. Үч йолувчи бираз йәргә барғичә гәп қилишмидуқ. Арилиқта һөкүм сүргән җим-җитлиқни кәйнидә олтарған жигит бузди вә «Ака, хәлқимиздә «Йол жирақи болса болсун, көңүл жирақи болмисун», дегән яхши нәқил бар. Шуңа, баридиған пәллимиз бир болғандин кейин, йол-йолиқай көңлимизни йеқин қилип, гуңур-муңур гәплишип маңайлидә», деди күлүмсирәп. Андин у исминиң Мурат екәнлигини ейтип, тонушлуқ билдүрди. Бирдинла ечилип-яйрап гәп башлиған Муратниң уйғур хәлқиниң мақал-тәмсиллиридин, шаирларниң шеирлиридин мисал кәлтүрүп сөзләшлири мени бәк һаяҗанландурди. Униң чирай-шәклиму тонуш, бир йәрдә көргәндәкла қилимән. «Пәнҗимлик екән, йеза егилиги саһасиниң маһир тәшкилатчиси, мәрһум Муңдаш ака вә көрнәклик сәнъәткар, һели мәрһум Муһит Һезимовларниң иниси әмәсту, бу жигит?» дәймән ичимдә. Ундақ ойға келишимниң сәвәви, Мурат бирәр мәсилә тоғрилиқ гәп башлиса, худди Муңдаш ака билән Муһит акиға охшаш даңлиқ шаирлар Илия Бәхтия билән Хелил Һәмраевниң шеирлиридин нәқил кәлтүрүп, бөләкчила тәвринип сөзләйду. Мана мошундақ ой-хияллар илкидә Чонҗа йезисиғиму йетип кәлдуқ. «У Гули» кафесида ғизалинип олтарған пәйттә, Муратқа өзәмниң оюмдики байиқи гәпни ейттим. У иллиқ күлүмсиригән пети орнидин турдидә, мени бағриға бесип, қаттиқ бағашлиди. Шу тапта мән Муратниң жуқурида мубарәк исим-шәрипини тилға алған қәдирдан акилиримниң биртуққан иниси екәнлигигә толуқ көз йәткүздүм...
Йолда келиветип Мурат өзигә яр-йөләк болған һәм болуватқан қериндашлири һәққидә гәп қозғиди. 
– Мениң йеза егилиги саһасиға келишимдә мәрһум атам Йолдаш билән аилимизниң тунҗиси Муңдаш акамниң тәсири зор, – деди Мурат сөһбәтара. – Муңдаш акам тәвәдики йеза егилиги саһасидики маһир тәшилатчиларниң бири сүпитидә әмгәк қилип, бу саһаға мунасивәтлик илмий әмгәкләрни яқлиған, өз дәвриниң йетүк мутәхәссислириниң бири еди. Ташкәнт йеза егилиги институтини тамамлап келип, колхозда агроном болуп әмгәк паалийитини башлиди. Бир жил өтүп мәзкүр егиликтә участка башлиғи, йәнә бир жил өтүпла баш агроном болуп ишлиди. В.Р. Вильямс намидики Қазақ деханчилиқ илмий-тәтқиқат институтиниң аспирантурисида оқуп, вақтиниң яр беришичә, илмий-тәтқиқат ишлирини елип бериватқан яш, алим-агрономға наһийә рәһбәрлири чоң ишәнчә билдүрүп, «Бирлик» колхозиға баш агроном, андин «Панфилов» йәл-йемиш совхозиға мудир, кейинирәк ана жутидики Калинин намидики колхозға рәис болуп тайинланди. Муңдаш акам егиликни башқурған жиллири колхозлар билән совхозлар мүлкиниң вәһшиләрчә талан-тараж қилиниватқан пәйтләр еди. Өткүнчи дәвирдә коллективлиқ ишләпчиқириш принципини егиликләр миқиясида болмисиму, терилғу бригадилири, ишләпчиқириш участкилири дәриҗисидә сақлап қелишниң мәхсәткә мувапиқлиғиға келишкән еди. Акам буниң асасий җәһәттин әтиму-үгүнму мүлүк үлүшини елишқа тегишлик әмгәк адәмлириниң хаһишиға мунасивәтлигини чоңқур һис қилған еди. 
Муңдаш акамниң колхозимизниң бирпүтүн егилик сүпитидә сақлинип қелишида мунасип һәссисиниң барлиғини атап өтмәкчимән. Шу жиллири колхоз, мундақ ейтқанда, кассатлиқ гирвигигә келип қалған екән. Шуңлашқиму акам ишқа йәң түрүштин илгири әмгәк адәмлири, ишләпчиқириш рәһбәрлири билән баш қошуп, егиликниң статуси һәққидә үзүл-кесил келишивалған еди. Улар һәрқандақ әһвалда бөлүнмәйдиғанлиғини билдүргәндин кейинла, көңлигә пүккәнлирини әмәлгә ашурушқа башлиди. Егиликкә қәриз тәшкилатлардин қәризни елиш, ишләпчиқиришни йолға қоюшниң чарилирини көрди. Әмгәк уюштурушта имтиязни илгәркидәкла ички егилик һесапқа беришни қарар қилди. Ишләпчиқиришни керәклик нәрсиләр билән тәминләш асасән бир мәркәздин болди. Бу болупму ома мәзгилидә техникидин вә янар майдин мәхсәткә мувапиқ пайдилиниш имканийитини бәрди. Өзимиздә йетиштүрүлгән йеза егилиги мәһсулатлирини қайта ишләш билән мәшғул болуватқан санаәт цехлири биләнму мунасивәтләрни орнатти. Улар егилик әмгәкчилириниң унға, өсүмлүк мейиға вә совунға болған еһтияҗини толуқ, әнди егиликниң нәқ ахчиға болған еһтияҗлирини болса, қисмән қанаәтләндүрүп кәлди. Башқурушниң әйнә шундақ демократияләштүрүлүши ишләпчиқиришни тәрәққий әткүзүшкә, демәк, мәһсулат йетиштүрүшни көпәйтишкә өз тәсирини җәзмән йәткүзди.
Әнди қолға кәлтүрүлгән утуқлириға келидиған болсақ, 1996 – 1998-жиллири 1100 гектар мәйданда башақлиқ ашлиқ пәрвиш қилип, униң һәр гектаридин оттура һесапта 45 центнердин һосул алди. Шундақла 4012 гектар мәйданда дан үчүн пәрвиш қилинған көмүқонақтинму бирқәдәр үстүн һосул жиғиштурулди. Умумән, шу жиллири барлиқ йеза егилиги зираәтлиридин, җүмлидин ички еһтияҗлиримиз үчүн пәрвиш қилған қәнт қизилчиси билән аптаппеләздин, қоғун-тавуз билән көктаттин тәхмин қилған һосулни елиш мүмкин болди. Пәқәт буғдайдин чүшкән пайдила электр энергияси бойичә қәриздин қутулушқа, селиқларни вә бюджет төләмлирини төләшкә йәтти. Ашлиқ билән егилик, шундақла әмгәк адәмлири биләнму, һесап айриш қилди. Қалған мәһсулатни сетиштин елинған пайда толуғи билән ишләпчиқиришни техиму тәрәққий әткүзүшкә, аһалиниң паравәнлигини көтиришкә, шундақла иҗтимаий мәсилиләрни һәл қилишқа сәрип қилинди. 

Тәкитләш лазимки, яшларниң бош вақтини уюштуруш ишлириму қолға елинғанди. Яшларниң спорт билән мәшғул болуши үчүн спортниң айрим аммибап түрлири бойичә командилар қуруп, уларни тегишлик нәрсиләр билән тәминләшкиму ярдәм қолини сунди. Егиликтә спорт инструкториниң лавазими қайтидин тикләнди. Шундақла кәлгүси чемпионлиримиз үчүн мәхсус автобус бөлүнди. Пәқәт «Шатлиқ» миллий чалғу әсваплар ансамблиниң сәнъити, утуқлири билән бәһирлинип, пәхирлинип кәлгән болсақ, Муңдаш ака егиликкә рәис болған жиллири талантлиқ йеза яшлиридин тәркип тапқан вокал-чалғу әсваплар ансамбльлири жутумизниң даңқини жирақларға мәлум қилип, һәммимизни бирдәк хошаллиққа бөлигән еди. Мән бу йәрдә 1996-жили Яркәнт шәһиридә өткүзүлгән дәсләпки уйғур эстрада музыкиси фестивалиниң баш мукапити – Гран-приға муйәссәр болған «Тәклимакан» топини көз алдимда тутуватимән. Қисқиси, бизниң ишләпчиқириштики, аһалини иҗтимаий җәһәттин һимайә қилиштики вә әмгәк адәмлириниң бош вақтини уюштуруштики мошу утуқлар – инақлиғимизниң, өмлүгимизниң мевисидур, десәм ашуруп ейтқанлиқ болмайду. Егиликниң структурилиқ пүтүнлүгини сақлап қелишқа, коллективлиқ мүлкимизни талан-тараж қилғузмастин, йәниму ашурушқа тиришқан Муңдаш акини шум әҗәл аримиздин бевақит елип кәтти. Акамдин айрилғандин кейин, униң мәслиһитигә муһтаҗ болуп жүрдүм. Бу җудалиқ оти бесилмайла йәнә бир қериндишим – Муһит акамдин тәсадипи айрилдуқ. Муһит акам Уйғур театрида узун жил ишлигән һәм бу җәриянда көплигән әсәрләрни сәһниләштүргән һәм өзиму рольларни ойниған. 
Шәхсән мениң қаришимчә, заманивий артист нахшиниму ейтиши, уссулму ойниши һәм сазму челиши керәк. Бу җәһәттин Муһит акиниң таланти бар еди. Муһит ака һәм трагедия һәм комедиядиму яхши рольларни алатти. Кейинки жилларда саламәтлиги начарлишип қалғанлиқтин,сәһнидә чоң рольларни анчә иҗра қилалмай  қалди. Уму аримиздин бәк әтигән кәтти...
Муһит Һезимов һәқиқәтәнму қириқ жиллиқ иҗадийити давамида көплигән баш рольларни ойниған. Шекспирниң «Корол лир» әсәридики – Лир, Җалалидин Асимов вә Абдулһәй Садировниң «Анархан» драмисидики – Һәмра, қазақ язғучиси Ғәбит Мүсреповниң «Қиз жибек» драмисидики – Төлеген, Әхмәтҗан Һаширийниң «Муқамчилар» драмисидики – Муқамчи, Йүсүпбәк Мухлисиниң «Қош юлтуз» тарихий әсәридики Маһмут Қәшқәрий вә башқилар шулар җүмлисидиндур.
Муһит Һезимов режиссер сүпитидиму көпчиликниң диққитигә сазавәр болған. Униң кейинки вақитларда пәқәт уйғурларла әмәс, бәлки башқа милләт вәкиллириниң, җүмлидин қазақ, татар, өзбәк, грузин драматурглириниң әсәрлириниму сәһниләштүрүп, бу җәһәттә көп утуқларға еришкәнлиги һәммигә мәлум. Муһит Һезимовниң башқиларға охшимайдиған алаһидилиги – у уйғурниң дәрдини, тарихини яхши өзләштүргән талантлиқ режиссер еди. Мәрһум пәқәт кәспий таланти биләнла әмәс, бәлки инсаний хисләтлири биләнму өз кәсипдашлири арисида чоң һөрмәткә сазавәр болалиди.. У һәрқандақ адәм билән тил тепип кетәләйдиған, тоқунушларға чүшүшни халимайдиған, пәқәт сәһнә үчүн яралған меһриван инсан еди. Қисқиси, у  һаят вақтидила сәһнидә өзигә упримас һәйкәл орнитип кәтти.
– Уйғур театри сәһнисидә ата-аниниң, дехан әвладиниң, йәни жутдашлириниң образлирини яритиватқан, сәһниләштүрүватқан актер һәм режиссер акамниң хәлиққә бәргинидин беридиғини көп еди, – дәп Мурат мәйүсләнгәндәк болди. – Розигүл, Рошәнгүл, Гүлнарәм исимлиқ һәдилирим, Тайирҗан қериндишим бизгә тағдәк таянчи болалиған Муңдаш вә Муһит акилиримниң йоқини билиндүрмәй, мәдәткарлирим болуп қалди. Тайирҗан акам йезидики мәктәптә яш әвлатлиримиз қәлбигә мәрипәт уруғини чечиватиду. Умумән, мән қериндашлиримдин бәк миннәтдармән...
Пурсити кәлгәчкә, сөһбәтдишим Мурат Йолдашоғли Һезимов тоғрилиқ икки еғиз ләвзимни билдүрүп кетишни мувапиқ көрдүм. Мурат Пәнҗим йезисидики А. Розибақиев намидики оттура мәктәпни 1986-жили тамамлап, Талғир шәһиридики йеза егилигиги техникуминиң механизация факультетида оқуған. Әмгәк паалийитини илгәрки Калинин намидики колхозда аддий шофер болуштин башлиди. Егиликләр тарқалғанда, пай һесавиға өлчүк йәр елип, жутдашлири билән деханчилиқ саһасида әмгәк қилип жүргинидә, алий билим елип, гидротехник мутәхәссислигини егилиди. 2003-жилдин буян «Жаркентирригация» дөләт карханисида ишләп келиватиду. 
Умумән, Һезимовлар аилиси һәққидә гәп қилимизкән, тәвәниң иҗтимаий-ихтисадий тәрәққиятиға салмақлиқ һәссисини қошуватқан аилә әзалириниң исми наһийәдила әмәс, бәлки җумһурийәт, һәтта униң сиртиғиму яхши тонуш.
Әнди жуттики инавәтлик, ибрәтлик аилиниң кәнҗиси болған Мурат чоң өйниң чириғини яндуруп, рәпиқиси Меһирай иккиси төрт пәрзәнтни қатарға қошуватиду. Жутдашлири Мурат билән Меһирайниң тәдбирчанлиғини алаһидә һөрмәт билән тилға алиду. Демисиму улар Пәнҗимниң мәркизидә, ениғирағи Улуқ Ипәк йоли бойида «Караван сарай» кафесини ишқа қошқан. Әндиликтә хәлиққә хизмәт көрситиш паалийитини кәңәйтип, уни чоң комплексқа айландурди. Йәни  сатрашхана, озуқ-түлүк вә гөш сатидиған дукан билән дорихана ечип, 25 адәмни турақлиқ иш билән тәминлимәктә. 
...Йолда келиветип, пәнҗимлик деханларниң өлчүк йәрлирини суғиришта «Қорғас» канилиниң техниги Мурат Һезимов билән йеза егилиги мәсилилири әтрапида сөһбәтләштуқ. 
–  «Қазсушар» (илгәрки «Жаркент-ирригация») су егилиги дөләт карханисиниң бир участкиси болған «Қорғас» су участкисидин Баскөнчи, Алтөй вә Пәнҗим йеза округиниң деханлири су алиду. Қорғас участкисидики Р-12 дәп атилидиған бригадисиға тәәллуқ 530 гектар мәйданда 80дин ошуқ дехан егилиги билән келишим асасида иш елип бериватимиз, – деди у. – Жутдашлар көмүқонақ, аптаппеләз, шундақла алма, үзүм өстүрүш билән шуғуллиниду. Бирдинла шуни ейтмақчимәнки, бизниң мәхситимиз – деханларниң етизлиғини өз вақтида суғиришини тәминләштин ибарәт. Әслидә деханлар йериниң ериғини чепип, жилиға үч қетим суғириши керәк. «Суниңму сориғи бар» дегәндәк, исрапчилиққа йол қоймастин, суни орунлуқ пайдилинишимиз керәк. Раст,өткән жил деханлар үчүн хелила еғир болди. Шуниңға қаримастин вақит билән һесаплашмай ишлидуқ. Һәйран қалидиғиним, сәһәрликтә саат 4-5тә қутлуқ кәтминини мүрисигә селип, етизлиққа қарап йол тутидиған деханлар биләнму учраштим. Һә, бәзидә суғириш новити күндүзи, бәзидә кечидә келиду әмәсму. Мән деханларниң ғәйритигә, ишбиләрмәнлигигә қайил болимән. Чүнки әтиязниң һәрбир күнини ғенимәт билип, өз вақтида суғарсақ, әмгигимиз йәрдә қалмайду. Деханлар «күндин қалдиң, жилдин қалдиң» дегән нәқилгә әмәл қилған һалда ишләйду. Шундақ тәр төкүп меһнәт қилдуқ, өткән жилға дава-дәстүримиз йоқ, бу жилдин үмүтимиз зор. Буйриса, бийилму шәртнамиләр түзүп, Норуз келиши билән суғириш ишлирини башлаймиз. 
Су демәкчи, бу мәсилиниң муһимлиғини Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаев йеқинда Қазақстан хәлқигә йоллиған «Адаләтлик дөләт. Бирпүтүн милләт. Хатирҗәм җәмийәт» Мәктүбидиму әтраплиқ атап өтти. «Су ресурслириниң йетишмәслиги мәмликәтниң турақлиқ ихтисадий тәрәққияти үчүн җиддий тосалғу болмақта. Һазирқи әһвалда бу мавзу миллий бехәтәрлик мәсилилири қатариға өтмәктә. Суниң сирттин келишиниң қисқириши униң нәтиҗидарсиз пайдилинилиши билән мурәккәплишиватиду – чиқим 40 пайизға йетиватиду. Умумән, су ресурсини тәрәққий әткүзүш үчүн үч жиллиқ лайиһә тәйярлаш керәк», – деди Президент вә саһаға хас башқиму проблемиларни һәл қилиш үчүн Һөкүмәт йенидики Су кеңишиниң ишни экспертларни җәлип қилип, җанландуруш зөрүрлигини ейтти.
«Елимиздә әмәлгә ешиватқан «Саламатты Қазақстан» вә «Денсаулық» дөләт программилирини әмәлгә ашурушқа һәссәмни қошуш нийитим бар», дәйду Мурат өзиниң келәчәк планлири билән ортақлишип. – Көңлүмдә медицина мәркизини селип, жутдашлиримниң саламәтлигини назарәт қилиш хизмитини җанландурсам, дегән арман-мәхсәтләрму йоқ әмәс. Адәм саламәтлиги – һәммидин қиммәт. Пәрзәнтлиримниң үчилиси медицина саһаси хадими болуштәк җавапкәрлиги чоң саһани таллавалғачқа, улар охшаш яш мутәхәссисләрни иш билән тәминләшниң амилини издәш – бүгүнки күнниң тәливи болуп қалмақта.
 Мурат Һезимов һәқиқәтән, тәвәдики тәдбирчан, ишбиләрмән мутәхәссисләрниң бири. «Атаңниң оғли болғичә, әлниң оғли бол» дегәндәк жутиға, елимизгә хизмәт қиливатқан Мурат Йолдашоғлиға «Һиммитиңгә һәшқалла!» демәкчимиз.